Shaltabaı — HIH ǵasyrdyń aıaǵynda Jetisý jerinde ómir súrgen aqyn, ánshi, kúıshi ári patshalyq Reseıdiń otarlaý saıasatyna qarsy shyqqan úshin Sibirge aıdalǵan kúreskerlerdiń biri. Ol áıgili jazýshy Muhtar Áýezovtiń «Qıly zaman» kitabyna arqaý bolǵan bas keıipker Uzaqtyń ákesi Saýryq batyrdyń birge týǵan inisi.
Shaltabaıdyń aqyndyǵy men kúıshiligi týraly Jetisý óńiriniń jurty ǵana jaqsy bilmegen, ol kórshi qyrǵyzdarǵa da tanymal bolǵan. El ishindegi kónekóz qarııalar onyń áni men kúıin kúni búginge deıin umytpaı, urpaqtan-urpaqqa jetkizip keledi. Jetisýdyń dúldúl kúıshisi Qojeke Nazaruly da Shaltabaıdy qadyr tutyp, syılaǵan. Sibirge aıdalyp bara jatqanda oǵan arnap kúı de shertýi tegin emes. Ánshilik pen kúıshilikti ózine ómirlik serik etken Shaltabaıdyń murasy búginge deıin joǵalmaýy da onyń elge tanymaldyǵynan bolsa kerek-ti. Sazgerdiń tanymal dúnıeleriniń biri — «Meniń atym — Shaltabaı». Bul ándi kúni búginge deıin halyqqa nasıhattap, elge jetkizgen Almaty oblysynyń Raıymbek aýdanyna qarasty Jylysaı aýylynda turatyn ánshi, termeshi Tilektes Namazbaev. 1988 jyly tanymal ǵalym Saǵatbek Medeýbekuly Jetisý jerinde esimderi elge belgisiz talaı talantty ánshiler men kúıshilerdiń muralaryn jınaqtady. Bir joly ol Tilektes qarııamen jolyǵady. Sonda Shaltabaıdyń osy ánin jazyp alyp, qaǵazǵa túsiredi. Án men jyrǵa bala kezden qumar Tilektes aýyl qarııalarynyń aýyzynan osy ándi estip, úırenedi, elge nasıhattaýshy da boldy. Ánniń sózin jazyp alǵan Saǵatbek araǵa biraz jyl salyp baryp, onyń áýenin ózi úırenip, toı-tomalaqta aıtyp, el arasyna taratady. Ánniń mátini men áýenine qyzyqqan belgili ánshi Ramazan Stamǵazıev Shaltabaıdyń ánin náshine keltirip oryndap, óziniń repertýaryn baıyta túsedi. Al án áýenin mýzyka zertteýshisi Bazaraly Múptekeev notaǵa túsirip, resmı túrde halyqqa jetkizdi. Bul ánniń shyǵý tarıhyna kelsek, patshalyq Reseı 1860 jyldardan keıin Jetisý óńirinde otarlaý saıasatyn kúsheıtip, eldiń shuraıly jerlerin tartyp ala bastaıdy. Jergilikti halyqqa qysym kórsetip, bilgenderin isteıdi. General Kolpakovskııdiń áskeriniń ozbyrlyǵy jáne kelimsekterdiń shuraıly jerge qonystanýy jergilikti halyqqa ońaı tımegen. Shuraıly jerge ıelengen kelimsekter jańa qonystaryn qyzǵyshtaı qoryp, qazaqtardyń sol mańaıdan júrýine jáne malyn jaıýǵa tyıym salady. Bul úshin olardan alym-salyq ta almaı, jeńildikter jasaıdy. Buǵan narazy bolǵandardy qorlap, eldiń kóbin taý-tasty jerge qýady.
Kelimsekterdiń áreketterine shydamaǵan Shaltabaı men Tazabek bastaǵan jigitter Aq patshanyń áskerine qarsy shyǵady. Muny estigen áskerbasylary ereýildi Shaltabaı men Tazabektiń uıymdastyrǵanyn bilgen soń, olardyń sońyna túsedi. Izdeýge shyqqan jasaq qos azamatty Qulja qalasynan qolǵa túsirip, azapqa saldy. Aýyr azaptan Tazabek kóz jumady. Al Shaltabaı tutqyndalady. Tazabektiń ólimin estigen jurt endi Shaltabaıdy aıdaýdan qutqarýdy oılastyryp, jolda bosatyp alady. Buǵaýdan qutylǵan ol elde biraz ýaqyt jasyrynyp júrgenimen, keıin ony el ishindegi Doǵalaq degen jansyz Ketpen jerinde ustap beredi. Shaltabaıdyń qoly qaıta kisendelip, Almaty túrmesine qamalady. Artynsha Sibirge aıdalady. Óziniń daryndy kúıshi, aqyn ekenin Shaltabaı Almaty túrmesinde kórsetedi. Bashpaılarymen dombyra tartyp, aınalasyndaǵylardy qaıran qaldyrady. Shaltabaı Sibirde jazasyn ótep júrip te biraz jerdi kórgenin jáne ónerimen tanylǵanyn ony óleńderinen baıqaýǵa bolady. Ol Omby men Tomby jerindegi sary noǵaılarmen aralasyp, sol jaqta Qazına degen áıelmen aıtysqa túsip jeńedi. Aıtysta Shaltabaı óziniń myqty aqyn, kúıshi ekendigin shalǵaıda júrip te dáleldeıdi. Merzimin ótep bitken soń, ol elge aman-esen oralady.
Shaltabaıdyń shyǵarmashylyǵyn zerttegen qazaqtyń dástúrli ánderin oryndaýshy, belgili ánshi Tileýles Qurmanálıev te aqyn muralary jóninde biraz materıaldar jınap, ánin halyqqa jetkizýshiniń biri bolyp júrgenin aıta ketken jón. Tileýles el arasynda Shaltabaıdy biletindermen áńgimelesip, biraz materıaldar tabady. Sonyń biri — Sarybastaý aýylynyń turǵyny Muqan Nursadyqovtyń oryndaýyndaǵy «Elmen qoshtasý» degen kúıi (qazirgi Raıymbek aýdany). Kúı 1978 jyldary ún taspaǵa jazylypty. Mazmuny el men týǵan jerge mahabbat týraly. Sondaı-aq Shaltabaıdyń «Meniń — atym Shaltabaı» ániniń taǵy bir varıanty bolǵanyn, el aýyzynda bar ekenin taıaýda bildik. Ándi Qazaqstanǵa eńbek sińirgen ártis, ánshi, Shaltabaıdyń jaqyn týysqandarynyń biri Mahmud Tobajanov ta oryndap júr. Mahmud ándi anasynan úırenip óskendigin aıtady. Al ánniń shyǵý tarıhyna kelsek, ol shama 1870-1875 jyldary Shaltabaı aıdaýda ketip bara jatqanda dúnıege kelgendigin baıqatady. Sol jyldardan beri án el ishinde keń taraǵan. Eldiń aýyzynda saqtalǵan án bir jarym ǵasyrdan astam ýaqyt elmen birge jasap kelýi de Shaltabaıdyń shamasy talaı bıikti baǵyndyrǵanyn baıqatady. Sibirden oralǵan Shaltabaı eline kelgende zamannyń ózgergenin kózimen kóredi. Otbasynan aıyrylǵanyn aǵaıyn-týysynan bilip, ol qyrǵyz eline turmysqa shyqqan ápkesine ketip, sol jaqta qaıtys bolǵan degen áńgime bar. Án men jyrǵa des bermegen Shaltabaı úsh ishekti dombyrada da sheber oınaǵan. Biraq Shaltabaıdyń muralaryn der kezinde izdegen jan bolmaǵandyqtan, uzaq ýaqyt elge tanylmaı, belgisiz bolyp keldi. 1927-28 jyldary Jetisý jerin aralaǵan ataqty aqyn Ilııas Jansúgirov Shaltabaı óleńderin qaǵazǵa túsiripti. Alaıda ony zerttegen adamnyń joqtyǵynan Shaltabaı kúni búginge deıin belgisiz bolyp kelgen. Narynqoldyq sazger-ánshi Máken Álıasqarov ta óziniń shyǵarmashylyǵy jóninde jazǵan kitabynda 30-jyldary Shaltabaıdyń óleńderi men ánderin jáne kúılerin úlken kisiler jıi aıtyp, kúılerin tartqanyn jazady. Biraq Keńes ókimeti de Shaltabaıdyń óleńderi men kúılerin tartýǵa tyıym salǵanyn tilge tıek etedi. Sebebi Shaltabaı baıdyń tuqymy bolyp, orystarǵa qarsy shyqqan jáne Sibirge aıdalǵany zamanǵa qaıshy kórinedi. Shaltabaıdy tolyq tanyp bilý áli de kesh emes. Onyń muralary qazirdiń ózinde el aýyzynda júr, onyń ómirsheńdigi de osynda.
Jeksen SAǴYMBEKULY
«Aıqyn».
