«Máńgilik saryn: qazaqtyń 1000 kúıi, 1000 áni». Bul — Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tapsyrmasymen, Mádenıet mınıstri Muhtar Qul-Muhammed myrzanyń qadaǵalaýymen byltyr qolǵa alynǵan úlken joba. Ǵasyrlar qoınaýynan syr shertip, urpaqtan-urpaqqa jetken 1000 kúı jyl basynda jaryqqa shyqty. Endi mine, tereńnen tamyr tartqan qazaqtyń dástúrli 1000 ániniń búgingi zamanǵa saı sandyq formatta jazylǵan antologııasy tusaýyn kesip otyr.
Igilikti istiń basy-qasynda bolyp, jylǵa jýyq jumys istegen, yqylym zamannan kele jatqan qara óleń, ǵuryptyq ánderden bastap, halyq ánderin, halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmalaryn oryndaýshylyq mektepterine saı jiktep, bir arnaǵa toǵystyrǵan — osyǵan deıin de talaı tyńǵylyqty sharýa tyndyryp úlgergen «El» prodıýserlik ortalyǵy. Kóz maıyn taýysyp, kózaıymǵa jetken redakııa alqasy men janyn salyp jádiger jınaǵan jumys tobynyń bul eńbegin tarıhı-mádenı ári ǵylymı eńbek dep baǵalaýǵa tolyq negiz bar.
Bas-aıaǵy elý dıskiden turatyn ulttyq qundylyqtarymyzdy saraptap, súzgiden ótkizgen — redakııa alqasynyń tóraǵasy, Mádenıet mınıstri Muhtar Qul-Muhammed. Tóraǵanyń orynbasary — Mádenıet vıe-mınıstri Asqar Bóribaev jáne «El» prodıýserlik ortalyǵynyń kórkemdik jetekshisi Ǵalym Dosken. Sondaı-aq, osy qatardaǵy jyrshy Almas Almatov, dástúrli ánshiler Qatımolla Berdiǵalıev, Ramazan Stamǵazıev, Aqan Ábdýáli, ónertaný ǵy-lymdarynyń doktory Sara Kúzembaeva, Kıno-fotoqujattar jáne dybys jazbalar ortalyǵy memlekettik muraǵatynyń dırektory Alla Seıitovanyń úlesi ushan-teńiz. Etno jobanyń jumys tobyna jetekshilik etken — belgili aqyn Gúlnar Salyqbaı. Bas redaktory — Tursynjan Shapaı. Óner zertteýshisi, professor Saıda Elamanova, ánshi Sáýle Janpeıisova, Aıgúl Qosanova, Baǵlan Bábijan, Erlan Rysqalı, Jasulan Bazarbaev, Bazaraly Múpteke, Murat Ábýǵazy, Saıan Aqmolda, Eldos Emil, Abzal Qýanyshuly da el muraty úshin ólsheýsiz ter tókkender.
Gúlnar Salyqbaıdyń aıtýynsha, jumys barysynda shyǵarmashylyq ujym biraz qıyndyqtardy bastan ótkerip, túrli kedergilerge kezdesken. Ásirese, halyq ánderin jınaý ońaıǵa soqpapty. Óıtkeni muraǵatqa, «Altyn qorǵa» úńilgende, bir halyq ániniń on-on bes ataýmen oryndalyp júrgeni belgili bolǵan. Olardyń ishinen bir ǵana ánshiniń repertýaryn tańdaý uzaq talqylaýǵa túsken. Tipti osy ýaqytqa deıin eshkim oryndamaǵan týyndylar da tabylǵan. Daýly ánderdiń tarıhy sheshilgen. Máselen, Jaıaý Musanyń «Sursha qyzy» zertteı kelgende, Balýan Sholaqqa tıesili ekeni anyqtalǵan. Nátıjesinde 21 dıskige 500-ge jýyq halyq áni jazylyp, notasy men mátini qosymsha kitapqa shyqty. Án avtorlary týraly málimetter, oryndaýshylar jaıly derekter de úsh tilde berilgen. Arnaıy ókilder Mońǵolııa, Qytaıǵa baryp, qandastarymyzben sóılesip, olardyń arasynda aıtylyp júrgen ánder men qara óleńderdi jazyp ákelgen. Olardyń basym kópshiligi dombyra, qobyz, syrnaı, jetigen aspaptarymen súıemeldengen. Al kúısandyqtyń súıemelimen án aıtqan Kúlásh Baıseıitova, Shabal Beısekova, Jamal Omarova, Rahııa Qoıshybaeva, Elýbaı Ómirzaqov, Rabıǵa Esimjanova tárizdi taǵy basqa biraz ánshilerdiń taspaǵa jazylyp, saqtalǵan daýystary sol qalpynda alynǵan.
- Ánderdi jınaqtaý, saralaýda qurastyrýshylar, negizinen, «Qazaqtyń dástúrli 1000 kúıi» antologııasyndaǵy júıeni ustanǵanmen, keı rette, odan bas tartýǵa týra keletin jaǵdaılar da kezikti. Máselen, halyq kúıleri bolsyn, halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmalary bolsyn — qazaqtyń barsha dástúrli kúıi ár aımaqta qalyptasqan kúıshilik dástúr, oryndaýshylyq mektep jónimen júıelenip, toptastyrylyp berilse, jınaqtaı kelgende, halyq ánderiniń basym kópshiligin qazirgi kúnde dál olaı naqty mektep, aıqyn dástúrge bólip-jikteý múmkin emestigi kórindi. Antologııada tek aty-jónderi belgili, aıqyn ánshilik dástúr qalyptastyrýshy tulǵalardyń shyǵarmalary ǵana shartty túrde, ózderi ómir súrgen óńir atymen atalatyn kásibı dástúrli án mektebi aıasynda toptastyryldy. Ortalyq memlekettik kıno-fotoqujattar men dybys jazbalar muraǵatynda, Qazaq radıosynyń «Altyn qorynda» saqtalǵan kóne úntaspalardaǵy ánder, tehnıkalyq sapasy jaramdy bolǵan jaǵdaıda, jınaqqa, eń birinshi kezekte, alǵashqy oryndaýshylar jetkizgen nusqada engizildi.
Ánderdi jınaqtaý barysynda aıtarlyqtaı qıynshylyqtar da kezdesti. Máselen, sol muraǵat, qorlardan bir ánniń birneshe ataýmen, ıa bolmasa ár ánshiniń oryndaýynda túrli nusqada tabylýy, án sózderiniń qate aıtylýy nemese basqa ánniń mátinimen aýysyp ketýi sııaqty jaǵdaılar jıi ushyrasty. Bir negizden órbigen uqsas ánder muqııat tyńdalyp, salystyryla kelip, jınaqqa ánniń negizgi túpnusqa dep tanylǵan úlgisi ǵana jiberildi. Ár ánshiniń oryndaýynda ár túrli ataýmen júrgen án attary bir izge túsirilip, múmkindiginshe, án mátinderi tolyq ári durys aıtylǵan úlgiler usynyldy.
Sonymen birge, attary uqsas bolǵanmen, qurylymy, áýen, yrǵaǵy bir-birinen múlde bólek ánder de kóp ekeni belgili. Máselen, «Sáýlem-aı» atalatyn ánder shoǵyry. Bul úlgiler ánder tiziminde bir-birinen túr retinde aıryqshalap kórsetildi: «Sáýlem-aı» (1-túri), «Sáýlem-aı» (2-túri), t.s.s. Al bir negizden órbigen, aıyrmashylyqtarymen qatar, uqsastyqtary da aıqyn turǵan keıbir ánder bir-birinen nusqa (varıant) retinde ajyratyldy: «Eki jıren» (1-nusqa), «Eki jıren» (2-nusqa) t.b.
Bir eskerte ketetin nárse, avtorlyǵy kúmándi nemese kimniń shyǵarmasy ekendigi týraly mýzyka bilgirleri anyq bir pikirge toqtasa qoımaǵan biraz ánder burynǵysynsha antologııada halyq ánderi qatarynda berildi.
Memlekettik jáne jeke muraǵat, qorlardan jurt qulaǵyna áli tıe qoımaǵan nemese erterekte jazylyp alynyp, keıinnen oryndaýshysy bolmaǵandyqtan, umytyla bastaǵan biraz ánder tabyldy. Bul qatarǵa osy antologııa arqyly atajurtqa oralǵan shetel qazaqtarynyń án murasyn da jatqyzýǵa bolady.
«Qazaqtyń dástúrli 1000 áni» atalatyn antologııada dástúrli án úlgileri buryn-sońdy bolyp kórmegen kólemde, barynsha mol qamtylyp otyr. Degenmen halqymyzdyń ǵasyrlar boıy tirnektep jıǵan án qazynasy osy myń ánmen shektele qoımasy haq. Áli de bolsa, joǵalǵandy izdeý, kemdi tolyqtaý — keleshek kúnderdiń úlesinde. Al «qazaqtyń dástúrli áni» atalatyn, kózdiń qarashyǵyndaı saqtar rýhanı asyl mura, qymbat jádigerligimizdiń qazirgi baryn túgendep, shashpaı-tókpeı, keıingi urpaqqa tabystaý — búgingi bizdiń paryzymyz. Qazaqtyń dástúrli án antologııasy — sol mindet-paryz múddesinen tabylar izgi qadam, túbegeıli eńbektiń kórinisi, — deıdi biraýyzdan ónertaný ǵylymynyń kandıdaty, professor Saıda Elamanova, ánshi, óner zertteýshi, doent Sáýle Janpeıisova, ánshi, óner zertteýshi Baǵlan Bábijan, kúıshi, óner zertteýshi Murat Ábýǵazy.
Aıta keterligi, buryn-sońdy estilmegen «Arystannyń áni», «Núrkeıdiń áni», «Soqyr Qaqpannyń áni», «Qaıran, Altaı-Marqakól» degen ánder jurtshylyqpen qaıta qaýyshyp otyr. Qazirgi tańda umytylyp bara jatqan «Itashtyń áni», «Kódektiń áni», «Káshtenniń áni» jáne buryn belgili bolsa da jurt qulaǵyna áli jete qoımaǵan «Barmaqtyń áni», «Shynybaıdyń áni», «Qııasbaıdyń áni», «Qabyshtyń ánderin» alǵash ret osy jınaqtan tyńdaýǵa múmkindik bar. Qazaqtyń uly aqyny Abaıdyń 12 áni men Shákárim Qudaıberdiuly, Birjan sal, Aqan seri, Úkili Ybyraı, Balýan Sholaqtyń, Áset Naımanbaıuly, Estaı Berkimbaıuly, Mádı Bápıuly, Maıra Ýálıqyzy, Mustafa, Seıitjan sal, Qanapııa, Muhıt Meralyuly, Jarylǵapberdi, Ǵazız, Imanjúsip, Shashýbaı, Táýke syndy birtýar ónerpazdardyń, M.Jumabaev, S.Seıfýllın, M.Dýlatov, Q.Amanjolov, R.Elebaev, M.Erjanov, B.Jylqybaev, Q.Babaqov sııaqty keıingi býyn dástúrli ánshi-kompozıtorlardyń shyǵarmalarynyń toptastyrylýy — jumys tobynyń az ter tókpegenin aıqyn kórsetedi. «Búgingi shyqqan jınaqtyń rýhanı baǵasyn beretin — halyq» deıdi Tursynjan Shapaı. Al Ramazan Stamǵazıev «qazaq halqynyń altyn qazynasyna qosylǵan bul shyǵarmalardyń barlyǵyn estip ósken urpaq dástúrdiń kóshin ári qaraı jalǵastyryp áketetini sózsiz» degen senim artady.
Bazaraly MÚPTEKE, óner zertteýshi:
- Ǵuryptyq ánderdiń ózi — besik jyry, toıbastar, betashar, joqtaý, kórisý, syńsý, jar-jar, jarapazan sııaqty birneshe túrge bólinedi. Biz múmkindiginshe osynyń barlyǵyn tolyq engizýge tyrystyq. Negizinen, Qazaqstannyń Almaty, Qaraǵandy, Mańǵystaý, Pavlodar, Qostanaı, Shyǵys Qazaqstan oblystarynda jáne Qytaı, Mońǵolııa, Reseı, Ózbekstan jerinde turatyn qazaqtar aıtatyn ǵuryptyq ánderdiń úlgileri kirdi. Osydan 20-30 jyl buryn jazylǵan muraǵattardy aqtardyq. Qaıtadan óńdedik. Professor Saıda Elamanovanyń kezinde jıǵan-tergen qorlaryn paıdalandyq. Ádebıetterge úńildik. Bul — halqymyzǵa maqtanyshpen aıtatyn úlken eńbek dep bilemin!
Aqan ÁBDÝÁLI, dástúrli ánshi:
- Jetisý mektebinen júzden asa án jınaldy. Osy ánshilik mekteptiń qalyptasýyna uıytqy bolǵan, qazaq ónerindegi sal-serilik jáne aıtyskerlik dástúrdi úzbeı, HH ǵasyrdyń 70-jyldaryna deıin jetkizgen dara tulǵa Kenen Ázirbaevtyń oryndaýynda otyzdan asa óz áni kirdi. Odan keıin Jambyl, Pishán, Shaltabaı, Kódek, Qapez, Qyrbaı, Úmbetáli, Sádiqoja, Barmaq, Ásimhan, Kóbeıbaı, Bulsha, Qymbat sııaqty ánshi-kompozıtorlardyń shyǵarmalary, birneshe halyq ánderi qamtyldy. Oryndaǵandar — Tórtken Kenenqyzy, Erjan Qosbarmaqov, Ramazan Stamǵazıev, Aıaz Betpaev, Tileýles Qurmanǵalıev, Ardaq Balajanova, Jazgúl Dańylbaeva, Erbolat Shaldybekov, Nurgúl Álqojaeva, Áıgerim Nartúıeeva. Jıyrmadan asa ándi ózim shyrqadym. Sebebi olardyń barlyǵy — buryn taspaǵa túspegen tyń týyndylar. Arqa, Batys mektepterine qaraǵanda Jetisý ánshi-kompozıtorlarynyń muralaryn jınastyrý qıyn boldy. Kenennen basqa eshkimniń áni buryn-sońdy «Altyn qorǵa» jazylmaǵan. Basqa mektepter baıaǵyda kósh túzep, naqtylanyp alsa, Jetisý mektebi toqsanynshy jyldardyń ortasynan beri qaraı qolǵa alynyp, zerttelip, klastar ashylyp, qatarǵa keshteý qosyldy. Sondyqtan tereń izdenip, túbegeıli oılanyp, tııanaqty jumys isteýge týra keldi.
Erlan RYSQALI, dástúrli ánshi:
- Áýendik, oryndaýshylyq, qurylymdyq ózgeshelikterine, ornyǵyp, óristegen ólkelerine qaraı dástúrli án ónerinde shartty túrde, birneshe kásibı ánshilik dástúrler men mektepter qalyptasqan. Solardyń barlyǵy eskerilip, ár aımaq, ár mektep suryptalyp, saralanyp alyndy. Jahandaný zamanynda tıisti oryndardyń dástúrli ónerge kóńil bólip, osyndaı jınaqtardy shyǵarýy — aıtýly oqıǵa, mańyzdy betburys, úlken erliktiń úlgisi. Kóńilge qýanysh uıalatatyn jaǵdaı.
«Aıqyn».
