قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى كۇتكەن تاۋەلسىزدىگىمەن ىلەسە ونىڭ ءتول ونەرى — ايتىس تا جاڭعىرىپ، جاڭا سيپاتتا حالىق ومىرىنە ەندى. بۇل سالانى وركەندەتۋدە ەڭبەك سىڭىرگەن ازاماتتاردى سانامالاساق، ءبىر قولدىڭ ساۋساقتارىنىڭ ءوزى ارتىلىپ قالارى حاق. ايتكەنمەن، سول ايتىستىڭ ۇيمداستىرىلىپ، حالىقتىڭ قۇمارىن قاندىرۋىنا مۇرىندىق بولعان جانداردىڭ وزدەرىن تۇرتپەكتەپ، جەكە مۇددەلەر قاقتىعىسىنىڭ ورتاسىندا جەكە تۇلعانى بىلاي قويىپ، حالىقتىڭ بايىرعى ءتول ونەرىن دە كوكپارعا سالىپ جىبەرگەندەرىن الگىندەي جولبيكەلەر اڭعارعان دا جوق. ەلباسىنىڭ اتىن جامىلىپ، ەرلەرگە اۋىز سالعانداردىڭ ارەكەتتەرى پرەزيدەنتتىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، ءبىراز ۋاقىت توقتاپ قالعان ايتىس سونى سەرپىنمەن العا باستى.ء بىز دە وسى يگى حاباردى ەستىپ، قازىرگى ۋاقىتتاعى ايتىستىڭ بىردەن-ءبىر جاناشىرى بولىپ داۋسىز ەسەپتەلەتىن اقىن ءجۇرسىن ەرمانعا جولىعىپ سۇحباتتاسقان ەدىك. قىسقا دا بولسا، ناقتىلى جاۋاپتارىمەن ول كىسى تالاي ماسەلەگە قاتىستى وتكىر پىكىرلەرىن بىزبەن ءبولىستى.
-ء جۇرسىن مولداشۇلى، سوڭعى كەزدەرى ايتىستىڭ توقىراپ قالعانى تۋرالى ءارتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر عوي. «وسى ايتىستىڭ توڭىرەگىندەگى قالىپتاسىپ، بەلەڭ الىپ كەتكەن احۋال تۋراسىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ايتىلمادى ما، جەتكىزىلمەدى مە؟» دەگەن ساۋال حالىق كوكەيىن تەسىپ جۇرگەنى بەلگىلى…
- بۇل سۇراعىڭا جاۋاپ بەرسەم، قويعالى وتىرعان تالاي سۇراعىڭا جاۋاپ بەرىلەدى. ايتىس، كەيىنگى التى جىلدا كورسەتىلىپ كەلگەن ايتىس سوڭعى ەكى جىلدا جابىق تۇردى. ايتىستىڭ توقتاتىلعانى راس، ەفيردەن دە الىپ تاستادى. قازىر قازاقستاندا بەلسەندى تۇردە ايتىسىپ جۇرگەن 50-60 شامالى ايتىسكەر اقىن بار. ولاردىڭ اراسىندا وسى كۇنى عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلارى دا بار. ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كوكەيىندەگىسىن جەرىنە جەتكىزە، كەسىپ ايتا الاتىن ايتىس سياقتى پۋبليتسيستيكالىق جانردى ەلباسىنىڭ جاۋىپ تاستاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كەشەگى ءسۇيىنباي، جامبىلدىڭ اۋلىنان شىققان، سولاردىڭ جىرلارىن تىڭداپ، شاپانىن يىسكەپ وسكەن ازامات. كەيىنگى جولبيكەلەر ەلباسىنىڭ اتىنان ءار جەرگە ايتقىزىپ كۇردەلى دە كەمەڭگەر ونەردى توقتاتتىردى. مىنە، ءبىر اي بولدى، مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەنەن استانادا ۇلكەن ايتىس وتكەلى جاتىر. اتالعان شاراعا بۇرىنعى ايتىستاردىڭ جەڭىمپازدارى، اتاپ ايتساق، امانجول التاەۆ، رينات زايىتوۆ، اينۇر تۇرسىنباەۆا جانە باسقالار سياقتى بەلگىلى «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن بەلگىلى اقىندار، سوسىن ەلىمىزدىڭ بىرقاتار وبلىستارىندا وتكىزىلگەن ىرىكتەۋ جارىستارىندا ەكشەلىپ شىققان جاس اقىندار قاتىسقالى وتىر. ءيا، وتە جاس جىگىتتەر شىعىپ جاتىر. 10-11 سىنىپتاردىڭ وقۋشىلارى دا بار. بۇل ايتىسىمىز ءوزى مىنا استاناداعى ەقىۇ-نىڭ سامميتىنەن كەيىن تۋرا 10 كۇننەن كەيىن، ياعني جەلتوقساننىڭ 10 مەن 11-ءى كۇندەرى وتپەكشى. ارينە، سامميت — مەملەكەتىمىزدىڭ ومىرىندەگى ۇلكەن ۋاقيعا. انشەيىن اقشا شاشۋ بولىپ جاتىر دەگەن دە اڭگىمەلەر شىعىپ جاتىر. 15 جىل بۇرىنعى تسەلينوگراد قالاسىندا، ودان كەيىنگى اقمولا، كەشە عانا استانا اتانعان قالادا الەمنىڭ 61 مەملەكەتىنىڭ باسشىلارى، ونىڭ ىشىندە 21 مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتتەرى باس قوسقالى وتىر. مۇنداعى جيىن قورىتىندىسىندا قابىلدانار قۇجاتقا قول قويىلدى دەگەن ءسوز — قازاقستاننىڭ اتى الەمگە جايىلدى دەگەن ءسوز. ونسىز دا تەككە، ولاي-بىلاي شاشىلىپ جاتقان اقشانىڭ نەسىن قىزعانامىز.ء بىز قازاقتىڭ عاسىرلار بويى اڭساپ كەلگەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ جەمىسىن ەندى كورىپ كەلە جاتىرمىز عوي. ەندى تىرناق استىنان كىر ىزدەي بەرمەي، سول تاۋەلسىزدىكتى وركەندەتەردە قاي جەردەن قانداي ماسەلەلەر قولبايلاۋ بولىپ جاتىر، قالاي قاراي ءجۇرۋىمىز كەرەك، قايتسەك رۋحىمىزدى جوعارى كوتەرەمىز دەگەن ماسەلە تولعاندىرۋعا ءتيىس. سوندىقتان، مەنىڭ ەنشىمە تاعدىردىڭ جازۋىمەن قازاق حالقىنان ايتىستىڭ جولى اشىلعانىن ايتىپ، جۇرتشىلىقتان ءسۇيىنشى سۇراۋ باقىتى ءتيىپ تۇرعانىن ايتپاي كەتە المايمىن.
- ءجۇرسىن مولداشۇلى، ەندىگى ءبىر بىلسەك دەگەن جايت — ايتىستىڭ جاڭعىرۋى تاۋەلسىزدىكتىڭ الدىندا-اق باستالعان. مەنىڭ بىلۋىمدە، كەزىندە الماتى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ الدە ءبىرىنشى، الدە ەكىنشى ورىنباسارى بولىپ جۇرگەن شاعىندا ءىزباسار بالتاباەۆ دەگەن كىسى دە سوناۋ 70-ءشى جىلداردىڭ ورتا تۇستارى شاماسىندا ءبىر مارتە قولعا الىپ كورگەن ەكەن. ول كىسىدەن قازاق راديوسىندا ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە سۇحباتتاسىپ، ءبىر-ەكى حابار دا جاساعان ەدىم.
- ونىڭ راس، ايتىستى كوتەرۋدى مەن تەلەۆيزيادا جۇرگەن جىلدارى قولعا الدىم. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە تەلەديداردان كورسەتتىك. ءىزباسار بالتاباەۆ دەگەن كىسى بولسا، ول كىسى سول كەزدە راسىندا دا ءوزىڭ ايتقان جەردە قىزمەت اتقارعان. ونىڭ ۇيىمداستىرعان ايتىسىن م. اۋەزوۆ تەاترىندا وتكەنىن ءوزىم كورگەنمىن. ول ۋاقىتتاعى اقىندار پارتيانىڭ قاتاڭ باقىلاۋىمەن قاعازعا جازىلىپ قويىلعان ءماتىندى الدارىنا جايىپ قويىپ ايتىساتىن. ال، ءبىز كادىمگى سۋىرىپ سالىپ ايتىساتىن، اياق استىنان ءسوز تاۋىپ ايتاتىن اقىنداردىڭ سايىسىن ۇيىمداستىردىق. شىن مانىندە حالىقتىڭ ايىزىن، قىبىن قاندىراتىن ايتىس سول عوي.
- ال، ەندىگى ءبىر جايت — اقىندارىمىز ايتىس توقتاتىلعاننان كەيىن شاشىراپ، ارقايسىسى ءارتۇرلى سالاعا كەتىپتى. ال، اناۋ رينات زايىتوۆ دەگەن جىگىتىمىز، تىپتەن، «رەپ» دەگەن جانرعا ويىسىپ كەتىپتى دەسەدى…
- بۇل جەردە ەكى ماسەلە بار. ريناتتىڭ از ۋاقىت مۋزىكانىڭ سول جانرىنا بەت بۇرماق بولعانى راس. بىراق، كوپ نارسەنى جەتە بىلمەگەندىكتەن، بىرقاتار كىسىلەردىڭ سىنىنا دا ۇشىرادى. رينات زايىتوۆ — «رەپتىڭ» دە، ەشتەڭەنىڭ دە ەمەس، ايتىستىڭ بەل بالاسى. ونىمەن ءوزىم سويلەسىپ، اقىل-كەڭەسىمدى ايتقاننان كەيىن، بەتى بەرى قاراعان. «اقىنداردىڭ شاشىراۋى» دەگەن تۇرعىدان ايتاتىن ءبىر ماڭىزدى ماسەلە — مىنا دىنگە بايلانىستى بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ قازاقستاندا ءدىن دەگەن وتە كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. ءدىننىڭ ءتۇرلى اعىمدارى اقىنداردى ءارتۇرلى جولدارعا سالىپ تۇر. ءبىرىمىز ۋاححابيست بولساق، ەندى ءبىرىمىز باياعى اتا-بابالارىمىزدىڭ، پايعامبارىمىزدىڭ جولىمەن كەتۋدەمىز. بىرەۋلەر قوشتايدى، بىرەۋلەر قوشتامايدى. قاجىلىققا بارىپ كەلگەندەر بار، سولاردىڭ اراسىندا دومبىرانى «حارام» دەپ، «ولەڭ جازۋ كۇنا» دەپ جۇرگەندەرى بار. مىسالى، التى الاشقا بەلگىلى مۇحامەدجان تازابەكوۆتەن ايتىسكەر رەتىندە ايىرىلىپ قالدىق. بالعىنبەگىمىزدىڭ دە سولقىلداپ جۇرگەن جايى بار. بۇل ەندى كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان نارسەمىز. ەش ۋاقىتتا دا يسلام ءدىنى ولەڭگە تىيىم سالماعان.
پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىندە دە بار. ول ءوزىنىڭ ساحابالارىنا ايتادى: «ءار ەلگە ءدىندى اپارعاندا سول ەلدىڭ سالتىنا، داستۇرىنە لايىقتاڭدار، سوعان بەيىمدەڭدەر!» دەيدى. تىپتەن، كەلەتىن بولساڭ، ءبىزدىڭ قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ ءوزى دە ولەڭمەن جازىلعان نارسە. ۇلى ولەڭمەن! ەندى كەلىپ اياق استىنان «ويباي، يسلام ءدىنى ولەڭگە تىيىم سالادى ەكەن!» دەيدى. ءدىن — مەملەكەتكە دە، حالىققا دا قىزمەت ەتۋى ءتيىس.
- ەندىگى سۇراعىمىز — وسى شارانىڭ باياندى بولارىنا سەنۋگە بولا ما؟
- وسى ماسەلەنى وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى شاقىرىپ اڭگىمەلەستى. مەن ءدال وسى سۇراقتى ءدال وسىلاي قويىپ كوردىم: «بۇدان كەيىن نە بولادى؟». ماعان بەرىلگەن ۋادە — ول كىسىلەر ايتىستىڭ ءمان-ماعىناسى، كوركەمدىك-يدەولوگيالىق سيپاتى جاعىنان ساپاسى جوعارى بولسا، ونى تەلەديدار مەن راديودان ناسيحاتتاۋعا بارلىق ەسىك اشىق بولادى. بۇل جەردە كوزدەلگەن ۇدەدەن شىعا ءبىلۋ — وزىمىزگە، اقىنداردىڭ ايتا ءبىلۋ قابىلەتىنە بايلانىستى بولىپ كورىنەدى.
- وسى جەردە تاعى ءبىر كوكەيتەستى ماسەلە شىعادى عوي: تسەنزۋرا جاعى قالاي بولماق؟
- تسەنزۋرا ءار ۋاقىتتا بولعان. تسەنزۋرا ەكى جاقتان دا بولادى. ءبىرىنشىسى — بيلىك تاراپىنان: «مىنانى — ايتۋعا بولادى، انانى — ايتۋعا بولمايدى» دەگەن قاتاڭ تالاپ قويىلادى. وسى تۇسىرىلگەن ايتىستى ەفيردەن بەرۋ كەزىندە تەلەديداردىڭ تسەنزۋراسى بولادى. شىداي الماي قاتتى كەتىپ قالعان تۇستارىن الىپ تاستاپ وتىرادى. ەكىنشىسى — اقىننىڭ ءوزىنىڭ ىشىندەگى، ساناسى مەن كوكىرەگىندەگى تسەنزۋرا. «مىنانى ايتسام، جاقپاي قالام-اۋ» دەگەن سيپاتتاعى. ارينە، بيلىك ءوز اقشاسىن تولەپ ايتىستى وتكىزىپ وتىرعانىندا «ايت، ايتپا!» دەگەنگە رەنجۋ ورىنسىز. اقىنداردىڭ شەبەرلىكتەرى وسى جەردە سىنعا ءتۇسۋى ءتيىس. ىعىتىن تاۋىپ، تىگىسىن جاتقىزىپ، اڭگىمەنى ايتا بىلسە، كەز كەلگەن اڭگىمەنى جەرىنە جەتكىزۋگە بولادى. «اقىنمىن» ەكەن دەپ، «اۋىز وزىمدىكى ەكەن» دەپ، اۋا جايىلا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. حالىق كۇتكەن ءسوزدى ايتۋ كەرەك. ساۋاتتى، مادەنيەتتى تۇردە، ەشكىمنىڭ ار-نامىسىنا تيمەي، قورلاماي ايتا بىلسە. حالىقتىڭ كوكەيىندەگىسىن…
- سوڭعى سۇراق. وسى قولعا الىنىپ جاتقان، ياعني جاڭعىرتىلىپ جاتقان ايتىستىڭ باسشىلىعى، اتقارۋ جۇمىستارىنداعى قىزمەت بولىنىستەرى قالاي جۇزەگە اسىرىلماق؟
- وتكەلى جاتقان ايتىستىڭ بارلىق قارجىلىق، باسشىلىق جاعىن مادەنيەت مينيسترلىگى، ونىڭ مادەنيەتتى قولداۋ قورى كوتەرىپ وتىر. يدەولوگيالىق باسشىلىق — وسى ايتىستىڭ كوپتەن بەرگى قامقورشىسى، قازاقتىڭ ابىزى اتانىپ جۇرگەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ قولىندا. ال، بۇرىنعىسىنشا، قارا جۇمىستارىن اتقارۋ، ۇيىمداستىرۋ، دايىنداۋ، شاقىرۋ-كەلتىرۋ، باعىت بەرۋ، تەلەديدارعا جەتكىزىپ، ونى مونتاجداپ ەفيرگە بەرۋ جۇمىستارى — مەنىڭ موينىمدا.ء تۇيىپ ايتقاندا، بارلىعىمىزدىڭ دا يلەيتىنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى بولماعى ايدان انىق اقيقات.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان بەيبىت تولەگەنۇلى،
«اسپەكت م» الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق زەرتتتەۋلەر
ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ««حالىق باردا، قازاق باردا
ايتىستى الاتايداي ءبۇلدىرۋ مۇمكىن ەمەس»»
«aspect-m.kz» سايتى
