دومبىرا فيلوسوفياسى

2409
Adyrna.kz Telegram

دومبىرا — قازاقتىڭ جانى. ول تار جول، تايعاق كەشۋ جولدارىن باستان وتكەرگەن قازاق تاريحىن پاراقتاۋعا نەگiز بولا الادى. ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىنا كۋا بولعان ادەت-عۇرپى مەن سالت-داستۇرلەرiنە جان بiتiرiپ، ونىڭ قۇندى قالپىن ساقتاۋعا نەگiز بولعانىن كورەمiز. بۇل ماقالادا دومبىرا ونەرiن ساقتاپ، قورعاپ، دامىتىپ، ناسيحاتتاۋ شارالارىمەن قاتار، ونىڭ شىعۋ تەگi تۋراسىنان دا وي سالادى. دومبىرا بويىندا بايقالا بەرمەيتiن پاندiك ساپالاردى ايقىنداي تۇسەدi. ساحنا تورiندە ورىنداۋشىنىڭ ەركiندiك قالپى تۋرالى وي قوزعالادى جانە قۇلاعىن بۇراپ كەلتiرۋ كەزiندە بايقالاتىن ادامنىڭ ءتورت ءتۇرلi پسيحولوگيالىق مiنەزiن اشاتىن قۇبىلىستار ءسوز بولادى.

عاسىرلار قويناۋىندا قالىپتاسقان مۋزىكالىق-ەستەتيكالىق اسىل مۇرالاردى دومبىرا اسپابى جەتكiزدi. كۇي مەن ونىڭ اڭگiمەسi قوسا ءورiلiپ، دومبىرا مەن اڭىز قاتار ءوربiدi. «…العاشقى رۋلىق زامانداعى بiر ادام (باتىر، مەرگەن) اڭدا نەمەسە جورىقتا ءجۇرiپ، ءوزiنiڭ باسىنان كەشكەن بiر وقيعانى رۋلاستارىنا ايتىپ بەرۋi مۇمكiن. بۇل جاي اڭگiمە. ونى ەستiگەن ادامدار ەندi باسقا بiرەۋلەرگە ايتادى، ايتقاندا ءوز جانىنان جەلi قوسۋى دا مۇمكiن. ال ودان ەستiگەن كiسi تاعى بiرەۋگە ايتادى، ول دا وزiنشە باياندايدى. ءسويتiپ، العاشقى جاي اڭگiمە حيكاياعا، بiرتە-بiرتە اڭىزعا اينالادى. بiراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول اڭىز بiرشاما كوركەمدەلiپ، ءاپسانا-حيكاياتقا اينالۋى مۇمكiن. مiنە، بۇل ءومiر شىندىعىنا تiكەلەي قاتىسى بار…» دەيدi بەلگiلi عالىم س. قاسقاباسوۆ.

اڭىز اڭگiمەنiڭ رۋحىن كۇي سارىنى كۇشەيتە تۇسسە، كۇيلەردiڭ سارىنى اڭىزدى اسەرلەپ جەتكiزۋگە ىقپال ەتە الادى. دومبىرا بار جەردە قازاق حالقىنىڭ تiلi, ونەرi, تاريحى بiرگە جۇرەدi. دومبىرا اسپابىنىڭ فيلوسوفياسىن اشۋدا اڭىز-اڭگiمەلەردiڭ جەلiسiنە سۇيەنۋگە بولادى.

«ەرتەدە بiر حان قىزىنىڭ كەدەي جiگiتپەن كوڭiل جاراستىرعانىن سەزiپ قالادى دا جiگiتتi دەرەۋ دارعا استىرادى. ەكi قابات بولىپ قالعان قىز مەزگiلi جەتiپ بوسانادى. ونى اڭدىعان مىستان كەمپiر ەگiز بالانى كوز كورمەس، قۇلاق ەستiمەس، الىس جەرگە اپارىپ، جاپ-جاسىل ۇلكەن بايتەرەك باسىنا ۇلدى باتىسقا، قىزدى شىعىسقا قاراتىپ iلiپ كەتەدi. سابيلەردiڭ كوز جاسى تامعان بايتەرەك سولادى، جۇرەگi توقتاعان نارەستەلەرمەن بiرگە اعاش تا قۋارادى. قاڭقۋ اڭگiمە حالىق اراسىندا جاتا ما، ونى ەستiگەن قىز ەگiزiن iزدەپ، جولعا شىعادى. جولدان شارشاعان قىز بالا اعاش تۇبiنە كەلiپ، دەمالادى. قۇلاعىنا كۇمبiرلەگەن سارىن ەستiلەدi. قايدان شىعاتىن اۋەن ەكەنiن بiلگiسi كەلiپ اعاش ۇستiنە شىعىپ تىڭداسا، جاڭاعى بايتەرەك سىنىپ كەتەدi. اعاش، تۇبiنەن باسىنا دەيiن iشi قۋىس ەكەنiن كورەدi. ەكi باسىندا بۇتاقتان-بۇتاققا كەرiلiپ قالعان iشەكتەردi كورەدi. ەكi iشەك سامال جەلمەن تەربەلiپ، ودان اۋەن شىعادى ەكەن. «ەگiز قۇلىنىمنان قالعان جۇرناق وسى بولار» دەپ سول اعاشتان اسپاپ جاساپ الادى. باتىسقا قاراعان iشەگi بوستاۋ، شىعىسقا قاراعان iشەگi قاتتىلاۋ كەرiلگەن ەكەن. «استىڭعى iشەك — جiڭiشكە داۋىستى قىزىم زارلىق، ال، ۇستiنگi iشەك — بوس قوڭىر داۋىستى ۇلىم مۇڭلىق بولسىن» دەپ ەكi iشەككە ات قويىپ، دومبىراسىن تارتىپ، كۇي شىعارىپ كەتكەن ەكەن» دەيدi اڭىز-اڭگiمە تۋرالى ەڭبەگiندە ءو. جانiبەكوۆ.

مۇنداي اڭىزداردا ايتىلاتىن بايتەرەك اعاش دومبىرا بولمىسىمەن ۇندەس. دومبىرا اعاشتان جاسالىنىپ، ودان اۋەن تۋادى. ادامنىڭ قوس iشەكتi سوعۋى ارقىلى پايدا بولاتىن اۋەنi جەل، داۋىل اسەرiنەن تۋاتىن سىلدىرلاعان دىبىس ۇندەرiن ەسكە سالادى. دەمەك ەكi باعىت نەگiزiندە ارەكەت بايقالادى. ونىڭ بiرiندە جەل بايتەرەككە اسەر ەتiپ، قوزعالۋدان ىزىڭ ەستiلسە، ەكiنشi باعىتتا ادامنىڭ دومبىرا شەكتەرiن تەربەتۋ ارقىلى اۋەندەر شىعادى.

بايتەرەك اعاش اڭىزداردا دۇنيەنiڭ كەڭدiگiن كورسەتۋدiڭ سيمۆولى بولسا، دومبىرا اسپابىنان تۋعان ءۇن ءومiر ءمانiن ۇعىنۋعا شاقىرادى. بايتەرەك دومبىرا بولىپ ءۇن قاتادى. ول تابيعات پەن ءومiردiڭ جالعاسقان اينالمالى شەكسiزدiگiن مەڭزەيدi. پروفەسسور س. قاسقاباسوۆ: «…بايتەرەكتiڭ باسىنا ۇيا سالعان سامۇرىق (نە الىپ قاراقۇس) كەيiپكەردi اسپان الەمiنە الىپ ۇشادى، يا بولماسا جەر بەتiنە شىعارادى… ءزاۋلiم بايتەرەك بەينەسi — قازاق جاعدايىنا سايكەس كوسموستىق اعاشتىڭ وزگەرگەن ءتۇرi. مۇنى قازاقتاردىڭ ايدالادا ءوسiپ تۇرعان جالعىز اعاشتى قادiر تۇتۋ سالتىنان دا كورۋگە بولادى» دەگەندi ايتادى.

بايتەرەك اعاش كيەلi دومبىرا اسپابى ارقىلى ادامدارعا مۋزىكالىق-ەستەتيكالىق اسەر بەرەدi. اسپاننان ءنار الۋ كوسموستىق ۇعىمدى بiلدiرەدi. سول كوسموس ارقىلى ادامدار مۋزىكا تۋدىرادى. كوسموستان بايتەرەككە، بايتەرەكتەن ادامعا بەرiلۋi دە مۇمكiن. بۇل ويىمىزدى ش. ءۋاليحانوۆتىڭ مىنا پiكiرi قۋاتتاي تۇسەدi. «جاپاندا ءوسiپ تۇراتىن جالعىز اعاش، نەمەسە بۇتا قادiرلەنiپ، ونىڭ باسىنا تۇنەيدi. ونىڭ قاسىنان ءوتiپ بارا جاتىپ، ادامدار اعاشتىڭ بۇتاقتارىنا شۇبەرەك بايلايدى، ىدىس تاستايدى، تiپتi قۇرباندىققا مال شالادى، يا بولماسا اتتىڭ جالىن ءتۇيiپ تاستايدى».

بايتەرەك اعاش باسىنا بارىپ، سيىنۋ ارقىلى ولار وزدەرiنە قۋات جينايدى. سەزiنگەن سەزiمدەرiن دومبىرا اسپابى ارقىلى مۋزىكالىق-ەستەتيكالىق اسەمدiك سۇلۋلىعىن بiر-بiرiنە بiلدiرەدi. ول بايتەرەك جاراتىلىسىنىڭ ەستەتيكالىق بولمىسىنىڭ جوعارىلىعىمەن iشتەي بايلانىس تابادى. بۇل جايدى ارقالى جىراۋ قاشاعان جاقسى ايتىپ كەتكەن:

قولىمداعى قۋ اعاش،

سويلەپ تۇرعان بۇل اعاش.

قولىمداعى اعاشىم -

الىپ جۇرگەن دومبىرا.

«دومبىرا كۇنا» دەگەن ءسوز

تەك بiر ايتقان دابىرا.

پايعامبارىم تۋعاندا،

بەسiك بولعان بۇل اعاش.

ىبىرايىم كاربا سالعاندا،

مەشiت بولعان بۇل اعاش.

ىقىرام ءۇيدiڭ الدىندا،

ەسiك بولعان بۇل اعاش.

قاشاعان جىراۋ اعاش (بايتەرەك — ە.ج.، ا.ە.) پەن دومبىرا اراسىنداعى بايلانىسقا ءمان بەرiپ، ولاردىڭ قاسيەتتەرiنiڭ ءوزارا ساباقتاس ەكەنiن كورە بiلگەن.

رەسمي دەرەكتەردە دە اڭىز بايتەرەك پەن كادiمگi بايتەرەكتiڭ ۇقساستىقتارى ايقىن بايقالادى: «بايتەرەك، مىرزا تەرەك (Populus italica) بيiكتiگi 40 م شاماسىندا، قابىعى ايعىزدالىپ تiلiنگەن، قوڭىرقاي ءتۇستi. بۇتاقتارى جان-جاققا تارماقتالماي، جوعارى قاراي ۇمتىلا وسەدi. بۇتاق شوعىرى پيراميدا تارiزدەس. جاس وركەندەرi مەن جاس ساباقتارى تۇكتi كەلەدi, جاپىراقتارى جالپاقتاۋ، ءۇش بۇرىشتى، ۇشى ۇشكiرلەۋ نە دوعالداۋ، جاپىراق جيەكتەرi ارا تiسi تارiزدەس بولادى. جەرورتا تەڭiزi جاعالاۋىندا، كiشi ازيادا، يراندا، ەۋروپانىڭ وڭتۇستiگiندە، قاپقازدا، ورتا ازيادا، قازاقستاننىڭ قىزىلوردا، شىمكەنت، الماتى، تالدىقورعان وبلىستارىندا كەزدەسەدi. جەمiسi — كوپ تۇقىمدى قاۋاشاق. جەمiسiندە ەفير مايى بولعاندىقتان پارفيۋمەريادا قولدانىلادى. دiڭi قاعاز وندiرiسiندە پايدالانىلادى» (قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى، 2-توم).

استانا قالاسىندا ءزاۋلiم بايتەرەك اعاش، جاڭا ديزايندىق ۇلگiمەن ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىس ورنالاستىرىلدى. مۇنىڭ ءوزi اتا- بابالاردان جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان بايتەرەك نەگiزiندە قالىپتاسقان دومبىرا ۇلگiسiن دە ەسكە سالادى. جاپان دالادا جالعىز وسكەن بايتەرەك اعاشتىڭ جۇرەك تەربەتەر سىبدىرى دىبىستىق اۋەنگە اينالىپ، ادامدار ونى تابيعاتتىڭ ەرەكشە قۇبىلىسى دەپ باعالاپ وعان سيىنىپ وتىرعان. بايتەرەك اعاشتىڭ قىلىقتارىنا ۇقساسىن دەپ اسپاپ جاساپ الۋى دا سول نەگiزگە مەڭزەيدi. اعاشتىڭ تامىرى جەر استىندا، بۇتاعى مەن ساباقتارى جەر ۇستiندە، ۇشار باسى اسپانمەن تiلدەسiپ، ءتۇرلi سىبدىر دىبىس قۇراپ، سەزگiش كوڭiلگە ايرىقشا اسەر ەتكەن. اۋەن — تازالىقتىڭ نىشانى، ال بايتەرەك — ءۇش الەم بايلانىسىنىڭ سيمۆولى. بۇل ورايدا ش.ء ۋاليحانوۆتىڭ بولجامى جۇيە تۇزۋگە جەتەلەيدi: «ء…ان اسپاندا قالىقتاپ ۇشىپ، جەر بەتiنە جاقىن كەلەدi. ونىڭ جەرگە ەڭ جاقىنداعان كەزiن بايقاعان حالىق ءاندi ۇستاپ قالعان، ال وتە جوعارى قالىقتاعان، جەردiڭ ادامدارى ەشنارسە ۇيرەنە الماعان. قۇدايدىڭ قۇدiرەتiمەن كەلگەن ءان قازاق جەرiندە تiپتi تومەن ۇشقاندا قازاق حالقى ونى ەستiپ، ءاندi جاقسى ايتاتىن بولعان».

دەمەك، اسپاننان پايدا بولعان اۋەن بايتەرەككە بەرiلiپ، ودان شىققان اۋەن ساققۇلاق ادامدارعا ەستiلiپ، ول دىبىستاردى اۋەنگە اينالدىرسا كەرەك. ونى ورىنداۋشىلار وڭدەپ، دامىتىپ، ادامداردىڭ ارەكەتiمەن قالىپتاستىرىپ، بiر-بiرiنە ۇيرەتiپ وتىرعان. ءسويتiپ ءۇش ءتۇرلi الەمنiڭ قۇدiرەتiن بايتەرەك ۇعىمى تiكەلەي بايلانىستىرىپ تۇرعانداي.

«بايتەرەك» اعاشتان پايدا بولعان اۋەندەر دومبىرا ارقىلى قۇراستىرىلىپ، شاعىن مۋزىكالىق ۇندەردiڭ جيىنتىعى كەلە-كەلە دامىپ وتىرعان. وعان دالەل: قازاق مۋزىكاسىندا تابيعاتقا بايلانىستى تۋعان ءان مەن كۇي اتاۋلارى كوپتەپ سانالادى. مىسالى: «سارى وزەن»، «ەرتiس تولقىنى»، «بوز توبە»، «قىزىل قايىڭ»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «ءتاڭiرi كۇيi»، «اققۋ»، «قۇلاننىڭ تارپۋى»، «اقساق قۇلان»، «بوزiنگەن»، «شۇبار ات»، «تەپەڭ كوك» ت.ب. كۇيلەر تەگiنە لايىق تۋعان. قامىستى الىپ ۇرلەسە، ودان بەلگiلi بiر دىبىستار شىعادى. ول ەسكەندiر پاتشاعا بايلانىستى جەتكەن اڭىزداردا ايتىلادى.

«ەسكەندiر پاتشانىڭ باسىندا ءمۇيiزi بولادى، ءمۇيiزi بار ەكەنiن ەلگە بiلدiرمەۋ ءۇشiن ول شاشىن العان ادامداردىڭ ءبارiن ءولتiرiپ وتىرعان. ەڭ سوڭىندا بiر شاشتارازشى تiرi قالادى. بiراق ول ەسكەندiردiڭ ءمۇيiزi تۋرالى قۇپيانى جاسىرا الماي، قۇدىققا بارىپ ايقايلايدى. قۇدىقتان قامىس ءوسiپ شىعادى. ول قامىستان بiر قويشى سىبىزعى جاساپ، ءان سالادى. سويتسە سىبىزعىدان شىققان دىبىس «ەسكەندiردiڭ ءمۇيiزi بار!» دەگەن ءسوز بولادى دا، قۇپيا ەلگە تاراپ كەتەدi».

بۇل اڭىز مۋزىكانىڭ ءۇش الەممەن بايلانىسى بار ەكەنiن تاعى بiر تانىتقانداي. قامىستى ۇرلەۋ ارقىلى ودان پايدا بولعان اۋەن سىرتقا تەۋiپ شىعادى، ول جۇرتتىڭ قۇلاعىنا جەتەدi, دەمەك ءومiر مەن ءۇش الەمنiڭ اراسىندا بiر بايلانىس زاڭدىلىعى بار.

شىعارۋشىلىق (اقىن، كومپوزيتور) قاسيەتتەردi ادام ءوزi بiلiپ، بولماسا بiرەۋدiڭ وقىپ ۇيرەتۋi ارقىلى جاسامايدى. ونداي قاسيەت ءۇش الەمنiڭ قۋاتتى كۇشi ارقىلى بەرiلەدi. «كەلدiبەك تولعاۋ ايتقاندا، ول وتىرعان كيiز ءۇي شايقالاتىن، ءوز داۋسىمەن ول داۋىل تۇرعىزاتىن، اۋىلعا كەنەت قۇيىن سوعىپ، بۇل ستيحيانىڭ iشiنەن كوزگە كورiنبەيتiن سالت اتتىلاردىڭ تۇياقتارىنىڭ دۇبiرiنەن جەر قايىساتىن ەدi»، — دەيدi م. اۋەزوۆ.

مۋزىكا دىبىستان قۇرالادى. تابيعاتتان پايدا بولعان جاڭبىر، داۋىل، جەل، سۋ سىلدىرى، قۇستاردىڭ ءۇنi, اڭداردىڭ ءۇنi مەن قيمىلى، جان-جانۋارلاردىڭ بوزداۋ، كiسiنەۋ، موڭiرەۋ، ماڭىراۋ ت.ب. دىبىستارعا ەلiكتەۋدەن اۋەن تۋادى. «مەن دالادا تۋدىم، دالا مەنi اسىرادى، باقتى… دالا وزگەرسە، بiزدە وزگەرەمiز. بۇلتتان شىققان كۇن قانداي شۇعىلالى، جارىق، جادىراڭقى بولسا، بiز دە توبەمiزدەگi اسپاندى تورلاعان قارا بۇلت كوشكەندە، بۇرىنعىنىڭ ءبارiن ۇمىتىپ، ۋايىم-قايعىنى سەرپiپ تاستاپ، جاڭاشا ءومiر سۇرەتiن بولامىز…سول كەزدە مەن دە وزگەرەمiن، ءوزiمنiڭ ەكi iشەكتi دومبىرامدى باسقاشا كۇيلەپ الامىن دا، مۇلدەم باسقا كۇيلەردi تارتامىن، دومبىراعا قوسىلىپ مۇلدەم بوتەن ءان ايتاتىن بولام…» دەيدi ا. يۆانوۆسكي ءوز شىعارماسىندا.

دالانىڭ قۇبىلۋىنا بايلانىستى مۋزىكا دا سان ءتۇرلi مۇڭدى، كوڭiلدi ىرعاقتارعا تولى بولادى. ويتكەنi ادامدى قورشاپ، سىرتىنان جاۋىپ تۇرعان تابيعات قۇبىلىستارى جاڭا شىعارمالاردىڭ تۋىنا اسەر ەتپەي تۇرا المايدى.

«…قورقىت… دۇنيەنi تۇگەل شارلاعان سوڭ ەلiنە قايتىپ كەلiپ، جەلماياسىن سويىپ، ونىڭ تەرiسiمەن قوبىزىنىڭ سىرتىن قاپتايدى. قۇرعاق جەردە تۇرسا بiر كۇنi اجال جەتiپ كەلەر دەگەن قاۋiپپەن بiر قىرمىزى ماساتى كiلەمدi الىپ، سىرداريانىڭ سۋىنا توسەپ، سوندا قوبىزىن تارتىپ تۇرا بەرiپتi. قورقىت دۇنيە كەزگەندەگi ارمانىن دا، ولiمنەن قاشقان قايعىسىن دا، ءوزi كورگەن جاقسىلىق-جاماندىق جايلارىن دا قوبىزىندا ويناعان عاجاپ سۇلۋ كۇيلەرمەن جەتكiزiپ باياندايدى. قورقىت كۇيلەرiن بۇكiل دۇنيە، جان يەسi تۇگەل ۇيىپ تىڭدايدى… قورقىت سىرداريانىڭ كوز جاسىنداي سۋىنا قاراپ وتىرىپ، قوبىزىن كۇيلەپ، «ءولiم مەنi قانشا قۋسا دا مەن ونى بۇل جەرەگە كەلتiرمەسپiن» دەپ قوبىزىن ۇزدiكسiز تارتا بەرiپتi. قورقىتتىڭ كۇڭiرەنگەن كۇيلەرiن بالقىپ تىڭداعان اجال دا بۇعان جاقىن كەلە الماپتى» قورقىت تۋرالى اڭىزدا وسىلاي باياندالادى.

قورقىت تۇجىرىمى مۋزىكا الەمiنiڭ قۇدiرەتتi كۇش ەكەنiن تانىتادى. ءۇش الەمنiڭ بايلانىسى ادامعا مۋزىكا ۇنiمەن جەتەدi. سول مۋزىكا ارقىلى بەرiلگەن جۇمباق اۋەندi تىڭداپ، ونىڭ ءتۇيiنiن شەشە بiلگەن ادامعا نۇر قۇيىلادى. مۋزىكانى تۇسiنگەن ادامداردى اۋەن اسەمدەندiرiپ تازالايدى. ال مۋزىكانى تۇسiنە بiلمەگەندەر ءۇشiن بۇل بەيمالiم قۇبىلىس. دەمەك ادامدار مۋزىكانى ءتۇسiنۋشi مەن تۇسiنبەۋشiلەر بولىپ ەكiگە بولiنەدi. قازiرگi مۋزىكانى تۇسiنبەۋشiلەردiڭ ۇلەس سانى تۇسiنۋشiلەردەن ارتىق. ونىڭ باستى سەبەبi — ۇلتتىق تاربيە مەن بiلiمنiڭ سالماعى رۋحاني سيپاتتان ماتەريالدىق پريگماتيزمگە اۋىپ كەتۋiنەن تۋىنداپ وتىر. بiرiنشi — ونەر، ەكiنشi — تiل، ءۇشiنشi — تاريح، وسى ۇشەۋiن ۇرپاق بويىنا دارىتۋ ءالi دە ۇلكەن كۇشپەن كەلۋدە. زيا اد-دين ناحشابيدى تىڭداڭىز: «پاتشا بالاسىنىڭ اقىل-ەسiن تەكسەرۋ ءۇشiن عۇلامالار وعان مۋزىكا اۋەنiن تىڭداتىپ، سىناقتان وتكiزەدi: «بالا بەسiگiنiڭ جانىنا تاعى دا بiرنەشە بەسiك قويىلادى. بارiندە دە بالا بار ەدi. سودان سوڭ ونەرپازدارعا تۇرلiشە كۇيلەر تارتقىزادى. اسپاپتار دا سان ءتۇرلi. ونىڭ iشiندە تامبۋر، دۋتار، كەمانشا، باربيتون، رەباب جانە قىتاي اسپاپتارى دا بولدى. داڭعىرانىڭ كۇندەي شالقىعان ۇنiنەن سوڭ، كەمانشانىڭ تۇندەي قايعىلى ءۇنi ەستiلەدi». سول ۇنگە پاتشا بالاسى ەڭ بiرiنشi بولىپ ەلiكتەپ، ونىڭ تەكتi تۇقىمىنان ەكەنiن ايقىندايدى» زيا اد-دين ناحشابي. مiنە، كورiپ وتىرعانىمىزداي، مۋزىكا ارقىلى بالانىڭ ەسi مەن تەكتiلiگiن انىقتايدى. بۇل ادام بولمىسىندا مۋزىكانىڭ ۇلەس سالماعى وتە جوعارى ەكەنiن تانىتادى. مۋزىكانىڭ بۇكiل تiرشiلiككە ارالاسۋ سەبەبi, ول ۇيلەسiمدi اۋەن دىبىسى. ال دىبىس — تابيعاتتان تۋىنداسا، ءۇش الەم ارقىلى نۇرلى اۋەن ادامعا جەتەدi. ونەر ادامدارى ءۇش الەم بايلانىسىنىڭ ىقپالىندا بولادى. ونەر ادامدارى اۋەندi كوسموس ارقىلى توبەدەن قابىلداپ، بويعا قۇيىپ الادى، وڭدەلۋ ارقىلى سىرتقا تەبiرەنiپ شىعادى، باسقالارعا جەتكiزiلەدi.

ءۇش الەمدi بايلانىستىرىپ تۇرعان بايتەرەكتiڭ سان-سالالى تامىرى جەر استىندا، ال ونىڭ جايقالعان بۇتاعى جەر ۇستiندە. اعاش كۇندiز-ءتۇنi اسپان جانە جەرمەن بايلانىستا بولادى. اسپان ارقىلى تابيعات اۋەنiن بويىنا جينايدى. اعاشتان دىبىس پايدا بولادى، بۇكiل اسپاپ اعاشتان جاسالادى. مۋزىكالىق «كۇي» جانرىنىڭ دامىپ، قالىپتاسۋ تەگiندە بiر نەگiز بار. «كۇي» دەگەن ءسوزدiڭ ارعى تەگi «كوك» پەن بايلانىستى…ەندەشە كۇيدiڭ دە كوكپەن، اسپانمەن بايلانىستى بولعانىن كورەمiز. كوك پەن سۋ ەكەۋi بiر كەزدە بiر ۇعىم بولعان. بiرi — جوعارعى اسپان، بiرi — تومەنگi اسپان بولىپ سانالعان. كونە ءداۋiر ۇعىمىندا ەكەۋi دە كوسموس. مۋزىكانىڭ العاشقى شىعاتىن جەرi ادامنىڭ سىرتقى تابيعاتىمەن بايلانىسۋى، استارلاپ ارالاسۋى، — دەپ ق. جۇبانوۆ مۋزىكانىڭ اسپان ماعىناسىنا جاقىندىعىن تاعى دا دالەلدەپ وتەدi. ماحمۋد قاشقاري «ديۋاني لۇعات» دەگەن XI عاسىردان قالعان كiتابىندا «ول كوك» دەگەن ءسوزدi مىسالعا الىپ، ونى «ءان سالىپ تۇر» دەپ اۋدارادى.

دەمەك «كوك» ءسوزiنiڭ اسپانمەن بايلانىسۋى، اسپاننان ءنار الىپ، «كۇيگە» اينالۋى، ادامنىڭ كوڭiل كۇيiنە اسەر ەتۋi, تابيعاتپەن تiكەلەي ارالاسۋى — عىلىمدا جانە قوعامدىق پiكiردە مويىندالعان تەندەنتسيا. تابيعاتتىڭ بۇزىلۋى، ادامداردىڭ بۇزىلۋىنا اكەلiپ سوعۋدا. دومبىرادان الشاقتاعان قازاق جۇرتىندا ۇلتتىق قۇندىلىق جۇتاڭ. ۇلتتىق قۇندىلىقتار جاداعاي جەردە تiلi مەن مادەنيەتi جانە جەر بايلىعى تالان-تاراجعا ءتۇسiپ، ىدىراپ، كۇيرەۋگە كەلiپ تiرەلەدi. اۋرۋ ۇرپاق ويسىز، ءالسiز، كۇشسiز بولادى.

دومبىرا اۋەنi ارقىلى تاربيەلەنگەن ۇرپاق كۇي سارىنىن ۇعىپ، اڭىز-اڭگiمە نەگiزiندە ونىڭ مازمۇنىن تۇسiنە الادى.

-بiزدiڭ كوكتەگi ءتاڭiر — ەر، ال جەردەگi ۇماي انا — ايەل. دومبىرانى وڭ قولعا الىپ تارتقان كەزدە ۇستiنگi iشەك اسپانمەن تiلدەسسە، استىنعى iشەك جەرمەن تiلدەسەدi. ەكەۋi بiرiگiپ ءتاڭiر مەن ۇماي انانىڭ ۇرپاعىنداي نۇرىن شاشىپ سيقىرلى اۋەن تۋدىرادى. ونى ۇرپاق دەپ بەينەلەۋگە بولادى.

بەزەندiرگەن جەر ءجۇزiن ءتاڭiرiم شەبەر،

مەيiرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر.

انامىزداي جەر يiپ ەمiزگەندە،

بەينە اكەڭدەي ۇستiڭە اسپان تونەر، -

دەيدi اباي.

ۇلى اقىننىڭ كوسموستان حابار الىپ وتىرعانىن ولەڭدەرiنەن ۇعۋعا بولادى. اباي ەكi الىپ كۇشتi تەڭ ۇستاعان: بiرi — كوك بولسا، ەكiنشiسi — جەر. اباي بايتەرەك سەكiلدi اسپان مەن جەردەن تەڭ دارەجەدە ءنار الىپ، شىعارمالاردى تۋعىزعان.

عالىم ز. احمەتوۆ ابايدىڭ «جازعىتۇرى» اتتى ولەڭiندە… جەردi مەيiرiمدi اناعا، اسپاندى قامقور اكەگە تەڭەيدi. جەردi انا بەينەسiنە الىپ قاراۋ — قازاق حالقى عانا ەمەس، باسقا ەلدەردiڭ دە وي-ساناسىنا ءتان نارسە. اسپاندى اكە بەينەسiندە كورسەتۋ دە جايدان-جاي الىنا سالماعان»، — دەيدi.

ءومiردiڭ ءوزi تابيعاتتا جۇپ ءومiر سۇرەتiنi سياقتى دومبىرانىڭ ەكi iشەگi دە ساعىنىسقان جارلار ەلەسiن بەرەدi.

«كوكتە «ۇلى ءتاڭiر-يە» جەردەگi ءار ءتۇرلi زاتتاردى بيلەيدi, كوك «يەلەرمەن» ادام بالاسى تiلدەسەدi دەپ نانعان» كوك ءتاڭiر جەردiڭ يەسi ەكەنiن ايتادى س. سەيفۋللين. دەمەك ءومiر ءسۇرiپ جۇرگەن ەرلi-زايىپتى ادامداردىڭ دا يەسi ەركەك ەكەنiن ەسكە سالادى.

«قازاق تiلiندە «ءتاڭiر» دەپ كوكتi, «تەڭiز» دەپ سۋدى ايتادى. «ءتاڭiر» — كوكتەگi سۋ بولسا، «تەڭiز» — جەردەگi سۋ. باسقاشا ايتقاندا، اسپاننىڭ ءوزi اۋەلدە «سۋ» دەپ تۇسiنiلگەن، ونىڭ «كوك»، «ءتاڭiر» بولىپ اتالۋى سودان. ال، جەردەگi سۋ دا ءتۇسi جاعىنان اسپان، ياعني ءتاڭiر سياقتى كوك بولعاندىقتان تەڭiز دەپ اتالعان…ۇش ءتۇرلi الەم اسپان، جەر، جەر استى…» — دەيدi پروفەسسور س. قاسقاباسوۆ.

جەردەگi سۋدىڭ اسپان تۇستەس بولىپ كەلۋi اكەنiڭ مەيiرiمدiلiك قاسيەتiنەن تۋعان. ادام بالاسى ءومiر ءسۇرۋ ءۇشiن وعان قاجەتتi قورەك كەرەك. ول — سۋدىڭ قاسيەتi. ول جەر-انا ۇمايدىڭ ءسۇتi. ال ودان پايدا بولعان سىلدىر، سىبدىر دىبىستار اۋەندەردiڭ نەگiزiن قۇرايدى. سۋدىڭ ءدۇرiلi, گۇرiلi, كۇمبiرi, سىڭعىرلاعان ءۇنi كۇيگە ۇلاسىپ، اسىل مۇرا كوزدەرiنە اينالدى. سۋدىڭ ءوزi ەر-ۇرعاشى بولىپ ءومiر سۇرەدi. سۋدىڭ قاتتى گۇرiلدەگەن داۋىسى ەركەكتiڭ قاسيەتi. بiركەلكi, جاي، ەركە قالىپتا اعۋ اقىلدى ارۋ قىلىعى iسi. مۋزىكا الەمiندە دە وسى قاسيەتتەر بار. ءۇش الەم اسپان، جەر، جەر استى بايلانىسى تۋرالى شوقان بىلاي ايتادى: «اسپاندا ەل بار. ونداعى ادامدار بەلدiكتi تاماعىنان تارتادى، بiز ورتادا، جەر بەتiندە تۇرامىز، سوندىقتان بەلدiكتi بەلiمiزگە بايلايمىز، ال، جەردiڭ استىنداعى ادامدار بەلدiگiن اياعىنا ورايدى، ولاردىڭ وزدەرiنiڭ كۇنi, ايى، جۇلدىزدارى بار».

دومبىرا اسپابىندا دا ءۇش قۇرىلىم بار: باس، مويىن، شاناق بولىپ كەلەدi. شاناق جەر قوينىنا ۇقساس. ول ومiردەن وتكەن بابالار ءۇنi مەن ءسوزiنiڭ قويماسى. مويىن ارقىلى بەلگiلi بiر سازعا تۇسەدi. باس iشەك بۇراۋىنىڭ ساقشىسى. مۋزىكالىق اۋەندەر مويىننان قۇرالادى، شاناقتان شىعادى. دومبىرانىڭ باسى — اسپان، دومبىرانىڭ موينى — بايتەرەك، دومبىرانىڭ شاناعى — جەر. ءۇش الەم دومبىرا بويىندا دا بار ەكەن. دەمەك «بiز ورتادا، جەر بەتiندە تۇرامىز» دەۋiندە نەگiز بار. دومبىرانىڭ موينى ارقىلى اۋەندەر شاشىلادى. بايتەرەكتiڭ بۇتاقتارى جايىلىپ، ءونiمiن شاشادى. جەر قۇنارىن بەرiپ تۇرادى. شاناق اۋەنiن شاشىپ تۇرادى. دومبىرانىڭ باسى رەتiن قاراپ تۇرادى، اسپان دا ءومiر رەتiن قاراپ تۇرادى.

ءۇش الەمدi بايلانىستىرعان «بايتەرەك»، ودان پايدا بولعان «دومبىرا»، ادام قاجەتiنە جاراپ، بايلانىسۋ ارقىلى تاربيە مەن بiلiم كوزiن اشۋعا ىقپال ەتكەن. ءۇش الەممەن بايلانىسقان قۇدiرەت يەسi — دومبىرا ونەرi ۇلتتىق يدەولوگيانى دامىتۋ ءۇشiن دە كەرەك. ۇلتتىق يدەولوگيادا دومبىرا اۋەنiن ۇستانباي، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاپ جالعاستىرۋ قيىن بولماق.

جەردەن وسكەن اعاش ادامعا پايداسىن (جەمiس، جاپىراق) بەرەدi. ال دومبىرا قوڭىر اۋەن ارقىلى قۇلاققا ەنiپ، ىقپال ەتەدi. جەردەن ونگەن ونiمدەر ادام قورەگiنە قاجەت بولسا، دومبىرادان شىققان كۇي — ادامنىڭ رۋحاني جان ازىعى. دەمەك، اينالانى قورشاپ تۇرعان دىبىس ەكەن، ال ونى جاعىمدى اۋەندەرگە اينالدىرىپ جەتكiزەتiن — دومبىرا اسپابى. ەگەر، قورشاعان اينالانىڭ دىبىستارى تۇگەل جويىلاتىن بولسا، وندا ادامداردىڭ ءومiر ءسۇرۋ قابiلەتiنە نۇقسان كەلگەن بولار ەدi. مىسالى، قازiرگi ۇلكەن قالالاردا قۇستاردىڭ تابيعي سايراۋىنىڭ جوقتىعى ۇلكەن وي سالادى.

«قازاق حالقى، مۇمكiن، ءومiردi تەك ونەر عانا ساندەندiرەدi, تەك ونەر عانا بiزدi ەرتە قارتايۋدان ساقتاندىرادى…»دەگەن تۇسiنiكتiڭ قالىپتاسۋىنىڭ استارىندا بالكiم وسى قاعيدا بار شىعار دەيدi گ. پوتانين. مۇمكiن بايتەرەك نەگiزiنەن اۋەن شىعىپ، ادامداردى ەلجiرەتiپ، بويىن بالقىتىپ، اسەرلەندiرۋiنiڭ ارقاسىندا ءتۇرلi ونەردiڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتكەن بولار. ونەر ادامداردى باعىندىرىپ، تابىندىرۋعا شاماسى جەتەدi. اريستوتەل: «ىرعاق پەن اۋەندە ارقاشان ءومiر شىندىعى بولادى. وندا ادامداردىڭ قايراتى مەن كوركەمدiلiگi, ەرلiگi مەن بايسالدىلىعى جانە سولارعا ءتان بارلىق قايشىلىقتار، سونىمەن بiرگە ادامداردىڭ مiنەز-قۇلىقتارى دا بەينەلەنەدi» دەيدi. ونەردi تىڭداپ وتىرعان ادامدار قول سوعادى، قوسىلىپ ىڭىلدايدى، ايتادى. دەمەك ونەر تۇتاس ادام بالاسىن قامتي الادى. كابۋسنامادا: «…بارلىق ۇلكەن-كiشiگە ونەر ۇيرەتۋ قاجەت. ويتكەنi تەك ونەر ۇيرەنۋمەن عانا ءوز زامانداستارىڭنان دارەجەڭ بيiك بولا الادى. ءار ۋاقىتتا سەن ءوزiڭ ونەر يەسi بولىپ، زامانداستارىڭدا سەندەگi قاسيەتتiڭ جوق ەكەنiنە كوزiڭ جەتكەن جاعدايدا عانا ءوزiڭدi باسقالاردان ارتىق دەپ ايتۋىڭا بولادى» دەگەن. توي، جيىن، مەرەكە، وتىرىستار مiندەتتi تۇردە ونەر ادامى ارقىلى وتەدi. ال ءان، كۇي تارتىلعان جەردە كەلەڭسiز جاعداي بولمايدى. ويتكەنi مۋزىكا اۋەنi كەز كەلگەن تۇسiنiسپەستiك قۇبىلىستاردى ىنتىماقتاستىق نەگiزدە الىپ شىعا الادى. مۋزىكا جاقسىلىققا سەپتiك ەتە الادى.


جاسارال ەڭسەپوۆ،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بiلiم بەرۋ iسiنiڭ ۇزدiگi,

كۇيشi, كومپوزيتور، «دەككو» جانرىنىڭ اۆتورى،

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

اسىلبەك ەڭسەپوۆ،

«دارىن» مەملەكەتتiك جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى

پىكىرلەر