Dombyra — qazaqtyń jany. Ol tar jol, taıǵaq keshý joldaryn bastan ótkergen qazaq tarıhyn paraqtaýǵa negiz bola alady. Ultymyzdyń bolmysyna kýá bolǵan ádet-ǵurpy men salt-dástúrlerine jan bitirip, onyń qundy qalpyn saqtaýǵa negiz bolǵanyn kóremiz. Bul maqalada dombyra ónerin saqtap, qorǵap, damytyp, nasıhattaý sharalarymen qatar, onyń shyǵý tegi týrasynan da oı salady. Dombyra boıynda baıqala bermeıtin pándik sapalardy aıqyndaı túsedi. Sahna tórinde oryndaýshynyń erkindik qalpy týraly oı qozǵalady jáne qulaǵyn burap keltirý kezinde baıqalatyn adamnyń tórt túrli psıhologııalyq minezin ashatyn qubylystar sóz bolady.
Ǵasyrlar qoınaýynda qalyptasqan mýzykalyq-estetıkalyq asyl muralardy dombyra aspaby jetkizdi. Kúı men onyń áńgimesi qosa órilip, dombyra men ańyz qatar órbidi. «…Alǵashqy rýlyq zamandaǵy bir adam (batyr, mergen) ańda nemese joryqta júrip, óziniń basynan keshken bir oqıǵany rýlastaryna aıtyp berýi múmkin. Bul jaı áńgime. Ony estigen adamdar endi basqa bireýlerge aıtady, aıtqanda óz janynan jeli qosýy da múmkin. Al odan estigen kisi taǵy bireýge aıtady, ol da ózinshe baıandaıdy. Sóıtip, alǵashqy jaı áńgime hıkaıaǵa, birte-birte ańyzǵa aınalady. Biraz ýaqyt ótken soń ol ańyz birshama kórkemdelip, ápsana-hıkaıatqa aınalýy múmkin. Mine, bul ómir shyndyǵyna tikeleı qatysy bar…» deıdi belgili ǵalym S. Qasqabasov.
Ańyz áńgimeniń rýhyn kúı saryny kúsheıte tússe, kúılerdiń saryny ańyzdy áserlep jetkizýge yqpal ete alady. Dombyra bar jerde qazaq halqynyń tili, óneri, tarıhy birge júredi. Dombyra aspabynyń fılosofııasyn ashýda ańyz-áńgimelerdiń jelisine súıenýge bolady.
«Ertede bir han qyzynyń kedeı jigitpen kóńil jarastyrǵanyn sezip qalady da jigitti dereý darǵa astyrady. Eki qabat bolyp qalǵan qyz mezgili jetip bosanady. Ony ańdyǵan mystan kempir egiz balany kóz kórmes, qulaq estimes, alys jerge aparyp, jap-jasyl úlken báıterek basyna uldy batysqa, qyzdy shyǵysqa qaratyp ilip ketedi. Sábılerdiń kóz jasy tamǵan báıterek solady, júregi toqtaǵan nárestelermen birge aǵash ta qýarady. Qańqý áńgime halyq arasynda jata ma, ony estigen qyz egizin izdep, jolǵa shyǵady. Joldan sharshaǵan qyz bala aǵash túbine kelip, demalady. Qulaǵyna kúmbirlegen saryn estiledi. Qaıdan shyǵatyn áýen ekenin bilgisi kelip aǵash ústine shyǵyp tyńdasa, jańaǵy báıterek synyp ketedi. Aǵash, túbinen basyna deıin ishi qýys ekenin kóredi. Eki basynda butaqtan-butaqqa kerilip qalǵan ishekterdi kóredi. Eki ishek samal jelmen terbelip, odan áýen shyǵady eken. «Egiz qulynymnan qalǵan jurnaq osy bolar» dep sol aǵashtan aspap jasap alady. Batysqa qaraǵan ishegi bostaý, shyǵysqa qaraǵan ishegi qattylaý kerilgen eken. «Astyńǵy ishek — jińishke daýysty qyzym Zarlyq, al, ústingi ishek — bos qońyr daýysty ulym Muńlyq bolsyn» dep eki ishekke at qoıyp, dombyrasyn tartyp, kúı shyǵaryp ketken eken» deıdi ańyz-áńgime týraly eńbeginde Ó. Jánibekov.
Mundaı ańyzdarda aıtylatyn báıterek aǵash dombyra bolmysymen úndes. Dombyra aǵashtan jasalynyp, odan áýen týady. Adamnyń qos ishekti soǵýy arqyly paıda bolatyn áýeni jel, daýyl áserinen týatyn syldyrlaǵan dybys únderin eske salady. Demek eki baǵyt negizinde áreket baıqalady. Onyń birinde jel Báıterekke áser etip, qozǵalýdan yzyń estilse, ekinshi baǵytta adamnyń dombyra shekterin terbetý arqyly áýender shyǵady.
Báıterek aǵash ańyzdarda dúnıeniń keńdigin kórsetýdiń sımvoly bolsa, dombyra aspabynan týǵan ún ómir mánin uǵynýǵa shaqyrady. Báıterek dombyra bolyp ún qatady. Ol tabıǵat pen ómirdiń jalǵasqan aınalmaly sheksizdigin meńzeıdi. Professor S. Qasqabasov: «…Báıterektiń basyna uıa salǵan Samuryq (ne Alyp qaraqus) keıipkerdi aspan álemine alyp ushady, ıa bolmasa jer betine shyǵarady… záýlim báıterek beınesi — qazaq jaǵdaıyna sáıkes kosmostyq aǵashtyń ózgergen túri. Muny qazaqtardyń aıdalada ósip turǵan jalǵyz aǵashty qadir tutý saltynan da kórýge bolady» degendi aıtady.
Báıterek aǵash kıeli dombyra aspaby arqyly adamdarǵa mýzykalyq-estetıkalyq áser beredi. Aspannan nár alý kosmostyq uǵymdy bildiredi. Sol kosmos arqyly adamdar mýzyka týdyrady. Kosmostan báıterekke, báıterekten adamǵa berilýi de múmkin. Bul oıymyzdy Sh. Ýálıhanovtyń myna pikiri qýattaı túsedi. «Japanda ósip turatyn jalǵyz aǵash, nemese buta qadirlenip, onyń basyna túneıdi. Onyń qasynan ótip bara jatyp, adamdar aǵashtyń butaqtaryna shúberek baılaıdy, ydys tastaıdy, tipti qurbandyqqa mal shalady, ıa bolmasa attyń jalyn túıip tastaıdy».
Báıterek aǵash basyna baryp, sıyný arqyly olar ózderine qýat jınaıdy. Sezingen sezimderin dombyra aspaby arqyly mýzykalyq-estetıkalyq ásemdik sulýlyǵyn bir-birine bildiredi. Ol báıterek jaratylysynyń estetıkalyq bolmysynyń joǵarylyǵymen ishteı baılanys tabady. Bul jaıdy arqaly jyraý Qashaǵan jaqsy aıtyp ketken:
Qolymdaǵy qý aǵash,
Sóılep turǵan bul aǵash.
Qolymdaǵy aǵashym -
Alyp júrgen dombyra.
«Dombyra kúná» degen sóz
Tek bir aıtqan dabyra.
Paıǵambarym týǵanda,
Besik bolǵan bul aǵash.
Ybyraıym Kárba salǵanda,
Meshit bolǵan bul aǵash.
Yqyram úıdiń aldynda,
Esik bolǵan bul aǵash.
Qashaǵan jyraý aǵash (báıterek — E.J., A.E.) pen dombyra arasyndaǵy baılanysqa mán berip, olardyń qasıetteriniń ózara sabaqtas ekenin kóre bilgen.
Resmı derekterde de ańyz báıterek pen kádimgi báıterektiń uqsastyqtary aıqyn baıqalady: «Báıterek, myrza terek (Populus italica) bıiktigi 40 m shamasynda, qabyǵy aıǵyzdalyp tilingen, qońyrqaı tústi. Butaqtary jan-jaqqa tarmaqtalmaı, joǵary qaraı umtyla ósedi. Butaq shoǵyry pıramıda tárizdes. Jas órkenderi men jas sabaqtary túkti keledi, japyraqtary jalpaqtaý, úsh buryshty, ushy úshkirleý ne doǵaldaý, japyraq jıekteri ara tisi tárizdes bolady. Jerorta teńizi jaǵalaýynda, Kishi Azııada, Iranda, Eýropanyń ońtústiginde, Qapqazda, Orta Azııada, Qazaqstannyń Qyzylorda, Shymkent, Almaty, Taldyqorǵan oblystarynda kezdesedi. Jemisi — kóp tuqymdy qaýashaq. Jemisinde efır maıy bolǵandyqtan parfıýmerııada qoldanylady. Dińi qaǵaz óndirisinde paıdalanylady» (Qazaq sovet enıklopedııasy, 2-tom).
Astana qalasynda záýlim báıterek aǵash, jańa dızaındyq úlgimen arhıtektýralyq qurylys ornalastyryldy. Munyń ózi ata- babalardan jalǵasyn taýyp kele jatqan báıterek negizinde qalyptasqan dombyra úlgisin de eske salady. Japan dalada jalǵyz ósken báıterek aǵashtyń júrek terbeter sybdyry dybystyq áýenge aınalyp, adamdar ony tabıǵattyń erekshe qubylysy dep baǵalap oǵan sıynyp otyrǵan. Báıterek aǵashtyń qylyqtaryna uqsasyn dep aspap jasap alýy da sol negizge meńzeıdi. Aǵashtyń tamyry jer astynda, butaǵy men sabaqtary jer ústinde, ushar basy aspanmen tildesip, túrli sybdyr dybys qurap, sezgish kóńilge aıryqsha áser etken. Áýen — tazalyqtyń nyshany, al Báıterek — úsh álem baılanysynyń sımvoly. Bul oraıda Sh. Ýálıhanovtyń boljamy júıe túzýge jeteleıdi: «…án aspanda qalyqtap ushyp, jer betine jaqyn keledi. Onyń jerge eń jaqyndaǵan kezin baıqaǵan halyq ándi ustap qalǵan, al óte joǵary qalyqtaǵan, jerdiń adamdary eshnárse úırene almaǵan. Qudaıdyń qudiretimen kelgen án qazaq jerinde tipti tómen ushqanda qazaq halqy ony estip, ándi jaqsy aıtatyn bolǵan».
Demek, aspannan paıda bolǵan áýen Báıterekke berilip, odan shyqqan áýen saqqulaq adamdarǵa estilip, ol dybystardy áýenge aınaldyrsa kerek. Ony oryndaýshylar óńdep, damytyp, adamdardyń áreketimen qalyptastyryp, bir-birine úıretip otyrǵan. Sóıtip úsh túrli álemniń qudiretin báıterek uǵymy tikeleı baılanystyryp turǵandaı.
«Báıterek» aǵashtan paıda bolǵan áýender dombyra arqyly qurastyrylyp, shaǵyn mýzykalyq únderdiń jıyntyǵy kele-kele damyp otyrǵan. Oǵan dálel: qazaq mýzykasynda tabıǵatqa baılanysty týǵan án men kúı ataýlary kóptep sanalady. Mysaly: «Sary ózen», «Ertis tolqyny», «Boz tóbe», «Qyzyl qaıyń», «Muńlyq-Zarlyq», «Táńiri kúıi», «Aqqý», «Qulannyń tarpýy», «Aqsaq qulan», «Bozingen», «Shubar at», «Tepeń kók» t.b. kúıler tegine laıyq týǵan. Qamysty alyp úrlese, odan belgili bir dybystar shyǵady. Ol Eskendir patshaǵa baılanysty jetken ańyzdarda aıtylady.
«Eskendir patshanyń basynda múıizi bolady, múıizi bar ekenin elge bildirmeý úshin ol shashyn alǵan adamdardyń bárin óltirip otyrǵan. Eń sońynda bir shashtarazshy tiri qalady. Biraq ol Eskendirdiń múıizi týraly qupııany jasyra almaı, qudyqqa baryp aıqaılaıdy. Qudyqtan qamys ósip shyǵady. Ol qamystan bir qoıshy sybyzǵy jasap, án salady. Sóıtse sybyzǵydan shyqqan dybys «Eskendirdiń múıizi bar!» degen sóz bolady da, qupııa elge tarap ketedi».
Bul ańyz mýzykanyń úsh álemmen baılanysy bar ekenin taǵy bir tanytqandaı. Qamysty úrleý arqyly odan paıda bolǵan áýen syrtqa teýip shyǵady, ol jurttyń qulaǵyna jetedi, demek ómir men úsh álemniń arasynda bir baılanys zańdylyǵy bar.
Shyǵarýshylyq (aqyn, kompozıtor) qasıetterdi adam ózi bilip, bolmasa bireýdiń oqyp úıretýi arqyly jasamaıdy. Ondaı qasıet úsh álemniń qýatty kúshi arqyly beriledi. «Keldibek tolǵaý aıtqanda, ol otyrǵan kıiz úı shaıqalatyn, óz daýsymen ol daýyl turǵyzatyn, aýylǵa kenet quıyn soǵyp, bul stıhııanyń ishinen kózge kórinbeıtin salt attylardyń tuıaqtarynyń dúbirinen jer qaıysatyn edi», — deıdi M. Áýezov.
Mýzyka dybystan quralady. Tabıǵattan paıda bolǵan jańbyr, daýyl, jel, sý syldyry, qustardyń úni, ańdardyń úni men qımyly, jan-janýarlardyń bozdaý, kisineý, móńireý, mańyraý t.b. dybystarǵa elikteýden áýen týady. «Men dalada týdym, dala meni asyrady, baqty… Dala ózgerse, bizde ózgeremiz. Bulttan shyqqan kún qandaı shuǵylaly, jaryq, jadyrańqy bolsa, biz de tóbemizdegi aspandy torlaǵan qara bult kóshkende, burynǵynyń bárin umytyp, ýaıym-qaıǵyny serpip tastap, jańasha ómir súretin bolamyz…Sol kezde men de ózgeremin, ózimniń eki ishekti dombyramdy basqasha kúılep alamyn da, múldem basqa kúılerdi tartamyn, dombyraǵa qosylyp múldem bóten án aıtatyn bolam…» deıdi A. Ivanovskıı óz shyǵarmasynda.
Dalanyń qubylýyna baılanysty mýzyka da san túrli muńdy, kóńildi yrǵaqtarǵa toly bolady. Óıtkeni adamdy qorshap, syrtynan jaýyp turǵan tabıǵat qubylystary jańa shyǵarmalardyń týýyna áser etpeı tura almaıdy.
«…Qorqyt… dúnıeni túgel sharlaǵan soń eline qaıtyp kelip, jelmaıasyn soıyp, onyń terisimen qobyzynyń syrtyn qaptaıdy. Qurǵaq jerde tursa bir kúni ajal jetip keler degen qaýippen bir qyrmyzy masaty kilemdi alyp, Syrdarııanyń sýyna tósep, sonda qobyzyn tartyp tura beripti. Qorqyt dúnıe kezgendegi armanyn da, ólimnen qashqan qaıǵysyn da, ózi kórgen jaqsylyq-jamandyq jaılaryn da qobyzynda oınaǵan ǵajap sulý kúılermen jetkizip baıandaıdy. Qorqyt kúılerin búkil dúnıe, jan ıesi túgel uıyp tyńdaıdy… Qorqyt Syrdarııanyń kóz jasyndaı sýyna qarap otyryp, qobyzyn kúılep, «ólim meni qansha qýsa da men ony bul jerege keltirmespin» dep qobyzyn úzdiksiz tarta beripti. Qorqyttyń kúńirengen kúılerin balqyp tyńdaǵan ajal da buǵan jaqyn kele almapty» Qorqyt týraly ańyzda osylaı baıandalady.
Qorqyt tujyrymy mýzyka áleminiń qudiretti kúsh ekenin tanytady. Úsh álemniń baılanysy adamǵa mýzyka únimen jetedi. Sol mýzyka arqyly berilgen jumbaq áýendi tyńdap, onyń túıinin sheshe bilgen adamǵa nur quıylady. Mýzykany túsingen adamdardy áýen ásemdendirip tazalaıdy. Al mýzykany túsine bilmegender úshin bul beımálim qubylys. Demek adamdar mýzykany túsinýshi men túsinbeýshiler bolyp ekige bólinedi. Qazirgi mýzykany túsinbeýshilerdiń úles sany túsinýshilerden artyq. Onyń basty sebebi — ulttyq tárbıe men bilimniń salmaǵy rýhanı sıpattan materıaldyq prıgmatızmge aýyp ketýinen týyndap otyr. Birinshi — óner, ekinshi — til, úshinshi — tarıh, osy úsheýin urpaq boıyna darytý áli de úlken kúshpen kelýde. Zııa ad-dın Nahshabıdy tyńdańyz: «Patsha balasynyń aqyl-esin tekserý úshin ǵulamalar oǵan mýzyka áýenin tyńdatyp, synaqtan ótkizedi: «Bala besiginiń janyna taǵy da birneshe besik qoıylady. Bárinde de bala bar edi. Sodan soń ónerpazdarǵa túrlishe kúıler tartqyzady. Aspaptar da san túrli. Onyń ishinde tambýr, dýtar, kemansha, barbıton, rebab jáne qytaı aspaptary da boldy. Dańǵyranyń kúndeı shalqyǵan úninen soń, kemanshanyń túndeı qaıǵyly úni estiledi». Sol únge patsha balasy eń birinshi bolyp eliktep, onyń tekti tuqymynan ekenin aıqyndaıdy» Zııa ad-dın Nahshabı. Mine, kórip otyrǵanymyzdaı, mýzyka arqyly balanyń esi men tektiligin anyqtaıdy. Bul adam bolmysynda mýzykanyń úles salmaǵy óte joǵary ekenin tanytady. Mýzykanyń búkil tirshilikke aralasý sebebi, ol úılesimdi áýen dybysy. Al dybys — tabıǵattan týyndasa, úsh álem arqyly nurly áýen adamǵa jetedi. Óner adamdary úsh álem baılanysynyń yqpalynda bolady. Óner adamdary áýendi kosmos arqyly tóbeden qabyldap, boıǵa quıyp alady, óńdelý arqyly syrtqa tebirenip shyǵady, basqalarǵa jetkiziledi.
Úsh álemdi baılanystyryp turǵan báıterektiń san-salaly tamyry jer astynda, al onyń jaıqalǵan butaǵy jer ústinde. Aǵash kúndiz-túni aspan jáne jermen baılanysta bolady. Aspan arqyly tabıǵat áýenin boıyna jınaıdy. Aǵashtan dybys paıda bolady, búkil aspap aǵashtan jasalady. Mýzykalyq «kúı» janrynyń damyp, qalyptasý teginde bir negiz bar. «Kúı» degen sózdiń arǵy tegi «kók» pen baılanysty…endeshe kúıdiń de kókpen, aspanmen baılanysty bolǵanyn kóremiz. Kók pen sý ekeýi bir kezde bir uǵym bolǵan. Biri — joǵarǵy aspan, biri — tómengi aspan bolyp sanalǵan. Kóne dáýir uǵymynda ekeýi de kosmos. Mýzykanyń alǵashqy shyǵatyn jeri adamnyń syrtqy tabıǵatymen baılanysýy, astarlap aralasýy, — dep Q. Jubanov mýzykanyń aspan maǵynasyna jaqyndyǵyn taǵy da dáleldep ótedi. Mahmýd Qashqarı «Dıýanı luǵat» degen XI ǵasyrdan qalǵan kitabynda «ol kók» degen sózdi mysalǵa alyp, ony «án salyp tur» dep aýdarady.
Demek «kók» sóziniń aspanmen baılanysýy, aspannan nár alyp, «kúıge» aınalýy, adamnyń kóńil kúıine áser etýi, tabıǵatpen tikeleı aralasýy — ǵylymda jáne qoǵamdyq pikirde moıyndalǵan tendenııa. Tabıǵattyń buzylýy, adamdardyń buzylýyna ákelip soǵýda. Dombyradan alshaqtaǵan qazaq jurtynda ulttyq qundylyq jutań. Ulttyq qundylyqtar jadaǵaı jerde tili men mádenıeti jáne jer baılyǵy talan-tarajǵa túsip, ydyrap, kúıreýge kelip tireledi. Aýrý urpaq oısyz, álsiz, kúshsiz bolady.
Dombyra áýeni arqyly tárbıelengen urpaq kúı sarynyn uǵyp, ańyz-áńgime negizinde onyń mazmunyn túsine alady.
-Bizdiń kóktegi táńir — er, al jerdegi Umaı ana — áıel. Dombyrany oń qolǵa alyp tartqan kezde ústingi ishek aspanmen tildesse, astynǵy ishek jermen tildesedi. Ekeýi birigip Táńir men Umaı ananyń urpaǵyndaı nuryn shashyp sıqyrly áýen týdyrady. Ony urpaq dep beıneleýge bolady.
Bezendirgen jer júzin táńirim sheber,
Meıirbandyq dúnıege nuryn tóger.
Anamyzdaı jer ıip emizgende,
Beıne ákeńdeı ústińe aspan tóner, -
deıdi Abaı.
Uly aqynnyń kosmostan habar alyp otyrǵanyn óleńderinen uǵýǵa bolady. Abaı eki alyp kúshti teń ustaǵan: biri — kók bolsa, ekinshisi — jer. Abaı báıterek sekildi aspan men jerden teń dárejede nár alyp, shyǵarmalardy týǵyzǵan.
Ǵalym Z. Ahmetov Abaıdyń «Jazǵytury» atty óleńinde… jerdi meıirimdi anaǵa, aspandy qamqor ákege teńeıdi. Jerdi ana beınesine alyp qaraý — qazaq halqy ǵana emes, basqa elderdiń de oı-sanasyna tán nárse. Aspandy áke beınesinde kórsetý de jaıdan-jaı alyna salmaǵan», — deıdi.
Ómirdiń ózi tabıǵatta jup ómir súretini sııaqty dombyranyń eki ishegi de saǵynysqan jarlar elesin beredi.
«Kókte «uly táńir-ıe» jerdegi ár túrli zattardy bıleıdi, kók «ıelermen» adam balasy tildesedi dep nanǵan» kók táńir jerdiń ıesi ekenin aıtady S. Seıfýllın. Demek ómir súrip júrgen erli-zaıypty adamdardyń da ıesi erkek ekenin eske salady.
«Qazaq tilinde «táńir» dep kókti, «teńiz» dep sýdy aıtady. «Táńir» — kóktegi sý bolsa, «teńiz» — jerdegi sý. Basqasha aıtqanda, aspannyń ózi áýelde «sý» dep túsinilgen, onyń «kók», «táńir» bolyp atalýy sodan. Al, jerdegi sý da túsi jaǵynan aspan, ıaǵnı táńir sııaqty kók bolǵandyqtan teńiz dep atalǵan…úsh túrli álem aspan, jer, jer asty…» — deıdi professor S. Qasqabasov.
Jerdegi sýdyń aspan tústes bolyp kelýi ákeniń meıirimdilik qasıetinen týǵan. Adam balasy ómir súrý úshin oǵan qajetti qorek kerek. Ol — sýdyń qasıeti. Ol Jer-Ana Umaıdyń súti. Al odan paıda bolǵan syldyr, sybdyr dybystar áýenderdiń negizin quraıdy. Sýdyń dúrili, gúrili, kúmbiri, syńǵyrlaǵan úni kúıge ulasyp, asyl mura kózderine aınaldy. Sýdyń ózi er-urǵashy bolyp ómir súredi. Sýdyń qatty gúrildegen daýysy erkektiń qasıeti. Birkelki, jaı, erke qalypta aǵý aqyldy arý qylyǵy isi. Mýzyka áleminde de osy qasıetter bar. Úsh álem aspan, jer, jer asty baılanysy týraly Shoqan bylaı aıtady: «Aspanda el bar. Ondaǵy adamdar beldikti tamaǵynan tartady, biz ortada, jer betinde turamyz, sondyqtan beldikti belimizge baılaımyz, al, jerdiń astyndaǵy adamdar beldigin aıaǵyna oraıdy, olardyń ózderiniń kúni, aıy, juldyzdary bar».
Dombyra aspabynda da úsh qurylym bar: bas, moıyn, shanaq bolyp keledi. Shanaq jer qoınyna uqsas. Ol ómirden ótken babalar úni men sóziniń qoımasy. Moıyn arqyly belgili bir sazǵa túsedi. Bas ishek buraýynyń saqshysy. Mýzykalyq áýender moıynnan quralady, shanaqtan shyǵady. Dombyranyń basy — Aspan, Dombyranyń moıny — Báıterek, Dombyranyń shanaǵy — Jer. Úsh álem dombyra boıynda da bar eken. Demek «biz ortada, jer betinde turamyz» deýinde negiz bar. Dombyranyń moıny arqyly áýender shashylady. Báıterektiń butaqtary jaıylyp, ónimin shashady. Jer qunaryn berip turady. Shanaq áýenin shashyp turady. Dombyranyń basy retin qarap turady, aspan da ómir retin qarap turady.
Úsh álemdi baılanystyrǵan «Báıterek», odan paıda bolǵan «Dombyra», adam qajetine jarap, baılanysý arqyly tárbıe men bilim kózin ashýǵa yqpal etken. Úsh álemmen baılanysqan qudiret ıesi — dombyra óneri ulttyq ıdeologııany damytý úshin de kerek. Ulttyq ıdeologııada dombyra áýenin ustanbaı, ulttyq qundylyqtardy saqtap jalǵastyrý qıyn bolmaq.
Jerden ósken aǵash adamǵa paıdasyn (jemis, japyraq) beredi. Al dombyra qońyr áýen arqyly qulaqqa enip, yqpal etedi. Jerden óngen ónimder adam qoregine qajet bolsa, dombyradan shyqqan kúı — adamnyń rýhanı jan azyǵy. Demek, aınalany qorshap turǵan dybys eken, al ony jaǵymdy áýenderge aınaldyryp jetkizetin — dombyra aspaby. Eger, qorshaǵan aınalanyń dybystary túgel joıylatyn bolsa, onda adamdardyń ómir súrý qabiletine nuqsan kelgen bolar edi. Mysaly, qazirgi úlken qalalarda qustardyń tabıǵı saıraýynyń joqtyǵy úlken oı salady.
«Qazaq halqy, múmkin, ómirdi tek óner ǵana sándendiredi, tek óner ǵana bizdi erte qartaıýdan saqtandyrady…»degen túsiniktiń qalyptasýynyń astarynda bálkim osy qaǵıda bar shyǵar deıdi G. Potanın. Múmkin báıterek negizinen áýen shyǵyp, adamdardy eljiretip, boıyn balqytyp, áserlendirýiniń arqasynda túrli ónerdiń paıda bolýyna yqpal etken bolar. Óner adamdardy baǵyndyryp, tabyndyrýǵa shamasy jetedi. Arıstotel: «Yrǵaq pen áýende árqashan ómir shyndyǵy bolady. Onda adamdardyń qaıraty men kórkemdiligi, erligi men baısaldylyǵy jáne solarǵa tán barlyq qaıshylyqtar, sonymen birge adamdardyń minez-qulyqtary da beınelenedi» deıdi. Ónerdi tyńdap otyrǵan adamdar qol soǵady, qosylyp yńyldaıdy, aıtady. Demek óner tutas adam balasyn qamtı alady. Kabýsnamada: «…Barlyq úlken-kishige óner úıretý qajet. Óıtkeni tek óner úırenýmen ǵana óz zamandastaryńnan dárejeń bıik bola alady. Ár ýaqytta sen óziń óner ıesi bolyp, zamandastaryńda sendegi qasıettiń joq ekenine kóziń jetken jaǵdaıda ǵana ózińdi basqalardan artyq dep aıtýyńa bolady» degen. Toı, jıyn, mereke, otyrystar mindetti túrde óner adamy arqyly ótedi. Al án, kúı tartylǵan jerde keleńsiz jaǵdaı bolmaıdy. Óıtkeni mýzyka áýeni kez kelgen túsinispestik qubylystardy yntymaqtastyq negizde alyp shyǵa alady. Mýzyka jaqsylyqqa septik ete alady.
Jasaral Eńsepov,
Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý isiniń úzdigi,
kúıshi, kompozıtor, «DEKKO» janrynyń avtory,
pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty.
Asylbek Eńsepov,
«Daryn» memlekettik jastar syılyǵynyń ıegeri
