اتا — بابا ءداستۇرىن قانداي زاماندا ءومىر سۇرسە دە، بۇلجىتپاي ساقتاۋعا تىرىساتىن ۇلتتىڭ ءبىرى — جاپون. عىلىمى مەن تەحنيكاسى قارىشتاپ دامىپ، كەز- كەلگەننىڭ ميى جەتپەس عاجايىپ تەحنولوگيالاردى وندىرىسكە ەنگىزىپ، سونىڭ ارقاسىندا ەكونوميكاسى وزگە مەملەكەتتەردەن وزىق تۇرعان جاپونيانىڭ ادام رەسۋرستارىنا دەگەن قاتىناسى تاڭدانارلىق. بالانىڭ ەرجەتكەنگە دەيىنگى رۋحاني تولىسۋى ءۇشىن جاسالاتىن عۇرىپتار كۇنشىعىس حرامدارىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇلجىتپاي ورىندالادى دەۋگە بولادى.
ەر بالا بەسكە، قىز بالا جەتىگە تولعاندا اتا-اناسى وعان ارنايى كيمونو كيگىزىپ، حرامعا اپارىپ، بالانىڭ اماندىق -ساۋلىعى ءۇشىن راسىمدەر جاسالادى. وسى شاراعا ارنايى ۇلتتىق تاعامدار پىسىرىلەدى. بالا ەرجەتىپ، جيىرما بىرگە كەلگەندە ارنايى كيمونو كيىپ، حرامعا بارادى. ۇلكەن ومىرگە قادام باسۋ كەزەڭى وسى ۋاقىتتا باستالادى. بۇل ەڭ الدىمەن اتا-بابا ءدىنىن بالا جۇرەگىنە ۇيالاتىپ، بويىنا ءسىڭىرۋ پرينتسيپىمەن بايلانىستى.
ەر بالانىڭ دا، قىز بالانىڭ دا وينايتىن ويىنشىعىنا دەيىن ۇلتتىق ناقىشتا جاسالعان. ويىن ارقىلى جاپون بالاسى ەر باباسىنىڭ ەرلىگىن ءتۇيسىنىپ، دانا اجەسىنىڭ شەبەرلىگىن ۇعىنادى. مىسالى، «كارۋتا توري» دەگەن ويىندى كىشكەنە بالادان باستاپ، ەرەسەك ادامدار دا وينايدى. ءار ويىن انشەيىن ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن ەمەس، ەلىنىڭ كەشەگىسىن ساناسىنا سىڭىرۋگە ارنالعان. «كارۋتا ءتوريدى» ويناۋ ءۇشىن بايىرعى ادەبيەتتەن ءجۇز جىر ءبىلۋ كەرەك. بۇل ءجۇز اقىننىڭ ولەڭىن جاتقا ايتۋ دەگەن ءسوز. فەنومەندى مي قابىلەتى وسىلاي داميدى. جاپوندار بالا تاربيەلەۋدە «ۇل»، «قىز» دەپ بولمەيدى. ەكەۋىن دە قازاق حالقى سياقتى ەركەلەتىپ وسىرەدى. كۇنشىعىس ەلى مەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاربيەسىندەگى ءبىر ۇقساستىق — ەر بالانى ەل قورعانى، قىز بالانى كەلەشەك وتباسى ۇيىتقىسى بولۋعا باۋلۋ.
جاپونياعا ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت ەۋروپا مەن امەريكانىڭ ىقپالى زور بولدى. بۇنى ۋربانيزاتسيا تۇرعىسىنا عانا ەمەس، رۋحاني-مورالدىق جاعىنان دا بايقاۋعا بولادى. جەتپىس جىلدان اسا وتارلىقتىڭ زاردابى قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا قالاي اسەر ەتكەنىن بۇگىن كورىپ وتىرمىز. اكەسىن سىيلامايتىن قىزدار، اتاسىن مەنسىنبەيتىن كەلىندەر سونىڭ ناتيجەسى. جاپوندار ۇلتتىق تۇتاستىقتى بەكەم ۇستاۋدىڭ ارقاسىندا ۇل-قىز تاربيەسىن دە ۋىسىنان جىبەرگەن جوق. كۇنشىعىس ەلىندە ۇلكەندى سىيلاۋ دەگەن ۇعىم ءىس جۇزىندە جوعارى دەڭگەيدە. ودان سوڭ كورىنىس بەرەتىنى — ەر ادامدى قادىرلەۋ. بۇنى ءبىر جاقتى تۇسىنۋدەن اۋلاق بولۋ كەرەك. ەجەلگى جاپون سالت-داستۇرىنە ۇڭىلسەك، ەر بالاعا سامۋراي ەرلىك ءداستۇرىن ونەگە ەتىپ، ءتالىم بەرگەنىن جاپوننىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىنەن بايقايمىز. قازاقتىڭ «باتىر بولار ما ەكەنسىڭ» دەگەنى سياقتى، جاپوندار ۇلىن ەرجۇرەك، ەرتەڭگى ەل قورعانى ەتىپ تاربيەلەۋگە باسا ءمان بەرگەن. قازاق باتىرلارى ون ۇشىندە جاۋعا شاپسا، جاپون سامۋرايى ون بەسىندە قولىنا قىلىش العان.
ۇلتتىق تاربيەنىڭ نەگىزى رۋحاني دۇنيەدە دەسەك، جاپون وتباسىندا بالا جاستايىنان شياميسەن، بيۆا، كوتو سياقتى ۇتتىق اسپاپتاردا ويناۋدى ۇيرەنەدى. ەجەلگى جاپوننىڭ ۇلتتىق تاربيەسى رۋحاني قۇندىلىقتاردى بالا جۇرەگىنە قۇيىپ، بابالار جولىمەن جۇرۋگە بەيىمدەپ، دانالىقتىڭ باستاۋىنان ءنار بەرۋگە نەگىزدەلگەن. جاپون ۇلتىنىڭ ەر بالا تاربيەسىندەگى باستى ارقاۋى كونە زاماندا اتا بابالار قالدىرعان فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەردە. «شيتسزي»، «حانشۋ»، «حوۋحانشۋ»، «يتسزين»، «شۋتسزين»، «يدزين»، «شيۋنتسيۋ»، «ليتسزي» سەكىلدى بايىرعى ادەبيەتتەردى وقىتۋ ارقىلى ەر بالانى جوعارى سانالى پاراسات يەسى بولۋىنا ىقپال ەتكەن. ال قازىرگى جاپون بالاسى بۇنداي ەڭبەكتەردى اتالارى سياقتى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن وقىماسا دا، فولكلورلىق ولەڭ-جىرلاردى جاتتاپ وسەدى. ەر بالالاردى سامۋرايلىق ەرلىك جولىمەن تاربيەلەۋگە ارنالعان مەكتەپتەر حح عاسىرعا دەيىن جاپونيادا كوپ بولعان. ول مەكتەپتەردە ەر بالانى باتىرلىقتىڭ قىر-سىرىنا ۇيرەتىپ، ەل قورعايتىن باتىر بولۋعا تاربيەلەپ قانا قويماي، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىمەن قاتار ادەبيەت، مۋزىكا، ريتوريكا ءتارىزدى پاندەر وقىتىلعان.
جاپونيا كاپيتاليزم داۋىرىنە قادام باسقاندا ۇلتتىق مەكتەپتەردىڭ ورنىن ەۋروپالىق وقۋ ورىندارى باستى. ۇلت قاھارماندارى سول مەكتەپتەرمەن بىرگە تاريح قويناۋىندا قالدى. ماحامبەتتى بۇگىنگى قازاق ونىڭ جىرلارى ارقىلى بىلەتىن سەكىلدى سايگو تاكاموري ەل جادىندا ادەبيەت ارقىلى قالدى. تەحنيكانىڭ دامىعان زامانىندا بالالاردى كوميۋتەرگە تاڭا بەرمەي، باعزىداعى جىراۋلاردىڭ جىرلارىن جاتتاتىپ، بىراۋىق ەرلىك داستاندارىن دا وقىتقان ءجون-اۋ. اسىرەسە ەر بالالارعا ەرلىك داستۇردەگى تاربيە قاجەت-اق.
شارافات جىلقىباەۆا
