«ماڭگىلىك سارىن: قازاقتىڭ 1000 كۇيى، 1000 ءانى». بۇل — ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن، مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزانىڭ قاداعالاۋىمەن بىلتىر قولعا الىنعان ۇلكەن جوبا. عاسىرلار قويناۋىنان سىر شەرتىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن 1000 كۇي جىل باسىندا جارىققا شىقتى. ەندى مىنە، تەرەڭنەن تامىر تارتقان قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 ءانىنىڭ بۇگىنگى زامانعا ساي ساندىق فورماتتا جازىلعان انتولوگياسى تۇساۋىن كەسىپ وتىر.
يگىلىكتى ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، جىلعا جۋىق جۇمىس ىستەگەن، ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان قارا ولەڭ، عۇرىپتىق اندەردەن باستاپ، حالىق اندەرىن، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن ورىنداۋشىلىق مەكتەپتەرىنە ساي جىكتەپ، ءبىر ارناعا توعىستىرعان — وسىعان دەيىن دە تالاي تىڭعىلىقتى شارۋا تىندىرىپ ۇلگەرگەن «ەل» پروديۋسەرلىك ورتالىعى. كوز مايىن تاۋىسىپ، كوزايىمعا جەتكەن رەداكتسيا القاسى مەن جانىن سالىپ جادىگەر جيناعان جۇمىس توبىنىڭ بۇل ەڭبەگىن تاريحي-مادەني ءارى عىلىمي ەڭبەك دەپ باعالاۋعا تولىق نەگىز بار.
باس-اياعى ەلۋ ديسكىدەن تۇراتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساراپتاپ، سۇزگىدەن وتكىزگەن — رەداكتسيا القاسىنىڭ توراعاسى، مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد. توراعانىڭ ورىنباسارى — مادەنيەت ۆيتسە-ءمينيسترى اسقار بورىباەۆ جانە «ەل» پروديۋسەرلىك ورتالىعىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى عالىم دوسكەن. سونداي-اق، وسى قاتارداعى جىرشى الماس الماتوۆ، ءداستۇرلى انشىلەر قاتيموللا بەردىعاليەۆ، رامازان ستامعازيەۆ، اقان ءابدۋالى، ونەرتانۋ عى-لىمدارىنىڭ دوكتورى سارا كۇزەمباەۆا، كينو-فوتوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالار ورتالىعى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ ديرەكتورى اللا سەيىتوۆانىڭ ۇلەسى ۇشان-تەڭىز. ەتنو جوبانىڭ جۇمىس توبىنا جەتەكشىلىك ەتكەن — بەلگىلى اقىن گۇلنار سالىقباي. باس رەداكتورى — تۇرسىنجان شاپاي. ونەر زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور سايدا ەلامانوۆا، ءانشى ساۋلە جانپەيىسوۆا، ايگۇل قوسانوۆا، باعلان ءبابىجان، ەرلان رىسقالي، جاسۇلان بازارباەۆ، بازارالى مۇپتەكە، مۇرات ابۋعازى، سايان اقمولدا، ەلدوس ەمىل، ابزال قۋانىشۇلى دا ەل مۇراتى ءۇشىن ولشەۋسىز تەر توككەندەر.
گۇلنار سالىقبايدىڭ ايتۋىنشا، جۇمىس بارىسىندا شىعارماشىلىق ۇجىم ءبىراز قيىندىقتاردى باستان وتكەرىپ، ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە كەزدەسكەن. اسىرەسە، حالىق اندەرىن جيناۋ وڭايعا سوقپاپتى. ويتكەنى مۇراعاتقا، «التىن قورعا» ۇڭىلگەندە، ءبىر حالىق ءانىنىڭ ون-ون بەس اتاۋمەن ورىندالىپ جۇرگەنى بەلگىلى بولعان. ولاردىڭ ىشىنەن ءبىر عانا ءانشىنىڭ رەپەرتۋارىن تاڭداۋ ۇزاق تالقىلاۋعا تۇسكەن. ءتىپتى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم ورىنداماعان تۋىندىلار دا تابىلعان. داۋلى اندەردىڭ تاريحى شەشىلگەن. ماسەلەن، جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىزى» زەرتتەي كەلگەندە، بالۋان شولاققا تيەسىلى ەكەنى انىقتالعان. ناتيجەسىندە 21 ديسكىگە 500-گە جۋىق حالىق ءانى جازىلىپ، نوتاسى مەن ءماتىنى قوسىمشا كىتاپقا شىقتى. ءان اۆتورلارى تۋرالى مالىمەتتەر، ورىنداۋشىلار جايلى دەرەكتەر دە ءۇش تىلدە بەرىلگەن. ارنايى وكىلدەر موڭعوليا، قىتايعا بارىپ، قانداستارىمىزبەن سويلەسىپ، ولاردىڭ اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن اندەر مەن قارا ولەڭدەردى جازىپ اكەلگەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى دومبىرا، قوبىز، سىرناي، جەتىگەن اسپاپتارىمەن سۇيەمەلدەنگەن. ال كۇيساندىقتىڭ سۇيەمەلىمەن ءان ايتقان كۇلاش بايسەيىتوۆا، شابال بەيسەكوۆا، جامال وماروۆا، راحيا قويشىباەۆا، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، رابيعا ەسىمجانوۆا ءتارىزدى تاعى باسقا ءبىراز انشىلەردىڭ تاسپاعا جازىلىپ، ساقتالعان داۋىستارى سول قالپىندا الىنعان.
- اندەردى جيناقتاۋ، سارالاۋدا قۇراستىرۋشىلار، نەگىزىنەن، «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 كۇيى» انتولوگياسىنداعى جۇيەنى ۇستانعانمەن، كەي رەتتە، ودان باس تارتۋعا تۋرا كەلەتىن جاعدايلار دا كەزىكتى. ماسەلەن، حالىق كۇيلەرى بولسىن، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارى بولسىن — قازاقتىڭ بارشا ءداستۇرلى كۇيى ءار ايماقتا قالىپتاسقان كۇيشىلىك ءداستۇر، ورىنداۋشىلىق مەكتەپ جونىمەن جۇيەلەنىپ، توپتاستىرىلىپ بەرىلسە، جيناقتاي كەلگەندە، حالىق اندەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قازىرگى كۇندە ءدال ولاي ناقتى مەكتەپ، ايقىن داستۇرگە ءبولىپ-جىكتەۋ مۇمكىن ەمەستىگى كورىندى. انتولوگيادا تەك اتى-جوندەرى بەلگىلى، ايقىن انشىلىك ءداستۇر قالىپتاستىرۋشى تۇلعالاردىڭ شىعارمالارى عانا شارتتى تۇردە، وزدەرى ءومىر سۇرگەن ءوڭىر اتىمەن اتالاتىن كاسىبي ءداستۇرلى ءان مەكتەبى اياسىندا توپتاستىرىلدى. ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتوقۇجاتتار مەن دىبىس جازبالار مۇراعاتىندا، قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىندا» ساقتالعان كونە ۇنتاسپالارداعى اندەر، تەحنيكالىق ساپاسى جارامدى بولعان جاعدايدا، جيناققا، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، العاشقى ورىنداۋشىلار جەتكىزگەن نۇسقادا ەنگىزىلدى.
اندەردى جيناقتاۋ بارىسىندا ايتارلىقتاي قيىنشىلىقتار دا كەزدەستى. ماسەلەن، سول مۇراعات، قورلاردان ءبىر ءاننىڭ بىرنەشە اتاۋمەن، يا بولماسا ءار ءانشىنىڭ ورىنداۋىندا ءتۇرلى نۇسقادا تابىلۋى، ءان سوزدەرىنىڭ قاتە ايتىلۋى نەمەسە باسقا ءاننىڭ ماتىنىمەن اۋىسىپ كەتۋى سياقتى جاعدايلار ءجيى ۇشىراستى. ءبىر نەگىزدەن وربىگەن ۇقساس اندەر مۇقيات تىڭدالىپ، سالىستىرىلا كەلىپ، جيناققا ءاننىڭ نەگىزگى تۇپنۇسقا دەپ تانىلعان ۇلگىسى عانا جىبەرىلدى. ءار ءانشىنىڭ ورىنداۋىندا ءار ءتۇرلى اتاۋمەن جۇرگەن ءان اتتارى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىلىپ، مۇمكىندىگىنشە، ءان ماتىندەرى تولىق ءارى دۇرىس ايتىلعان ۇلگىلەر ۇسىنىلدى.
سونىمەن بىرگە، اتتارى ۇقساس بولعانمەن، قۇرىلىمى، اۋەن، ىرعاعى ءبىر-بىرىنەن مۇلدە بولەك اندەر دە كوپ ەكەنى بەلگىلى. ماسەلەن، «ساۋلەم-اي» اتالاتىن اندەر شوعىرى. بۇل ۇلگىلەر اندەر تىزىمىندە ءبىر-بىرىنەن ءتۇر رەتىندە ايرىقشالاپ كورسەتىلدى: «ساۋلەم-اي» (1-ءتۇرى), «ساۋلەم-اي» (2-ءتۇرى), ت.س.س. ال ءبىر نەگىزدەن وربىگەن، ايىرماشىلىقتارىمەن قاتار، ۇقساستىقتارى دا ايقىن تۇرعان كەيبىر اندەر ءبىر-بىرىنەن نۇسقا (ۆاريانت) رەتىندە اجىراتىلدى: «ەكى جيرەن» (1-نۇسقا), «ەكى جيرەن» (2-نۇسقا) ت.ب.
ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن نارسە، اۆتورلىعى كۇماندى نەمەسە كىمنىڭ شىعارماسى ەكەندىگى تۋرالى مۋزىكا بىلگىرلەرى انىق ءبىر پىكىرگە توقتاسا قويماعان ءبىراز اندەر بۇرىنعىسىنشا انتولوگيادا حالىق اندەرى قاتارىندا بەرىلدى.
مەملەكەتتىك جانە جەكە مۇراعات، قورلاردان جۇرت قۇلاعىنا ءالى تيە قويماعان نەمەسە ەرتەرەكتە جازىلىپ الىنىپ، كەيىننەن ورىنداۋشىسى بولماعاندىقتان، ۇمىتىلا باستاعان ءبىراز اندەر تابىلدى. بۇل قاتارعا وسى انتولوگيا ارقىلى اتاجۇرتقا ورالعان شەتەل قازاقتارىنىڭ ءان مۇراسىن دا جاتقىزۋعا بولادى.
«قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 ءانى» اتالاتىن انتولوگيادا ءداستۇرلى ءان ۇلگىلەرى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن كولەمدە، بارىنشا مول قامتىلىپ وتىر. دەگەنمەن حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى تىرنەكتەپ جيعان ءان قازىناسى وسى مىڭ انمەن شەكتەلە قويماسى حاق. ءالى دە بولسا، جوعالعاندى ىزدەۋ، كەمدى تولىقتاۋ — كەلەشەك كۇندەردىڭ ۇلەسىندە. ال «قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى» اتالاتىن، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتار رۋحاني اسىل مۇرا، قىمبات جادىگەرلىگىمىزدىڭ قازىرگى بارىن تۇگەندەپ، شاشپاي-توكپەي، كەيىنگى ۇرپاققا تابىستاۋ — بۇگىنگى ءبىزدىڭ پارىزىمىز. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان انتولوگياسى — سول مىندەت-پارىز مۇددەسىنەن تابىلار ىزگى قادام، تۇبەگەيلى ەڭبەكتىڭ كورىنىسى، — دەيدى ءبىراۋىزدان ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور سايدا ەلامانوۆا، ءانشى، ونەر زەرتتەۋشى، دوتسەنت ساۋلە جانپەيىسوۆا، ءانشى، ونەر زەرتتەۋشى باعلان ءبابىجان، كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشى مۇرات ابۋعازى.
ايتا كەتەرلىگى، بۇرىن-سوڭدى ەستىلمەگەن «ارىستاننىڭ ءانى»، «نۇركەيدىڭ ءانى»، «سوقىر قاقپاننىڭ ءانى»، «قايران، التاي-مارقاكول» دەگەن اندەر جۇرتشىلىقپەن قايتا قاۋىشىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا ۇمىتىلىپ بارا جاتقان «يتاشتىڭ ءانى»، «كودەكتىڭ ءانى»، «كاشتەننىڭ ءانى» جانە بۇرىن بەلگىلى بولسا دا جۇرت قۇلاعىنا ءالى جەتە قويماعان «بارماقتىڭ ءانى»، «شىنىبايدىڭ ءانى»، «قياسبايدىڭ ءانى»، «قابىشتىڭ اندەرىن» العاش رەت وسى جيناقتان تىڭداۋعا مۇمكىندىك بار. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ 12 ءانى مەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ءبىرجان سال، اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاقتىڭ، اسەت نايمانبايۇلى، ەستاي بەركىمبايۇلى، ءمادي ءباپيۇلى، مايرا ۋاليقىزى، مۇستافا، سەيىتجان سال، قاناپيا، مۇحيت مەرالىۇلى، جارىلعاپبەردى، عازيز، ءيمانجۇسىپ، شاشۋباي، تاۋكە سىندى ءبىرتۋار ونەرپازداردىڭ، م.جۇماباەۆ، س.سەيفۋللين، م.دۋلاتوۆ، ق.امانجولوۆ، ر.ەلەباەۆ، م.ەرجانوۆ، ب.جىلقىباەۆ، ق.باباقوۆ سياقتى كەيىنگى بۋىن ءداستۇرلى ءانشى-كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ توپتاستىرىلۋى — جۇمىس توبىنىڭ از تەر توكپەگەنىن ايقىن كورسەتەدى. «بۇگىنگى شىققان جيناقتىڭ رۋحاني باعاسىن بەرەتىن — حالىق» دەيدى تۇرسىنجان شاپاي. ال رامازان ستامعازيەۆ «قازاق حالقىنىڭ التىن قازىناسىنا قوسىلعان بۇل شىعارمالاردىڭ بارلىعىن ەستىپ وسكەن ۇرپاق ءداستۇردىڭ كوشىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ اكەتەتىنى ءسوزسىز» دەگەن سەنىم ارتادى.
بازارالى مۇپتەكە، ونەر زەرتتەۋشى:
- عۇرىپتىق اندەردىڭ ءوزى — بەسىك جىرى، تويباستار، بەتاشار، جوقتاۋ، كورىسۋ، سىڭسۋ، جار-جار، جاراپازان سياقتى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. ءبىز مۇمكىندىگىنشە وسىنىڭ بارلىعىن تولىق ەنگىزۋگە تىرىستىق. نەگىزىنەن، قازاقستاننىڭ الماتى، قاراعاندى، ماڭعىستاۋ، پاۆلودار، قوستاناي، شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا جانە قىتاي، موڭعوليا، رەسەي، وزبەكستان جەرىندە تۇراتىن قازاقتار ايتاتىن عۇرىپتىق اندەردىڭ ۇلگىلەرى كىردى. وسىدان 20-30 جىل بۇرىن جازىلعان مۇراعاتتاردى اقتاردىق. قايتادان وڭدەدىك. پروفەسسور سايدا ەلامانوۆانىڭ كەزىندە جيعان-تەرگەن قورلارىن پايدالاندىق. ادەبيەتتەرگە ۇڭىلدىك. بۇل — حالقىمىزعا ماقتانىشپەن ايتاتىن ۇلكەن ەڭبەك دەپ بىلەمىن!
اقان ءابدۋالى، ءداستۇرلى ءانشى:
- جەتىسۋ مەكتەبىنەن جۇزدەن اسا ءان جينالدى. وسى انشىلىك مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنا ۇيىتقى بولعان، قازاق ونەرىندەگى سال-سەرىلىك جانە ايتىسكەرلىك ءداستۇردى ۇزبەي، حح عاسىردىڭ 70-جىلدارىنا دەيىن جەتكىزگەن دارا تۇلعا كەنەن ازىرباەۆتىڭ ورىنداۋىندا وتىزدان اسا ءوز ءانى كىردى. ودان كەيىن جامبىل، ءپىشان، شالتاباي، كودەك، قاپەز، قىرباي، ۇمبەتالى، سادىقوجا، بارماق، ءاسىمحان، كوبەيباي، بۇلشا، قىمبات سياقتى ءانشى-كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارى، بىرنەشە حالىق اندەرى قامتىلدى. ورىنداعاندار — تورتكەن كەنەنقىزى، ەرجان قوسبارماقوۆ، رامازان ستامعازيەۆ، اياز بەتپاەۆ، تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆ، ارداق بالاجانوۆا، جازگۇل داڭىلباەۆا، ەربولات شالدىبەكوۆ، نۇرگۇل القوجاەۆا، ايگەرىم نارتۇيەەۆا. جيىرمادان اسا ءاندى ءوزىم شىرقادىم. سەبەبى ولاردىڭ بارلىعى — بۇرىن تاسپاعا تۇسپەگەن تىڭ تۋىندىلار. ارقا، باتىس مەكتەپتەرىنە قاراعاندا جەتىسۋ ءانشى-كومپوزيتورلارىنىڭ مۇرالارىن جيناستىرۋ قيىن بولدى. كەنەننەن باسقا ەشكىمنىڭ ءانى بۇرىن-سوڭدى «التىن قورعا» جازىلماعان. باسقا مەكتەپتەر باياعىدا كوش تۇزەپ، ناقتىلانىپ السا، جەتىسۋ مەكتەبى توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرى قاراي قولعا الىنىپ، زەرتتەلىپ، كلاستار اشىلىپ، قاتارعا كەشتەۋ قوسىلدى. سوندىقتان تەرەڭ ىزدەنىپ، تۇبەگەيلى ويلانىپ، تياناقتى جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى.
ەرلان رىسقالي، ءداستۇرلى ءانشى:
- اۋەندىك، ورىنداۋشىلىق، قۇرىلىمدىق وزگەشەلىكتەرىنە، ورنىعىپ، ورىستەگەن ولكەلەرىنە قاراي ءداستۇرلى ءان ونەرىندە شارتتى تۇردە، بىرنەشە كاسىبي انشىلىك داستۇرلەر مەن مەكتەپتەر قالىپتاسقان. سولاردىڭ بارلىعى ەسكەرىلىپ، ءار ايماق، ءار مەكتەپ سۇرىپتالىپ، سارالانىپ الىندى. جاھاندانۋ زامانىندا ءتيىستى ورىنداردىڭ ءداستۇرلى ونەرگە كوڭىل ءبولىپ، وسىنداي جيناقتاردى شىعارۋى — ايتۋلى وقيعا، ماڭىزدى بەتبۇرىس، ۇلكەن ەرلىكتىڭ ۇلگىسى. كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتاتىن جاعداي.
«ايقىن».
