Dombyra — qazaqtyŋ jany. Ol tar jol, taiǧaq keşu joldaryn bastan ötkergen qazaq tarihyn paraqtauǧa negiz bola alady. Ūltymyzdyŋ bolmysyna kuä bolǧan ädet-ǧūrpy men salt-dästürlerine jan bitirip, onyŋ qūndy qalpyn saqtauǧa negiz bolǧanyn köremiz. Būl maqalada dombyra önerin saqtap, qorǧap, damytyp, nasihattau şaralarymen qatar, onyŋ şyǧu tegi turasynan da oi salady. Dombyra boiynda baiqala bermeitin pändik sapalardy aiqyndai tüsedi. Sahna törinde oryndauşynyŋ erkindik qalpy turaly oi qozǧalady jäne qūlaǧyn būrap keltiru kezinde baiqalatyn adamnyŋ tört türli psihologiialyq minezin aşatyn qūbylystar söz bolady.
Ǧasyrlar qoinauynda qalyptasqan muzykalyq-estetikalyq asyl mūralardy dombyra aspaby jetkizdi. Küi men onyŋ äŋgimesi qosa örilip, dombyra men aŋyz qatar örbidi. «…Alǧaşqy rulyq zamandaǧy bir adam (batyr, mergen) aŋda nemese joryqta jürip, öziniŋ basynan keşken bir oqiǧany rulastaryna aityp berui mümkin. Būl jai äŋgime. Ony estigen adamdar endi basqa bireulerge aitady, aitqanda öz janynan jeli qosuy da mümkin. Al odan estigen kisi taǧy bireuge aitady, ol da özinşe baiandaidy. Söitip, alǧaşqy jai äŋgime hikaiaǧa, birte-birte aŋyzǧa ainalady. Biraz uaqyt ötken soŋ ol aŋyz birşama körkemdelip, äpsana-hikaiatqa ainaluy mümkin. Mine, būl ömir şyndyǧyna tikelei qatysy bar…» deidi belgili ǧalym S. Qasqabasov.
Aŋyz äŋgimeniŋ ruhyn küi saryny küşeite tüsse, küilerdiŋ saryny aŋyzdy äserlep jetkizuge yqpal ete alady. Dombyra bar jerde qazaq halqynyŋ tili, öneri, tarihy birge jüredi. Dombyra aspabynyŋ filosofiiasyn aşuda aŋyz-äŋgimelerdiŋ jelisine süienuge bolady.
«Ertede bir han qyzynyŋ kedei jigitpen köŋil jarastyrǧanyn sezip qalady da jigitti dereu darǧa astyrady. Eki qabat bolyp qalǧan qyz mezgili jetip bosanady. Ony aŋdyǧan mystan kempir egiz balany köz körmes, qūlaq estimes, alys jerge aparyp, jap-jasyl ülken bäiterek basyna ūldy batysqa, qyzdy şyǧysqa qaratyp ilip ketedi. Säbilerdiŋ köz jasy tamǧan bäiterek solady, jüregi toqtaǧan närestelermen birge aǧaş ta quarady. Qaŋqu äŋgime halyq arasynda jata ma, ony estigen qyz egizin izdep, jolǧa şyǧady. Joldan şarşaǧan qyz bala aǧaş tübine kelip, demalady. Qūlaǧyna kümbirlegen saryn estiledi. Qaidan şyǧatyn äuen ekenin bilgisi kelip aǧaş üstine şyǧyp tyŋdasa, jaŋaǧy bäiterek synyp ketedi. Aǧaş, tübinen basyna deiin işi quys ekenin köredi. Eki basynda būtaqtan-būtaqqa kerilip qalǧan işekterdi köredi. Eki işek samal jelmen terbelip, odan äuen şyǧady eken. «Egiz qūlynymnan qalǧan jūrnaq osy bolar» dep sol aǧaştan aspap jasap alady. Batysqa qaraǧan işegi bostau, şyǧysqa qaraǧan işegi qattylau kerilgen eken. «Astyŋǧy işek — jiŋişke dauysty qyzym Zarlyq, al, üstingi işek — bos qoŋyr dauysty ūlym Mūŋlyq bolsyn» dep eki işekke at qoiyp, dombyrasyn tartyp, küi şyǧaryp ketken eken» deidi aŋyz-äŋgime turaly eŋbeginde Ö. Jänibekov.
Mūndai aŋyzdarda aitylatyn bäiterek aǧaş dombyra bolmysymen ündes. Dombyra aǧaştan jasalynyp, odan äuen tuady. Adamnyŋ qos işekti soǧuy arqyly paida bolatyn äueni jel, dauyl äserinen tuatyn syldyrlaǧan dybys ünderin eske salady. Demek eki baǧyt negizinde äreket baiqalady. Onyŋ birinde jel Bäiterekke äser etip, qozǧaludan yzyŋ estilse, ekinşi baǧytta adamnyŋ dombyra şekterin terbetu arqyly äuender şyǧady.
Bäiterek aǧaş aŋyzdarda dünieniŋ keŋdigin körsetudiŋ simvoly bolsa, dombyra aspabynan tuǧan ün ömir mänin ūǧynuǧa şaqyrady. Bäiterek dombyra bolyp ün qatady. Ol tabiǧat pen ömirdiŋ jalǧasqan ainalmaly şeksizdigin meŋzeidi. Professor S. Qasqabasov: «…Bäiterektiŋ basyna ūia salǧan Samūryq (ne Alyp qaraqūs) keiipkerdi aspan älemine alyp ūşady, ia bolmasa jer betine şyǧarady… zäulim bäiterek beinesi — qazaq jaǧdaiyna säikes kosmostyq aǧaştyŋ özgergen türi. Mūny qazaqtardyŋ aidalada ösip tūrǧan jalǧyz aǧaşty qadir tūtu saltynan da köruge bolady» degendi aitady.
Bäiterek aǧaş kieli dombyra aspaby arqyly adamdarǧa muzykalyq-estetikalyq äser beredi. Aspannan när alu kosmostyq ūǧymdy bildiredi. Sol kosmos arqyly adamdar muzyka tudyrady. Kosmostan bäiterekke, bäiterekten adamǧa berilui de mümkin. Būl oiymyzdy Ş. Uälihanovtyŋ myna pikiri quattai tüsedi. «Japanda ösip tūratyn jalǧyz aǧaş, nemese būta qadirlenip, onyŋ basyna tüneidi. Onyŋ qasynan ötip bara jatyp, adamdar aǧaştyŋ būtaqtaryna şüberek bailaidy, ydys tastaidy, tipti qūrbandyqqa mal şalady, ia bolmasa attyŋ jalyn tüiip tastaidy».
Bäiterek aǧaş basyna baryp, siynu arqyly olar özderine quat jinaidy. Sezingen sezimderin dombyra aspaby arqyly muzykalyq-estetikalyq äsemdik sūlulyǧyn bir-birine bildiredi. Ol bäiterek jaratylysynyŋ estetikalyq bolmysynyŋ joǧarylyǧymen iştei bailanys tabady. Būl jaidy arqaly jyrau Qaşaǧan jaqsy aityp ketken:
Qolymdaǧy qu aǧaş,
Söilep tūrǧan būl aǧaş.
Qolymdaǧy aǧaşym -
Alyp jürgen dombyra.
«Dombyra künä» degen söz
Tek bir aitqan dabyra.
Paiǧambarym tuǧanda,
Besik bolǧan būl aǧaş.
Ybyraiym Kärba salǧanda,
Meşit bolǧan būl aǧaş.
Yqyram üidiŋ aldynda,
Esik bolǧan būl aǧaş.
Qaşaǧan jyrau aǧaş (bäiterek — E.J., A.E.) pen dombyra arasyndaǧy bailanysqa män berip, olardyŋ qasietteriniŋ özara sabaqtas ekenin köre bilgen.
Resmi derekterde de aŋyz bäiterek pen kädimgi bäiterektiŋ ūqsastyqtary aiqyn baiqalady: «Bäiterek, myrza terek (Populus italica) biiktigi 40 m şamasynda, qabyǧy aiǧyzdalyp tilingen, qoŋyrqai tüsti. Būtaqtary jan-jaqqa tarmaqtalmai, joǧary qarai ūmtyla ösedi. Būtaq şoǧyry piramida tärizdes. Jas örkenderi men jas sabaqtary tükti keledi, japyraqtary jalpaqtau, üş būryşty, ūşy üşkirleu ne doǧaldau, japyraq jiekteri ara tisi tärizdes bolady. Jerorta teŋizi jaǧalauynda, Kişi Aziiada, İranda, Europanyŋ oŋtüstiginde, Qapqazda, Orta Aziiada, Qazaqstannyŋ Qyzylorda, Şymkent, Almaty, Taldyqorǧan oblystarynda kezdesedi. Jemisi — köp tūqymdy qauaşaq. Jemisinde efir maiy bolǧandyqtan parfiumeriiada qoldanylady. Diŋi qaǧaz öndirisinde paidalanylady» (Qazaq sovet ensiklopediiasy, 2-tom).
Astana qalasynda zäulim bäiterek aǧaş, jaŋa dizaindyq ülgimen arhitekturalyq qūrylys ornalastyryldy. Mūnyŋ özi ata- babalardan jalǧasyn tauyp kele jatqan bäiterek negizinde qalyptasqan dombyra ülgisin de eske salady. Japan dalada jalǧyz ösken bäiterek aǧaştyŋ jürek terbeter sybdyry dybystyq äuenge ainalyp, adamdar ony tabiǧattyŋ erekşe qūbylysy dep baǧalap oǧan siynyp otyrǧan. Bäiterek aǧaştyŋ qylyqtaryna ūqsasyn dep aspap jasap aluy da sol negizge meŋzeidi. Aǧaştyŋ tamyry jer astynda, būtaǧy men sabaqtary jer üstinde, ūşar basy aspanmen tildesip, türli sybdyr dybys qūrap, sezgiş köŋilge airyqşa äser etken. Äuen — tazalyqtyŋ nyşany, al Bäiterek — üş älem bailanysynyŋ simvoly. Būl oraida Ş. Uälihanovtyŋ boljamy jüie tüzuge jeteleidi: «…än aspanda qalyqtap ūşyp, jer betine jaqyn keledi. Onyŋ jerge eŋ jaqyndaǧan kezin baiqaǧan halyq ändi ūstap qalǧan, al öte joǧary qalyqtaǧan, jerdiŋ adamdary eşnärse üirene almaǧan. Qūdaidyŋ qūdiretimen kelgen än qazaq jerinde tipti tömen ūşqanda qazaq halqy ony estip, ändi jaqsy aitatyn bolǧan».
Demek, aspannan paida bolǧan äuen Bäiterekke berilip, odan şyqqan äuen saqqūlaq adamdarǧa estilip, ol dybystardy äuenge ainaldyrsa kerek. Ony oryndauşylar öŋdep, damytyp, adamdardyŋ äreketimen qalyptastyryp, bir-birine üiretip otyrǧan. Söitip üş türli älemniŋ qūdiretin bäiterek ūǧymy tikelei bailanystyryp tūrǧandai.
«Bäiterek» aǧaştan paida bolǧan äuender dombyra arqyly qūrastyrylyp, şaǧyn muzykalyq ünderdiŋ jiyntyǧy kele-kele damyp otyrǧan. Oǧan dälel: qazaq muzykasynda tabiǧatqa bailanysty tuǧan än men küi ataulary köptep sanalady. Mysaly: «Sary özen», «Ertis tolqyny», «Boz töbe», «Qyzyl qaiyŋ», «Mūŋlyq-Zarlyq», «Täŋiri küii», «Aqqu», «Qūlannyŋ tarpuy», «Aqsaq qūlan», «Bozingen», «Şūbar at», «Tepeŋ kök» t.b. küiler tegine laiyq tuǧan. Qamysty alyp ürlese, odan belgili bir dybystar şyǧady. Ol Eskendir patşaǧa bailanysty jetken aŋyzdarda aitylady.
«Eskendir patşanyŋ basynda müiizi bolady, müiizi bar ekenin elge bildirmeu üşin ol şaşyn alǧan adamdardyŋ bärin öltirip otyrǧan. Eŋ soŋynda bir şaştarazşy tiri qalady. Biraq ol Eskendirdiŋ müiizi turaly qūpiiany jasyra almai, qūdyqqa baryp aiqailaidy. Qūdyqtan qamys ösip şyǧady. Ol qamystan bir qoişy sybyzǧy jasap, än salady. Söitse sybyzǧydan şyqqan dybys «Eskendirdiŋ müiizi bar!» degen söz bolady da, qūpiia elge tarap ketedi».
Būl aŋyz muzykanyŋ üş älemmen bailanysy bar ekenin taǧy bir tanytqandai. Qamysty ürleu arqyly odan paida bolǧan äuen syrtqa teuip şyǧady, ol jūrttyŋ qūlaǧyna jetedi, demek ömir men üş älemniŋ arasynda bir bailanys zaŋdylyǧy bar.
Şyǧaruşylyq (aqyn, kompozitor) qasietterdi adam özi bilip, bolmasa bireudiŋ oqyp üiretui arqyly jasamaidy. Ondai qasiet üş älemniŋ quatty küşi arqyly beriledi. «Keldibek tolǧau aitqanda, ol otyrǧan kiiz üi şaiqalatyn, öz dausymen ol dauyl tūrǧyzatyn, auylǧa kenet qūiyn soǧyp, būl stihiianyŋ işinen közge körinbeitin salt attylardyŋ tūiaqtarynyŋ dübirinen jer qaiysatyn edi», — deidi M. Äuezov.
Muzyka dybystan qūralady. Tabiǧattan paida bolǧan jaŋbyr, dauyl, jel, su syldyry, qūstardyŋ üni, aŋdardyŋ üni men qimyly, jan-januarlardyŋ bozdau, kisineu, möŋireu, maŋyrau t.b. dybystarǧa elikteuden äuen tuady. «Men dalada tudym, dala meni asyrady, baqty… Dala özgerse, bizde özgeremiz. Būlttan şyqqan kün qandai şūǧylaly, jaryq, jadyraŋqy bolsa, biz de töbemizdegi aspandy torlaǧan qara būlt köşkende, būrynǧynyŋ bärin ūmytyp, uaiym-qaiǧyny serpip tastap, jaŋaşa ömir süretin bolamyz…Sol kezde men de özgeremin, özimniŋ eki işekti dombyramdy basqaşa küilep alamyn da, müldem basqa küilerdi tartamyn, dombyraǧa qosylyp müldem böten än aitatyn bolam…» deidi A. İvanovskii öz şyǧarmasynda.
Dalanyŋ qūbyluyna bailanysty muzyka da san türli mūŋdy, köŋildi yrǧaqtarǧa toly bolady. Öitkeni adamdy qorşap, syrtynan jauyp tūrǧan tabiǧat qūbylystary jaŋa şyǧarmalardyŋ tuuyna äser etpei tūra almaidy.
«…Qorqyt… dünieni tügel şarlaǧan soŋ eline qaityp kelip, jelmaiasyn soiyp, onyŋ terisimen qobyzynyŋ syrtyn qaptaidy. Qūrǧaq jerde tūrsa bir küni ajal jetip keler degen qauippen bir qyrmyzy masaty kilemdi alyp, Syrdariianyŋ suyna tösep, sonda qobyzyn tartyp tūra beripti. Qorqyt dünie kezgendegi armanyn da, ölimnen qaşqan qaiǧysyn da, özi körgen jaqsylyq-jamandyq jailaryn da qobyzynda oinaǧan ǧajap sūlu küilermen jetkizip baiandaidy. Qorqyt küilerin bükil dünie, jan iesi tügel ūiyp tyŋdaidy… Qorqyt Syrdariianyŋ köz jasyndai suyna qarap otyryp, qobyzyn küilep, «ölim meni qanşa qusa da men ony būl jerege keltirmespin» dep qobyzyn üzdiksiz tarta beripti. Qorqyttyŋ küŋirengen küilerin balqyp tyŋdaǧan ajal da būǧan jaqyn kele almapty» Qorqyt turaly aŋyzda osylai baiandalady.
Qorqyt tūjyrymy muzyka äleminiŋ qūdiretti küş ekenin tanytady. Üş älemniŋ bailanysy adamǧa muzyka ünimen jetedi. Sol muzyka arqyly berilgen jūmbaq äuendi tyŋdap, onyŋ tüiinin şeşe bilgen adamǧa nūr qūiylady. Muzykany tüsingen adamdardy äuen äsemdendirip tazalaidy. Al muzykany tüsine bilmegender üşin būl beimälim qūbylys. Demek adamdar muzykany tüsinuşi men tüsinbeuşiler bolyp ekige bölinedi. Qazirgi muzykany tüsinbeuşilerdiŋ üles sany tüsinuşilerden artyq. Onyŋ basty sebebi — ūlttyq tärbie men bilimniŋ salmaǧy ruhani sipattan materialdyq prigmatizmge auyp ketuinen tuyndap otyr. Birinşi — öner, ekinşi — til, üşinşi — tarih, osy üşeuin ūrpaq boiyna darytu äli de ülken küşpen kelude. Ziia ad-din Nahşabidy tyŋdaŋyz: «Patşa balasynyŋ aqyl-esin tekseru üşin ǧūlamalar oǧan muzyka äuenin tyŋdatyp, synaqtan ötkizedi: «Bala besiginiŋ janyna taǧy da birneşe besik qoiylady. Bärinde de bala bar edi. Sodan soŋ önerpazdarǧa türlişe küiler tartqyzady. Aspaptar da san türli. Onyŋ işinde tambur, dutar, kemanşa, barbiton, rebab jäne qytai aspaptary da boldy. Daŋǧyranyŋ kündei şalqyǧan üninen soŋ, kemanşanyŋ tündei qaiǧyly üni estiledi». Sol ünge patşa balasy eŋ birinşi bolyp eliktep, onyŋ tekti tūqymynan ekenin aiqyndaidy» Ziia ad-din Nahşabi. Mine, körip otyrǧanymyzdai, muzyka arqyly balanyŋ esi men tektiligin anyqtaidy. Būl adam bolmysynda muzykanyŋ üles salmaǧy öte joǧary ekenin tanytady. Muzykanyŋ bükil tirşilikke aralasu sebebi, ol üilesimdi äuen dybysy. Al dybys — tabiǧattan tuyndasa, üş älem arqyly nūrly äuen adamǧa jetedi. Öner adamdary üş älem bailanysynyŋ yqpalynda bolady. Öner adamdary äuendi kosmos arqyly töbeden qabyldap, boiǧa qūiyp alady, öŋdelu arqyly syrtqa tebirenip şyǧady, basqalarǧa jetkiziledi.
Üş älemdi bailanystyryp tūrǧan bäiterektiŋ san-salaly tamyry jer astynda, al onyŋ jaiqalǧan būtaǧy jer üstinde. Aǧaş kündiz-tüni aspan jäne jermen bailanysta bolady. Aspan arqyly tabiǧat äuenin boiyna jinaidy. Aǧaştan dybys paida bolady, bükil aspap aǧaştan jasalady. Muzykalyq «küi» janrynyŋ damyp, qalyptasu teginde bir negiz bar. «Küi» degen sözdiŋ arǧy tegi «kök» pen bailanysty…endeşe küidiŋ de kökpen, aspanmen bailanysty bolǧanyn köremiz. Kök pen su ekeui bir kezde bir ūǧym bolǧan. Biri — joǧarǧy aspan, biri — tömengi aspan bolyp sanalǧan. Köne däuir ūǧymynda ekeui de kosmos. Muzykanyŋ alǧaşqy şyǧatyn jeri adamnyŋ syrtqy tabiǧatymen bailanysuy, astarlap aralasuy, — dep Q. Jūbanov muzykanyŋ aspan maǧynasyna jaqyndyǧyn taǧy da däleldep ötedi. Mahmud Qaşqari «Diuani lūǧat» degen XI ǧasyrdan qalǧan kitabynda «ol kök» degen sözdi mysalǧa alyp, ony «än salyp tūr» dep audarady.
Demek «kök» söziniŋ aspanmen bailanysuy, aspannan när alyp, «küige» ainaluy, adamnyŋ köŋil küiine äser etui, tabiǧatpen tikelei aralasuy — ǧylymda jäne qoǧamdyq pikirde moiyndalǧan tendensiia. Tabiǧattyŋ būzyluy, adamdardyŋ būzyluyna äkelip soǧuda. Dombyradan alşaqtaǧan qazaq jūrtynda ūlttyq qūndylyq jūtaŋ. Ūlttyq qūndylyqtar jadaǧai jerde tili men mädenieti jäne jer bailyǧy talan-tarajǧa tüsip, ydyrap, küireuge kelip tireledi. Auru ūrpaq oisyz, älsiz, küşsiz bolady.
Dombyra äueni arqyly tärbielengen ūrpaq küi sarynyn ūǧyp, aŋyz-äŋgime negizinde onyŋ mazmūnyn tüsine alady.
-Bizdiŋ köktegi täŋir — er, al jerdegi Ūmai ana — äiel. Dombyrany oŋ qolǧa alyp tartqan kezde üstingi işek aspanmen tildesse, astynǧy işek jermen tildesedi. Ekeui birigip Täŋir men Ūmai ananyŋ ūrpaǧyndai nūryn şaşyp siqyrly äuen tudyrady. Ony ūrpaq dep beineleuge bolady.
Bezendirgen jer jüzin täŋirim şeber,
Meiirbandyq düniege nūryn töger.
Anamyzdai jer iip emizgende,
Beine äkeŋdei üstiŋe aspan töner, -
deidi Abai.
Ūly aqynnyŋ kosmostan habar alyp otyrǧanyn öleŋderinen ūǧuǧa bolady. Abai eki alyp küşti teŋ ūstaǧan: biri — kök bolsa, ekinşisi — jer. Abai bäiterek sekildi aspan men jerden teŋ därejede när alyp, şyǧarmalardy tuǧyzǧan.
Ǧalym Z. Ahmetov Abaidyŋ «Jazǧytūry» atty öleŋinde… jerdi meiirimdi anaǧa, aspandy qamqor äkege teŋeidi. Jerdi ana beinesine alyp qarau — qazaq halqy ǧana emes, basqa elderdiŋ de oi-sanasyna tän närse. Aspandy äke beinesinde körsetu de jaidan-jai alyna salmaǧan», — deidi.
Ömirdiŋ özi tabiǧatta jūp ömir süretini siiaqty dombyranyŋ eki işegi de saǧynysqan jarlar elesin beredi.
«Kökte «ūly täŋir-ie» jerdegi är türli zattardy bileidi, kök «ielermen» adam balasy tildesedi dep nanǧan» kök täŋir jerdiŋ iesi ekenin aitady S. Seifullin. Demek ömir sürip jürgen erli-zaiypty adamdardyŋ da iesi erkek ekenin eske salady.
«Qazaq tilinde «täŋir» dep kökti, «teŋiz» dep sudy aitady. «Täŋir» — köktegi su bolsa, «teŋiz» — jerdegi su. Basqaşa aitqanda, aspannyŋ özi äuelde «su» dep tüsinilgen, onyŋ «kök», «täŋir» bolyp ataluy sodan. Al, jerdegi su da tüsi jaǧynan aspan, iaǧni täŋir siiaqty kök bolǧandyqtan teŋiz dep atalǧan…üş türli älem aspan, jer, jer asty…» — deidi professor S. Qasqabasov.
Jerdegi sudyŋ aspan tüstes bolyp kelui äkeniŋ meiirimdilik qasietinen tuǧan. Adam balasy ömir süru üşin oǧan qajetti qorek kerek. Ol — sudyŋ qasieti. Ol Jer-Ana Ūmaidyŋ süti. Al odan paida bolǧan syldyr, sybdyr dybystar äuenderdiŋ negizin qūraidy. Sudyŋ dürili, gürili, kümbiri, syŋǧyrlaǧan üni küige ūlasyp, asyl mūra közderine ainaldy. Sudyŋ özi er-ūrǧaşy bolyp ömir süredi. Sudyŋ qatty gürildegen dauysy erkektiŋ qasieti. Birkelki, jai, erke qalypta aǧu aqyldy aru qylyǧy isi. Muzyka äleminde de osy qasietter bar. Üş älem aspan, jer, jer asty bailanysy turaly Şoqan bylai aitady: «Aspanda el bar. Ondaǧy adamdar beldikti tamaǧynan tartady, biz ortada, jer betinde tūramyz, sondyqtan beldikti belimizge bailaimyz, al, jerdiŋ astyndaǧy adamdar beldigin aiaǧyna oraidy, olardyŋ özderiniŋ küni, aiy, jūldyzdary bar».
Dombyra aspabynda da üş qūrylym bar: bas, moiyn, şanaq bolyp keledi. Şanaq jer qoinyna ūqsas. Ol ömirden ötken babalar üni men söziniŋ qoimasy. Moiyn arqyly belgili bir sazǧa tüsedi. Bas işek būrauynyŋ saqşysy. Muzykalyq äuender moiynnan qūralady, şanaqtan şyǧady. Dombyranyŋ basy — Aspan, Dombyranyŋ moiny — Bäiterek, Dombyranyŋ şanaǧy — Jer. Üş älem dombyra boiynda da bar eken. Demek «biz ortada, jer betinde tūramyz» deuinde negiz bar. Dombyranyŋ moiny arqyly äuender şaşylady. Bäiterektiŋ būtaqtary jaiylyp, önimin şaşady. Jer qūnaryn berip tūrady. Şanaq äuenin şaşyp tūrady. Dombyranyŋ basy retin qarap tūrady, aspan da ömir retin qarap tūrady.
Üş älemdi bailanystyrǧan «Bäiterek», odan paida bolǧan «Dombyra», adam qajetine jarap, bailanysu arqyly tärbie men bilim közin aşuǧa yqpal etken. Üş älemmen bailanysqan qūdiret iesi — dombyra öneri ūlttyq ideologiiany damytu üşin de kerek. Ūlttyq ideologiiada dombyra äuenin ūstanbai, ūlttyq qūndylyqtardy saqtap jalǧastyru qiyn bolmaq.
Jerden ösken aǧaş adamǧa paidasyn (jemis, japyraq) beredi. Al dombyra qoŋyr äuen arqyly qūlaqqa enip, yqpal etedi. Jerden öngen önimder adam qoregine qajet bolsa, dombyradan şyqqan küi — adamnyŋ ruhani jan azyǧy. Demek, ainalany qorşap tūrǧan dybys eken, al ony jaǧymdy äuenderge ainaldyryp jetkizetin — dombyra aspaby. Eger, qorşaǧan ainalanyŋ dybystary tügel joiylatyn bolsa, onda adamdardyŋ ömir süru qabiletine nūqsan kelgen bolar edi. Mysaly, qazirgi ülken qalalarda qūstardyŋ tabiǧi sairauynyŋ joqtyǧy ülken oi salady.
«Qazaq halqy, mümkin, ömirdi tek öner ǧana sändendiredi, tek öner ǧana bizdi erte qartaiudan saqtandyrady…»degen tüsiniktiŋ qalyptasuynyŋ astarynda bälkim osy qaǧida bar şyǧar deidi G. Potanin. Mümkin bäiterek negizinen äuen şyǧyp, adamdardy eljiretip, boiyn balqytyp, äserlendiruiniŋ arqasynda türli önerdiŋ paida boluyna yqpal etken bolar. Öner adamdardy baǧyndyryp, tabyndyruǧa şamasy jetedi. Aristotel: «Yrǧaq pen äuende ärqaşan ömir şyndyǧy bolady. Onda adamdardyŋ qairaty men körkemdiligi, erligi men baisaldylyǧy jäne solarǧa tän barlyq qaişylyqtar, sonymen birge adamdardyŋ minez-qūlyqtary da beinelenedi» deidi. Önerdi tyŋdap otyrǧan adamdar qol soǧady, qosylyp yŋyldaidy, aitady. Demek öner tūtas adam balasyn qamti alady. Kabusnamada: «…Barlyq ülken-kişige öner üiretu qajet. Öitkeni tek öner üirenumen ǧana öz zamandastaryŋnan därejeŋ biik bola alady. Är uaqytta sen öziŋ öner iesi bolyp, zamandastaryŋda sendegi qasiettiŋ joq ekenine köziŋ jetken jaǧdaida ǧana öziŋdi basqalardan artyq dep aituyŋa bolady» degen. Toi, jiyn, mereke, otyrystar mindetti türde öner adamy arqyly ötedi. Al än, küi tartylǧan jerde keleŋsiz jaǧdai bolmaidy. Öitkeni muzyka äueni kez kelgen tüsinispestik qūbylystardy yntymaqtastyq negizde alyp şyǧa alady. Muzyka jaqsylyqqa septik ete alady.
Jasaral Eŋsepov,
Qazaqstan Respublikasynyŋ bilim beru isiniŋ üzdigi,
küişi, kompozitor, «DEKKO» janrynyŋ avtory,
pedagogika ǧylymdarynyŋ kandidaty.
Asylbek Eŋsepov,
«Daryn» memlekettik jastar syilyǧynyŋ iegerı
