شالتاباي — ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا جەتىسۋ جەرىندە ءومىر سۇرگەن اقىن، ءانشى، كۇيشى ءارى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى شىققان ءۇشىن سىبىرگە ايدالعان كۇرەسكەرلەردىڭ ءبىرى. ول ايگىلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» كىتابىنا ارقاۋ بولعان باس كەيىپكەر ۇزاقتىڭ اكەسى ساۋرىق باتىردىڭ بىرگە تۋعان ءىنىسى.
شالتابايدىڭ اقىندىعى مەن كۇيشىلىگى تۋرالى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ جۇرتى عانا جاقسى بىلمەگەن، ول كورشى قىرعىزدارعا دا تانىمال بولعان. ەل ىشىندەگى كونەكوز قاريالار ونىڭ ءانى مەن كۇيىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتپاي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ كەلەدى. جەتىسۋدىڭ ءدۇلدۇل كۇيشىسى قوجەكە نازارۇلى دا شالتابايدى قادىر تۇتىپ، سىيلاعان. سىبىرگە ايدالىپ بارا جاتقاندا وعان ارناپ كۇي دە شەرتۋى تەگىن ەمەس. انشىلىك پەن كۇيشىلىكتى وزىنە ومىرلىك سەرىك ەتكەن شالتابايدىڭ مۇراسى بۇگىنگە دەيىن جوعالماۋى دا ونىڭ ەلگە تانىمالدىعىنان بولسا كەرەك-ءتى. سازگەردىڭ تانىمال دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى — «مەنىڭ اتىم — شالتاباي». بۇل ءاندى كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىققا ناسيحاتتاپ، ەلگە جەتكىزگەن الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىنا قاراستى جىلىساي اۋىلىندا تۇراتىن ءانشى، تەرمەشى تىلەكتەس نامازباەۆ. 1988 جىلى تانىمال عالىم ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلى جەتىسۋ جەرىندە ەسىمدەرى ەلگە بەلگىسىز تالاي تالانتتى انشىلەر مەن كۇيشىلەردىڭ مۇرالارىن جيناقتادى. ءبىر جولى ول تىلەكتەس قاريامەن جولىعادى. سوندا شالتابايدىڭ وسى ءانىن جازىپ الىپ، قاعازعا تۇسىرەدى. ءان مەن جىرعا بالا كەزدەن قۇمار تىلەكتەس اۋىل قاريالارىنىڭ اۋىزىنان وسى ءاندى ەستىپ، ۇيرەنەدى، ەلگە ناسيحاتتاۋشى دا بولدى. ءاننىڭ ءسوزىن جازىپ العان ساعاتبەك اراعا ءبىراز جىل سالىپ بارىپ، ونىڭ اۋەنىن ءوزى ۇيرەنىپ، توي-تومالاقتا ايتىپ، ەل اراسىنا تاراتادى. ءاننىڭ ءماتىنى مەن اۋەنىنە قىزىققان بەلگىلى ءانشى رامازان ستامعازيەۆ شالتابايدىڭ ءانىن ناشىنە كەلتىرىپ ورىنداپ، ءوزىنىڭ رەپەرتۋارىن بايىتا تۇسەدى. ال ءان اۋەنىن مۋزىكا زەرتتەۋشىسى بازارالى مۇپتەكەەۆ نوتاعا ءتۇسىرىپ، رەسمي تۇردە حالىققا جەتكىزدى. بۇل ءاننىڭ شىعۋ تاريحىنا كەلسەك، پاتشالىق رەسەي 1860 جىلداردان كەيىن جەتىسۋ وڭىرىندە وتارلاۋ ساياساتىن كۇشەيتىپ، ەلدىڭ شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ الا باستايدى. جەرگiلىكتى حالىققا قىسىم كورسەتىپ، بىلگەندەرىن ىستەيدى. گەنەرال كولپاكوۆسكيدiڭ اسكەرىنىڭ وزبىرلىعى جانە كەلىمسەكتەردىڭ شۇرايلى جەرگە قونىستانۋى جەرگىلىكتى حالىققا وڭاي تيمەگەن. شۇرايلى جەرگە يەلەنگەن كەلىمسەكتەر جاڭا قونىستارىن قىزعىشتاي قورىپ، قازاقتاردىڭ سول ماڭايدان جۇرۋىنە جانە مالىن جايۋعا تىيىم سالادى. بۇل ءۇشىن ولاردان الىم-سالىق تا الماي، جەڭىلدىكتەر جاسايدى. بۇعان نارازى بولعانداردى قورلاپ، ەلدىڭ كوبىن تاۋ-تاستى جەرگە قۋادى.
كەلىمسەكتەردىڭ ارەكەتتەرىنە شىداماعان شالتاباي مەن تازابەك باستاعان جىگىتتەر اق پاتشانىڭ اسكەرىنە قارسى شىعادى. مۇنى ەستىگەن اسكەرباسىلارى ەرەۋىلدى شالتاباي مەن تازابەكتىڭ ۇيىمداستىرعانىن بىلگەن سوڭ، ولاردىڭ سوڭىنا تۇسەدى. ىزدەۋگە شىققان جاساق قوس ازاماتتى قۇلجا قالاسىنان قولعا ءتۇسىرىپ، ازاپقا سالدى. اۋىر ازاپتان تازابەك كوز جۇمادى. ال شالتاباي تۇتقىندالادى. تازابەكتىڭ ءولىمىن ەستىگەن جۇرت ەندى شالتابايدى ايداۋدان قۇتقارۋدى ويلاستىرىپ، جولدا بوساتىپ الادى. بۇعاۋدان قۇتىلعان ول ەلدە ءبىراز ۋاقىت جاسىرىنىپ جۇرگەنىمەن، كەيىن ونى ەل ىشىندەگى دوعالاق دەگەن جانسىز كەتپەن جەرىندە ۇستاپ بەرەدى. شالتابايدىڭ قولى قايتا كىسەندەلىپ، الماتى تۇرمەسىنە قامالادى. ارتىنشا سىبىرگە ايدالادى. ءوزىنىڭ دارىندى كۇيشى، اقىن ەكەنىن شالتاباي الماتى تۇرمەسىندە كورسەتەدى. باشپايلارىمەن دومبىرا تارتىپ، اينالاسىنداعىلاردى قايران قالدىرادى. شالتاباي سىبىردە جازاسىن وتەپ ءجۇرىپ تە ءبىراز جەردى كورگەنىن جانە ونەرىمەن تانىلعانىن ونى ولەڭدەرىنەن بايقاۋعا بولادى. ول ومبى مەن تومبى جەرىندەگى سارى نوعايلارمەن ارالاسىپ، سول جاقتا قازينا دەگەن ايەلمەن ايتىسقا ءتۇسىپ جەڭەدى. ايتىستا شالتاباي ءوزىنىڭ مىقتى اقىن، كۇيشى ەكەندىگىن شالعايدا ءجۇرىپ تە دالەلدەيدى. مەرزىمىن وتەپ بىتكەن سوڭ، ول ەلگە امان-ەسەن ورالادى.
شالتابايدىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرىن ورىنداۋشى، بەلگىلى ءانشى تىلەۋلەس قۇرماناليەۆ تە اقىن مۇرالارى جونىندە ءبىراز ماتەريالدار جيناپ، ءانىن حالىققا جەتكىزۋشىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. تىلەۋلەس ەل اراسىندا شالتابايدى بىلەتىندەرمەن اڭگىمەلەسىپ، ءبىراز ماتەريالدار تابادى. سونىڭ ءبىرى — سارىباستاۋ اۋىلىنىڭ تۇرعىنى مۇقان نۇرسادىقوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «ەلمەن قوشتاسۋ» دەگەن كۇيى (قازىرگى رايىمبەك اۋدانى). كۇي 1978 جىلدارى ءۇن تاسپاعا جازىلىپتى. مازمۇنى ەل مەن تۋعان جەرگە ماحاببات تۋرالى. سونداي-اق شالتابايدىڭ «مەنىڭ — اتىم شالتاباي» ءانىنىڭ تاعى ءبىر ۆاريانتى بولعانىن، ەل اۋىزىندا بار ەكەنىن تاياۋدا بىلدىك. ءاندى قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىس، ءانشى، شالتابايدىڭ جاقىن تۋىسقاندارىنىڭ ءبىرى ماحمۇد توباجانوۆ تا ورىنداپ ءجۇر. ماحمۇد ءاندى اناسىنان ۇيرەنىپ وسكەندىگىن ايتادى. ال ءاننىڭ شىعۋ تاريحىنا كەلسەك، ول شاما 1870-1875 جىلدارى شالتاباي ايداۋدا كەتىپ بارا جاتقاندا دۇنيەگە كەلگەندىگىن بايقاتادى. سول جىلداردان بەرى ءان ەل ىشىندە كەڭ تاراعان. ەلدىڭ اۋىزىندا ساقتالعان ءان ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىت ەلمەن بىرگە جاساپ كەلۋى دە شالتابايدىڭ شاماسى تالاي بيىكتى باعىندىرعانىن بايقاتادى. سىبىردەن ورالعان شالتاباي ەلىنە كەلگەندە زاماننىڭ وزگەرگەنىن كوزىمەن كورەدى. وتباسىنان ايىرىلعانىن اعايىن-تۋىسىنان ءبىلىپ، ول قىرعىز ەلىنە تۇرمىسقا شىققان اپكەسىنە كەتىپ، سول جاقتا قايتىس بولعان دەگەن اڭگىمە بار. ءان مەن جىرعا دەس بەرمەگەن شالتاباي ءۇش ىشەكتى دومبىرادا دا شەبەر ويناعان. بىراق شالتابايدىڭ مۇرالارىن دەر كەزىندە ىزدەگەن جان بولماعاندىقتان، ۇزاق ۋاقىت ەلگە تانىلماي، بەلگىسىز بولىپ كەلدى. 1927-28 جىلدارى جەتىسۋ جەرىن ارالاعان اتاقتى اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ شالتاباي ولەڭدەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپتى. الايدا ونى زەرتتەگەن ادامنىڭ جوقتىعىنان شالتاباي كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن. نارىنقولدىق سازگەر-ءانشى ماكەن الياسقاروۆ تا ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە جازعان كىتابىندا 30-جىلدارى شالتابايدىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرىن جانە كۇيلەرىن ۇلكەن كىسىلەر ءجيى ايتىپ، كۇيلەرىن تارتقانىن جازادى. بىراق كەڭەس وكىمەتى دە شالتابايدىڭ ولەڭدەرى مەن كۇيلەرىن تارتۋعا تىيىم سالعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. سەبەبى شالتاباي بايدىڭ تۇقىمى بولىپ، ورىستارعا قارسى شىققان جانە سىبىرگە ايدالعانى زامانعا قايشى كورىنەدى. شالتابايدى تولىق تانىپ ءبىلۋ ءالى دە كەش ەمەس. ونىڭ مۇرالارى قازىردىڭ وزىندە ەل اۋىزىندا ءجۇر، ونىڭ ومىرشەڭدىگى دە وسىندا.
جەكسەن ساعىمبەكۇلى
«ايقىن».
