تاڭىرشىلدىك قىتايدىڭ مادەني جوباسى ما؟
قازاقستانداعى تاڭىرشىلدىك-ءشامانيزمنىڭ سويىلىن سوعۋشىلار بۋددا شاكيامۋنيدى نايمان رۋىنان،ال «ۇماي انا» بۋددانىڭ شەشەسى بولعانىن،ءبۋدديزمنىڭ ءوزى «وسمىسلەننىي تەنگريانستۆو» دەپ باق-پەن الەۋمەتتىك جەلىدە تاڭىرشىلدىكتى اشىق ناسيحاتتاۋى قازاق قوعامىن ويلاندىرۋى ءتيىس. رەسەي ەۋرازياشىل-يمپەرياليستەرى ترۋبەتسكي،ساۆيتسكي ت.ب ال قازىرگى كرەملدىڭ باس يدەولوگى ا.دۋگين سياقتىلاردىڭ جەرگىلىكتى ۇلتتارعا بايلانىستى تاڭىرشىلدىك نانىم مەن ەتنوميفولوگيانى قولداپ-قولپاشتاۋى مەن قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ يدەولوگيالىق-مادەني ەكسپانسياسى ەلىمىزدە جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتقانىن اشىق كورسەتەدى.
تاڭىرشىلدەردىڭ باق-تا اگرەسسيۆتى تۇردە باسقا سەنىمدەرگە دۇرسە قويا بەرۋى تاريح تۇرعىسىنان دارمەنسىز جانە اقىل ءۇشىن قورلىق قانا ەمەس، وركەنيەتتى قوعام تۇرعىسىنان دا قاۋىپتى ەكەنى ءسوزسىز . ويتكەنى ءتاڭىرشىل- شامانيست توپتىڭ بارلىق پاراعىلىمي جانە پسەۆدوتاريحي وپۋستارى بۇقارانىڭ ۇلتشىل جانە شوۆينيستىك پيعىلدارىن جاۋاپكەرشىلىكسىز پايدالانۋمەن، ۇلانعايىر دالا ادامدارى بولعان قازاقتاردىڭ،ياعني كوشپەندىلەردىڭ باسقا ۇلتتاردان ارتىقتىعى، وعان قوسا تاڭىرشىلدىكتىڭ اۆراام دىندەرىنەن ۇستەمدىگى جونىندەگى يدەيالارمەن قاتتى لاستانعان.
مەن ءتاڭىرشىل-شامانيزم نانىمىن زەرتتەي كەلە «تاڭىرشىلدەردىڭ وزىندىك جولى» قيسىنسىز ابسۋرد پەن ماعىناسىزدىققا تولى، ال ونىڭ باستى مازمۇنى – قىتايلىق ءدىني دۇنيەتانىمدى دارىپتەۋ دەپ تۇسىنەمىن.
مەن نەوپۇتقاتابىنۋشى تاڭىرشىلدەردىڭ كوزقاراسى انتيسەميتيزم، يسلاموفوبيا، انتيحريستياندىق يدەيالارعا تولى جانە ۇلتارالىق الاۋىزدىقتى قوزدىرۋعا باعىتتالاتىنىن بايقادىم.مىسالى اتاپ ايتساق 365info.kz سايتىنداعى «ارمان» جوباسى ساندىراق پەن ميستيكاعا قۇرىلعان، ال ونىڭ باستى مازمۇنى بولىپ قىتايدىڭ ءدىني دۇنيەتانىمى مەن ەكسپانسياسىن دارىپتەۋدەن تۇرادى.
https://365info.kz/tag/arman-nurmuxanbetov/ سايتىنداعى ارمان نۇرماحانبەتوۆتىڭ مادەني جوباسى تاڭىرشىلدەردىڭ رۋحاني فيلوسوفيالىق باعىتىن ايقىن انىقتادى. بارلىق ساياسي يدەيالار ولاردى وندىرەتىن، ولارعا قۇرىلىم مەن نىسان بەرەتىن، نارلەيتىن، ياعني قاينار كوز بولىپ تابىلاتىن دۇنيەتانىم بەلگىلى ءبىر مادەنيەتپەن تىكەلەي بايلانىستى. مىسالى، اقش-تاعى رەسپۋبليكالىق پارتيانىڭ ساياسي دوكتريناسى نەوكونسەرۆاتيۆتى پروتەستانتتىق پلاتفورماعا نەگىزدەلگەن، يزرايل مەملەكەتىنىڭ رەسمي يدەولوگياسى ءسيونيزمنىڭ ءدىني-ساياسي دوكتريناسىنا سايكەستەلىنگەن، قىتايلىق چجۋن گو («ورتا پاتشالىق») دوكتريناسى داوسيزم مەن كونفۋتسيشىلدىكتەن تارايدى، گيتلەر مەن مۋسسوليني ءناتسيزمى نيتسشەنىڭ «بىرەگەيىمەن» جانە اريلىك ەزوتەريكاسىمەن جىگەرلەنگەن،ال ءال-قاعيدا راديكالدى سۋننيزم يدەيالارىمەن سۋسىندايدى. بارلىق ساياسي يدەيالاردىڭ باسى بەلگىلى ءبىر دىندەر، فيلوسوفيالار مەن مادەنيەتتەردەن باستالادى. تاڭىرشىلدەردىڭ قىزمەتىن وبەكتيۆتى جانە عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋىم مەنى ءتاڭىرشىل-شامانيستەر ءوز فيلوسوفياسىنىڭ سونداي قاينار كوزى رەتىندە قىتاي ءداوسيزمى، موڭعول ءشامانيزمى، نەوپۇتقاتابىنۋشىلىق جانە تاڭىرشىلدىك پەن تيبەتتىك بۋدديزمنەن تۇراتىن سينكرەتتىك جۇيەسىز بوتقانى تاڭداعان دەگەن تۇجىرىمعا اكەلدى.
انىقتاما: داوسيزم (قىتاي، پينين dàojiào) – ءدىن، ميستيكا، بال اشۋ، شامانيزم مەن مەديتاتسيا پراكتيكاسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن قامتيتىن قىتايلىق ءداستۇرلى ءىلىم. ميفولوگياسى قۇدايلار مەن جىن-شايتانداردىڭ كۇردەلى يەرارحياسىن قامتيدى. داوس كۋلتىندە بال اشۋ مەن زۇلىم رۋحتاردى «قۋىپ شىعاراتىن» راسىمدەر باستى ورىن الادى. داوسيزم پانتەونىن اسپان قۇدايى، جوعارعى قۇداي جانە يمپەراتورلاردىڭ اتاسى («اسپان ۇلدارىنىڭ») رەتىندە قۇرمەتتەلەتىن ياشمانىڭ يەسى (شان-دي) باسقارادى. داو تۇجىرىمداماسىنىڭ ءوزى (داوسيزمدەگى ورتالىق ۇعىم) كوپ جاعىنان، ءتىپتى ەگجە-تەگجەيلەرىنە دەيىن ۋپانيشادتاردا كوپ مارتە جازىلعان، ەماناتسياسى كوزگە كورىنەتىن فەنومەنالدى الەمدى جاراتقان، ءارى ونىمەن قوسىلۋ (فەنومەنالدى الەمنەن كەتۋ) ەجەلگى ءۇندى فيلوسوفتار، براحماندار، ديۋانالار مەن ناپسىدەن تيىلۋشىلاردىڭ ماقساتى بولعان تۇلعاسىز براحماننىڭ ءۇندى-اريلىك تۇجىرىمداماسىنا ۇقسايدى. ەگەر دە وعان تاعى ەجەلگى قىتايلىق داوس-فيلوسوفتاردىڭ ەڭ ۇلكەن ماقساتى، بۇل – ءومىردىڭ قۇمارلىقتارى مەن ابىگەرشىلىگىنەن العاشقى قاۋىمنىڭ تۇرمىسىنا، قاراپايىمدىلىق پەن تابيعيلىققا كوشۋ بولعانىن، ءدال وسى داوستەردىڭ ىشىندە ەجەلگى قىتايداعى پىرادارلىعى تۋرالى كونفۋتسيدىڭ ءوزى قۇرمەتپەن قاراعانىن جانە العاشقى ناپسىدەن تىيىلۋشى – ديۋانالار بولعانىن قوسساق، وندا ۇقساستىق ودان دا ايقىن جانە جۇمباق بولىپ كورىنەدى. ەجەلگى قىتاي دەسپوتيزمىن تۋدىرعان ءداوسيزمنىڭ فيلوسوفياسى مەن وككۋلتيزمى كوشپەلى موڭعولداردىڭ، قالماقتاردىڭ ،ودان قالسا باسقالاردىڭ قارادۇرسىن نانىم-سەنىمدەرىنە زور اسەرىن تيگىزدى. بۇل نانىم-سەنىمدەر بۇگىن «تاڭىرشىلدىك» دەگەن اتاۋمەن بىرىكتىرىلگەن. بۇل اتاۋ قىتايلىق شان-ءديىنىڭ تىكەلەي انالوگى بولىپ كەلەتىن موڭعول پانتەونىنىڭ جوعارعى قۇدايىنىڭ ميونكيو-كيوكيو-ءتاڭىر، ماڭگى كوك اسپان دەگەن ۇعىممەن تىكەلەي بايلانىستا. زاماناۋي قازاق تىلىندە كەزدەسەتىن «ءتاڭىر» ءسوزىنىڭ شىنايى سەمانتيكالىق ماعىناسى جاراتۋشىنىڭ ءبىر ەسىمدەرىنە جاتادى جانە تاڭىرشىلدىكپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى.
گەتە «شىندىقتان گورى قاتەنى تابۋ الدەقايدا وڭاي. قاتەلىك بەتىندە جاتادى، بىردەن بايقالادى» دەگەن. سونىمەن، زياتكەرلىك دالاي-لاما اتاعىنا تالاپتاناتىن تاڭىرشىلدەردىڭ «شىعارماشىلىعىندا» انىقتالعان اشىق تاريحي جانە عىلىمي بۇرمالاۋلار ولاردىڭ وي تۇجىرىمدارىندا اقيقاتقا جۋىق ەشنارسە جوق دەگەن قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. شامانداردىڭ دالەل مەن ارگۋمەنتتەرى ءارتۇرلى ماقساتتاردى كوزدەيدى. وسى ماقساتتاردىڭ ءبىرى - تاريحي شىندىقتى كەز-كەلگەن سىن مەن تەكسەرۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعاراتىن ميستيكالىق ەزوتەريكا باعىتقا اۋدارۋ. تاڭىرشىلدەردىڭ بوسپە جانە نەگىزسىز سوزدەرى اقيقاتىندا ءبىر ۇلى نارسەگە دەگەن قاتىستىلىق جالعان سەزىمىن قالىپتاستىرادى (اتا-بابالارىنىڭ ۇلىلىعىنا دەگەن تۇراقتى شوۆينيستىك اكتسەنت), تاريحتى سىن كوزىمەن باعالاماۋعا ءماجبۇر ەتەدى، سانانى وزەكتى ماسەلەلەردەن جانە جالپى شىندىقتان الاڭداتادى. بۇنداي ادىستەمەلىك ءتاسىلدىڭ ماقساتى – تاريحي پروتسەستەردى راتسيونالدىلىق سپەكترىنەن الىپ تاستاۋ جانە ولاردى عىلىمنان تىس ارالىقتارعا، ياعني يلليۋزيا سالاسىنا كوشىرۋ.
ءتاڭىرشىل قاۋىمنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدىلىعى تاڭىرشىلدىك-داوسيزم-ءبۋدديزمدى كوپشىلىككە تاراتۋ ارقىلى قازاقستاندىقتاردىڭ ءدىني ساناسىن وزگەرتۋگە دەگەن اگرەسسيۆتى تالپىنىس. قىتايلىق (قىتايلىق قانا ەمەس، كەز كەلگەن باسقا دا بولسىن) مادەني اسسيميلياتسياسىنىڭ نەگىزگى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى بولىپ ءدىني ميسسيونەرلىك ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. بۇل جاعدايدا داوسيزم-بۋدديزم، تاڭىرشىلدىك دەگەن اتپەن قازاقتارعا بالامالى جانە رەفورماتورلىق ءدىني مودەل رەتىندە ۇسىنىلادى. مۇنىڭ ءبارى پاتريوتيزم مەن حالىقتىڭ تاعدىرىن ۋايىمداۋ دەگەن ادەمى پوپۋليزم قانا.
تاڭىرشىلدەردىڭ (نەمەسە وزگەلەردىڭ) ءدىني كوزقاراستارىن ناسيحاتتاۋ الاڭداۋشىلىق تۋعىزباي قويمايدى، ويتكەنى شىنىندا جات مادەنيەت، يدەولوگيا مەن فيلوسوفيانى جاسىرىن ەنگىزۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، VIII عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ، 751 جىلى تالاس ماڭىنداعى ايگىلى شايقاستان كەيىن وداقتاس اراب-تۇركى كواليتسياسى قىتاي تان يمپەرياسىنىڭ جەر قايىسقان قولىن تولىق تالقاندادى. ناتيجەسىندە قازاقستان اۋمىعىندا يسلام باسىم دىنگە اينالىپ، قاراحانيدتەر تۇسىندا 960 جىلى مەملەكەتتىك ءدىن دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. ال 732 جىلى-اق اۋماعى قازىرگى قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىن قامتيتىن حازار قاعاناتىندا يسلام يۋدايزممەن قاتار رەسمي ءدىن رەتىندە تانىلدى.
تاڭىرشىلدەر تاڭعالاتىن «شامانيزم-تاڭىرشىلدىك» بولسا تۇركى نانىم-سەنىمدەرىنىڭ اراسىندا تاريح تۇرعىسىنان بۇرىن-سوڭدى بولماعان، ءتىپتى «شامان» ءسوزى تۇركى تىلدەرىندە كەزدەسپەيدى، ال VII-VIII عاسىرلاردا كەزدەسەتىن «كام» جانە «كامدۋ» دەگەن سينونيمدەس سوزدەرىنىڭ شىعۋ تەگى تۇنعىس-مانجۋر نەمەسە موڭعول-قىتايلىق ەكەنى ايقىن. شامانيزم سولتۇستىك حالىقتار مەن ءسىبىردىڭ شاعىن حالىقتارىنىڭ اراسىندا كەڭ تارالعان: چۋكچا، كامچادال، ەسكيموس، كورياكتاردىڭ جانە ت.ب.، سونداي-اق قازىرگى موڭعولداردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ اراسىندا وتە كوپ كەزدەسەدى. زاماناۋي پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، باقسىلار ايقىن پسيحوپاتولوگياسى بار، ەپيلەپسيالىق تالمالارعا بەيىم نەۆروتيكتەر بولعان، ال باقسىلار اراسىندا تارالعان سالتتىق ترانسۆەستيزم ءجيى گوموسەكسۋالدىق نەكەلەرگە اكەلەتىن. ايتپاقشى، جوڭعار شابىلۋىنىڭ قىزعان كەزىندە دالاي-لاما 1678 جىلى عالدان جوڭعاردى ۇلى حان دەپ جاريالاعان. وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ قاندى گەنوتسيدى ساياسي-ءدىني باتاعا يە بولدى. تاريحىمىزدىڭ بۇل كەزەڭى ەڭ قايعىلى دەپ سانالاتىنىن ەسكە سالا كەتەيىك. ءتاڭىرشىل توپ تيبەتتىك لامالار مەن لامايزمگە اشىق باس يۋدەن ۇيالمايدى. وسىلايشا تاڭىرشىلدىك، بۋدديزم-لامايزم، شامانيزم مەن داوسيزم سياقتى بارلىق قيىر شىعىستىق دىندەر ءاردايىم قازاقتارعا قارسى دۇشپاندىق يدەولوگيانىڭ قاينار كوزى بولعاندىعى، قازىر دە سونداي بولۋى ءارى سونداي بولا بەرەتىندىگى قازاقستاننىڭ ناعىز ۇلتجاندى ازاماتىنا تۇسىنىكتى بولۋ كەرەك.
ۇلتتىق زاڭناما شەڭبەرىندە ءدىني سەنىم بوستاندىعى قۇقىعى ءبىزدىڭ ازاماتتارعا كەز-كەلگەن ءدىندى ۇستانۋعا ەرىك بەرەدى. الايدا، اڭگىمە جات يدەولوگيانىڭ يمپورتى، شوۆينيزم مەن زورلىق-زومبىلىق كۋلتى، يرراتسيونالدى جانە عىلىمعا قارسى دوكترينالاردى ناسيحاتتاۋ تۋرالى بولسا، وندا شىنىندا قوعامدىق نارازىلىق قاجەت.
پوستكەڭەستىك كەزەڭدە كەڭ تارالعان تاريحتىڭ بالاما ينتەرپرەتاتسياسى، ادەتتە پسەۆدوعىلىمي تۇسىنىكتەمەسىمەن سۇيەمەلدەنىپ، زياتكەرلىك قاناۋشىلىق تۇرگە يە بولادى. بۇل تاريحي گەروستراتتار قاراپايىم بىلىمگە يە بولماي، ءوز سلەنگىندە اكادەميالىقسىماقتىقپەن ساۋ ءمانى جوق ساندىراق سوزدەر ايتادى. وسىنداي تومەن ساپالى ماكۋلاتۋرانىڭ ناتيجەسى تاريحي فاكتىلەرمەن بۇرمالانىپ، قالالىق پاتەرلەردە تۇرىپ، وزدەرىن رەفورماتور-پوستنومادتار رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن تۇككە تۇرمايتىن ارەكەت ەتەتىن كەزەكتى شاپيتوعا اينالادى.
ءوزىنىڭ زياتكەرلىك نەگىزى رەتىندە تاڭىرشىلدەردىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن قوعامىمىزعا جات انىق كوپقۇدايشىلىق، شامانيزم مەن پۇتقاتابىنۋشىلىق يدەولوگياسىن تاڭداي وتىرىپ، كەلەشەك ۇرپاق الدىندا جاۋاپكەرشىلىگىن ۇعىنبايتىندىعى ءادىل اشۋ تۋعىزادى. قوعامدىق نازاردى وزىنە اۋدارۋ تالپىنىسى، مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بويى ىرگەتاسى بولعان يسلام، ماسىحشىلىك پەن ياھۋدي مونوتەيستىك دىندەرى بولىپ كەلەتىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني بىرلىگىن بۇزۋعا جول بەرىلمەۋى كەرەك.
تاڭىرشىلدەر اۆراام ءدىني وركەنيەتىن ۇيالماي قارالاپ، ونى ۇلانعايىر كەڭ دالاعا اراب باسقىنشىلارىنىڭ كۇشىمەن ورناتىلعان تاياۋ شىعىس سەميت تايپالاردىڭ ماعىناسىز راسىمدەردىڭ جيىنتىعى رەتىندە كورسەتەدى. ياھۋدي، حريستيان مەن مۇسىلماندار بىردەي قۇرمەتتەيتىن بيبليالىق پايعامبارلار ميفتىك كەيىپكەرلەر رەتىندە سۋرەتتەلىپ، شايتاندارعا تەڭەلگەن. بۇل قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا كەڭەيۋىن توقتاتۋ ءۇشىن تالاستاعى بەس كۇندىك شايقاستا ءوز ءومىرىن قۇربان ەتكەن قاھارمان مەن شاحيد مۇسىلمانداردىڭ ەرلىگىن ايقىن كەلەمەجدەۋ بولىپ تابىلادى.
يسلام دىنىنە جانە تاريحىمىزعا دەگەن وشپەندىلىككە بولا بارىپ تۇرعان وتىرىكتىڭ مىسالى رەتىندە «XV عاسىردىڭ ورتاسىندا ابىلقايىر كوشپەلى ءوزى-بەكتەردى كۇشپەن يسلامداندىرۋعا شەشىم قابىلداعاندا، ولاردىڭ ەڭ قايراتتىلارى نارازىلىق تانىتىپ، شۋ القابىنا قونىس اۋداردى-مىس»دەگەن تاريحي فالسيفيكاتسياعا جاۋابىمىز: ەگەر التىن وردانىڭ ەكىنشى حانى بەركە بۇدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىن يسلامدى قابىلداپ، ەگيپەت سۇلتانى بەيبارىسپەن وداقتاس بولىپ ءوزىنىڭ تۋىسى شىڭعىسيد حۋلاگۋعا قارسى ازات ەتۋ سوعىسىن جۇرگىزسە، وندا XV عاسىرداعى پوستالتىنوردالىق حالىقتاردى كۇشتەپ يسلامداندىرۋ تۋرالى قانداي اڭگىمە بولۋى مۇمكىن؟ ال ابىلقايىردان ءجۇز جىل بۇرىن، 1312 جىلى وزبەك حان يسلامدى التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى دەپ جاريالاعان.
ءتاڭىرشىل-شامانيستەر ەلىمىزدە تۇركىلەردىڭ جاڭعىرۋ يدەياسىن جەلەۋ قىلىپ حالقىمىزدىڭ مۇسىلمان كەزەڭىندەگى مادەني مۇراسىنىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە قاسارىسقان تۇردە ۇمتىلۋدا ، موڭعول باسقىنشىلارى مەن اگرەسسورلاردىڭ كۋلتىن ورناتىپ، قىتايلار مەن موڭعولداردىڭ نانىم-سەنىمدەرىن – داوسيزم مەن ءشامانيزمدى جۇيەلى تۇردە ناسيحاتتاپ جاتىر.
كوشپەندىلەر مەن وتىرىقشى مادەنيەتتەرىن تۇراقتى تۇردە ءبىر بىرىنە قارسى قويۋ، بۇل ارنولد توينبي مەن سەميۋەل حانتتينگتون سياقتى تاريحشىلار مەن يدەولوگتاردىڭ ورەسكەل پلاگياتى.
بۇل تۇرعىدا مۇنداي قارسى قويۋشىلىق تەرەڭ قاراما-قايشىلىقتا، ويتكەنى كوشپەلى موڭعولداردىڭ «مادەنيەتىنىڭ» نەگىزگى سالتتىق قاينار كوزدەرى – تاڭىرشىلدىك ،ياعني لامايزم مەن داوسيزم،ال بۇل نانىمدار ناعىز «جەر تۇرعىندارىنىڭ» – قىتايلار مەن يندۋستاردىڭ ءونىمى.
تاڭىرشىلدەردىڭ جۇيەسىز نانىمىندا «ماڭگى كوك اسپاننىڭ ۇلى» شىڭعىسحانعا ەرەكشە ورىن بەرىلگەن، ونى تاڭىرشىلدەر «قۇدايدىڭ» سەرىكتەسى رەتىندە تانيدى.
تاڭىرشىلدەرگە ايتارىم شىڭعىسحان باستاعان موڭعول وردالارى وتىرار، سىعاناق، ساۋران، حۋدجانت، سامارقاند، بۇحارا، حورەزم تۇركى مۇسىلمان قالالارىن وتقا جاققاندارىن، بەيبىت تۇرعىندارعا دەگەن زورلىق-زومبىلىقتارىن ءارى جاپپاي ولتىرۋشىلىكتەرىن ەشۋاقىتتا جانە ەشقاشان اقتاپ الۋعا بولمايدى.
شىڭعىسحاننىڭ ورتالىق ازياعا شابۋىل جاساۋى بۇل ايماقتىڭ دامۋىن ەداۋىر توقتاتتى دا وركەنيەتىن بىرنەشە عاسىر ارتقا لاقتىرىپ جىبەردى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا زيالىلار مەن قوعام تاڭىرشىلدەردىڭ اگرەسسيۆتى شابۋىلدارىنا ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، ولارعا عىلىمي باعا بەرىپ، قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن ءارى سەنۋشىلەردىڭ سەزىمدەرىن قورلايتىن جىندى ناجىستەردىڭ شىعۋىن توقتاتۋلارى كەرەك. قازاقستاندىق قوعام دۇشپاندىق يدەولوگيا مەن اشىق شوۆينيستىك فيلوسوفيالاردىڭ تەوريالىق جەتىلۋ ءورىسى بولا المايدى جانە بولماۋى ءتيىس. قىتايدىڭ مادەني ەكسپانسياسى توقتاتىلسىن!
ساياساتتانۋشىلاردىڭ بولجامى بويىنشا، ەتنيكالىق ۇلتشىلدىق يدەيالارى ءبىزدىڭ قوعامدا جاقىن بولاشاقتا سۇرانىسقا يە بولادى. بۇگىن ءبىز ساياسي يدەولوگيالىق نەگىز رەتىندە ءتاڭىرشىل- شامانيستەردىڭ گيپوتەزالارىن قولدانا وتىرىپ، وسىنداي سۇرانىستى ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن پايدالانۋعا قالاي تىرىساتىنىن بايقايمىز. الايدا، ءتاڭىرشىل يدەولوگتاردىڭ شىعارماشىلىعىندا بايقالاتىن اشىق عىلىمي جالعاندىق پەن بۇرمالاۋشىلىق وسى يدەيالىق قوقىستاردىڭ بارلىعىن ينتەللەكتۋالدىق كوللاپسقا جانە ناتيجەسىندە يدەولوگيالىق بانكروتتىققا اپاراتىن ،ۇلتتىڭ تامىرىنا تۇسكەن قۇرت بولىپ تابىلاتىنى انىق. قالاي بولسا دا، تاريحي جەڭىلىسكە ويسىراتىلا ۇشىراپ، كەلمەسكە كەتكەن كوشپەندىلەردىڭ ءالجۋاز دۇنيەتانىمىنا سۇيەنۋ – ءشۇباسىز كۇيرەۋ جولى. تاڭىرشىلدەردىڭ ارمانى قازاقتاردىڭ كوشپەندى داستۇرىنە «تابيعي، ەكولوگيالى، تابيعات قورعاۋشى» ءومىر سالتىنا قايتا دۋشار قىلۋ .ول تەك مىقتى يندۋستريالدى قىتايعا عانا ءتيىمدى بولىپ تابىلادى. قويشىلاردى باسقارۋ وڭايىراق! ايتپاقشى، تاڭىرشىلدەردىڭ تابيعي ادامنىڭ داوستىك يدەالىن دارىپتەۋىشىلىگى كەزدەيسوق ەمەس .ءتاڭىرشىل- شامانداردىڭ ايتۋىنشا، ءبىز «ەجەلگى تۇركى ءدىنىن» تاڭىرشىلدىكتى قايتا جاڭعىرتىپ، كوشپەلىلەردىڭ «تابيعات قورعاۋ» تۇرمىسىنا قايتا ورالىپ... وتىرىقشى وركەنيەتتەردەن تاريحي جەڭىلىسكە ۇشىراعاندىق ءۇشىن كەك قايتارۋىمىز كەرەك. قىزىعى، شوپاندار قاناتتى زىمىرانداردى قالاي اتىپ تۇسىرەدى ەكەن؟ (مىسال، ارينە، ەڭ جاقسى ەمەس، بىراق شىنايىلىق كەيدە ودان دا جامان جاعدايلاردى كەلتىرەدى!)
ءتاڭىرشىل قاۋىمنىڭ يدەيالارىن كەلەسى تەزيستەرگە جيناقتاۋعا بولادى:
1. ءبىزدىڭ بارلىق قايعىلارىمىزعا وزدەرىنىڭ وتىرىقشى وركەنيەتى مەن ءدىنىن ماجبۇرلەپ ورناتقان سەميت-ارابتار مەن سەميت-ەۆرەيلەر كىنالى. يسلام قازاقتاردىڭ دامۋدان ارتتا قالعاندىعى جانە ءارى ارتتا قالىپ جاتقاندىعى مەن جەڭىلىسكە ۇشىراعاندىعى ءۇشىن كىنالى.
2. قازاقتار كوشپەلى موڭعولداردىڭ ۇرپاقتارى جانە شىڭعىسحان قۇرعان موڭعول يمپەرياسىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرلەرى بولىپ تابىلادى.
3. تاڭىرشىلدىك قازاقتاردىڭ بايىرعى ءدىنى بولىپ تابىلادى.
بىرىنشىدەن، ارابتار مەن ەۆرەيلەر، دالىرەك ايتقاندا ولاردىڭ مادەنيەتى مەن ءدىنى، بۇل – ءدال كوشپەندىلىك ساناسىنىڭ ونىمدەرى بولىپ تابىلادى. سەميتتىك ەتنوستار، تۇركىلەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازاقتار عاسىرلار بويى ءومىر سۇرگەن جاعدايلاردان ايىرماشىلىعى از جانە ولاردا كوشپەندى حالىقتار رەتىندە قالىپتاسقان. پاستورالدى-نومادتىق شارۋاشىلىق ءتۇرى، دالا مەن ءشولدىڭ كليماتىنىڭ ءىس جۇزىندە بىردەيلىگى، قىتاي، پارسى مەن ءريمنىڭ وتىرىقشى وركەنيەتتەرىمەن تۇراقتى قارسىلاسۋ، ازاتتىقتى سۇيگىشتىك، بەلسەندىلىك، جەڭىسكە جىگەرلەنگەن ەرىك – بۇل بارلىق كوشپەندىلەرگە، ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا قازاقتار مەن سەميتتەرگە، بىردەي ساي كەلەتىن ۇقساس جاعدايلار مەن مىنەز ەرەكشىلىكتەرىنىڭ جيىنتىعى. ارابتار-مۇسىلماندار مەن كوشپەلى تۇركى تايپالارىنىڭ دۇنيەتانىمدارى مەن دۇنيە قابىلداۋلارىنىڭ جاقىندىعىنىڭ ارقاسىندا عانا يسلام تۇرىندەگى جالعىزقۇدايشىلىق ءبىزدىڭ حالقىمىزعا كەلىپ، ماڭگىگە قالدى. مونوتەيزم (جالعىزقۇدايشىلىق) تەولوگياسى وركەنيەتتىڭ كوشپەندى ءتۇرىنىڭ مادەني مۇراسى بولىپ تابىلادى. بۇل تاريحي فاكتىنى ءتاڭىرشىل توپ تۇپتەپ كەلگەندە دالەل رەتىندە قاراستىرمايدى. ەگەر فاكتىلەر مەن عىلىم ولاردىڭ تەزيستەرىنە قايشى كەلسە، ءتاڭىرشىل قاۋىم «وزدەرىنىڭ سوزدەرىنە جاي سەنۋدى» تالاپ ەتەدى. VIII عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ورلەۋ مەن دامۋ باستالدى. قالالار پايدا بولدى، كىتاپحانالار، اۋرۋحانالار، مەشىتتەر، بازارلار سالىندى... وركەنيەت پەن مادەنيەت قارىشتى قارقىنمەن دامىدى... فيلوسوفيا، لوگيكا، مەديتسينا، مۋزىكا، ماتەماتيكا، استرونوميا، وپتيكا، ونەر، ساۋلەت، مۋزىكا – بۇنىڭ ءبارى دامۋ رەنەسسانسىن باستان وتكەردى. الەمدىك ماسشاتبتاعى عىلىمدار مەن ونەرلەردىڭ نەگىزدەرىن سالعان ءبىزدىڭ ايماقتان شىققان عالىم-مۇسىلماندار – يبن سينا، ءال-فارابي، ءال-حورەزمي، ءال-بيرۋني، ۇلىقبەك جانە تاعى باسقالار بولدى. موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن قازاقستان اۋماعىندا جيىرما التى قالا بولعان. ولاردىڭ اراسىندا كوپتەگەن ساۋدا، ساياسي جانە مادەني بايلانىستار بولدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇكىل ايماق «جىبەك» كەرۋەن جولدارى ارقىلى الەمدىك ەكونوميكالىق جانە مادەني جۇيەگە ەنگەن. ءوزارا مادەني بايىتۋ مەن الماسۋدىڭ تۇراقتى جاھاندانۋ پروتسەسى بولدى، وركەنيەت وركەندەدى. مۇنىڭ ءبارى ۇلانعايىر كەڭ دالا حالىقتارىن ناداندىق زۇلىمدىعى مەن پۇتقاتابىنۋشىلىق تيرانياسىنان ازات ەتكەن جالعىزقۇدايشىلىقتىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى.كەڭ دالا ادامىنىڭ اقىل-ويى مەن رۋحىن بيبليالىق پايعامبارلاردىڭ ءدىنى – يسلام بوساتتى. اقىل، جالعىزقۇدايشىلىق، ادىلەتتىلىك – قۇران اكەلگەن امبەباپ جانە جەڭىمپاز كود. قۇراننىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ حالقىمىز ورتاعاسىرلىق ميفتەر تۇتقىنىنان جانە ىرىمشىلدىق پەن سوقىر نانىمنىڭ شىنجىرلارىنان قۇتىلدى، قۇراننىڭ ارقاسىندا تۇركىلەر دامۋدا ۇلكەن سەرپىلىس جاساپ، قىتايلانۋدان قۇتىلا الدى، قۇراننىڭ ارقاسىندا ءبىز ءوز سايكەستىگىمىزدى جوعالتپاي، الاش ارىستارىنىڭ جولىن ءالى دە جالعاستىرۋدامىز. VIII, XIII, XVIII عاسىرلاردا سولاي بولدى، بۇگىن دە سولاي بولۋى كەرەك.
ەكىنشىدەن ءارى ۇشىنشىدەن، موڭعولدار مەن قازاقتار ءارتۇرلى حالىقتار. بۇل ولاردىڭ اراسىنداعى بارلىق دەرلىك سالالارداعى ايقىن ايىرماشىلىقتاردا كورىنەدى: تىلدە، مادەنيەتتە، ەتيكەتتە، ادەت-عۇرىپتاردا، سالت-داستۇرلەردە، جەكە گيگيەناسى ماسەلەلەرىنە دەگەن كوزقاراستاردا، تاماقتى تاڭداۋدا، قارتتارعا دەگەن قارىم-قاتىناستاردا جانە ت. ب. الايدا، قازاقتار مەن موڭعولدار اراسىنداعى ەڭ ماڭىزدى ايىرماشىلىق – ولاردىڭ دۇنيەتانىمى. جەكە جانە ۇجىمدىق دۇنيەتانىمدى قالىپتاستىرۋدا ءدىننىڭ ەڭ ۇلكەن ءرول اتقاراتىندىعى بەلگىلى. موڭعولداردان دەگەن وزگەلىگىمىزدىگى ءبىز ءدىني سانالىق تۇرعىدان ىزدەۋىمىز كەرەك. ءبىز جالعىزقۇدايشىلارمىز، ولار – كوپقۇدايشىلار. ءبىز مونوتەيستەرمىز، ولار پانتەيستەر. ءبىز جەكە، ءابسوليۋتتى، ترانستسەندەنتتى جاراتۋشى-قۇدايدىڭ بار ەكەندىگىنە سەنىمدىمىز، ءبىز وعان تاۋەكەل ەتەمىز، وعان بەت بۇرامىز، ولگەنىمىزدەن كەيىن ، جاڭا ومىردە وعان قايتىپ ورالامىز، ءبىز تاريحتىڭ ۆەكتورلىق دامۋىنا جانە عالامنىڭ اقىرىنا سەنەمىز، ادامنىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگىنە جانە ەرىك-جىگەر قاسيەتىنە سەنەمىز، ءبىز جاقسىلىق جاساپ، جاماندىققا قارسى تۇرامىز، ءبىز ادامدى قۇدايدىڭ جەردەگى وكىلى ءارى لايىقتى جاراتىلىسى دەپ سانايمىز، ءبىز زاڭدى ۇستانامىز جانە وسيەتكە ادالمىز، ءبىز بارلىق كىتاپ يەلەرىن ەڭ باستى ماسەلەدە – ءبىر قۇدايدى مويىنداۋدا – پىكىرلەستەرىمىز جانە باۋىرلارىمىز دەپ بىلەمىز ، ءبىز الەم حالىقتارى مەن جەكە تۇلعالاردى ولاردىڭ ونەگەلىك جانە مورالدىق دەڭگەيىنە قاراپ باعالايمىز، ءبىز ادامداردى ءتۇسى، جىنىسى، ءدىنى، مادەنيەتى نەگىزىندە بولمەيمىز. تاڭىرشىلدەردىڭ ناسيحاتتايتىن دۇنيەتانىمىنان ءبىزدىڭ باستى ايىرماشىلىعىمىز وسى. تاڭىرشىلەردىڭ دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسى – تيبەتتىك لامالاردىڭ فاتاليستىك جانە ءپاسسيۆتى تۇجىرىمداماسى، قىتايلىق داوسيستەردىڭ انتيراتسيونالدى فيلوسوفياسى مەن پسيحوپاتيالىق باقسىلاردىڭ نانىم-سەنىمدەرىنەن قويۋ قىلىپ يلەنگەن جان تۇرشىگەرلىك جانە قاراما-قايشىلىققا تولى ساندىراعى. بۇل ۋلى قايناتپا قازاق قوعامىنا جاساندى پاتريوتيزم مەن پسەۆدوعىلىمي شاتپاقتان جاسالعان ىدىستا ۇسىنىلادى. تاڭىرشىلەر قازاقتاردى كىشىگىرىم جانە تابىنۋعا ىڭعايلىراق قۇدايلار، رۋحتار، جىن-شايتانداردىڭ سانسىز توبىنىڭ جوعارعى قۇدايى-باستىعى رەتىندە قىتايلىق تۇلعاسىز ماڭگى كوگىلدىر اسپانعا سەنۋگە شاقىرادى. اقىر سوڭىندا، قازاق سول اسپاننىڭ كوگىلدىر تولقىنىندا ەرىپ كەتۋى ءتيىس. تاڭىرشىلدەر ادامنان بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى الىپ تاستايتىن جانە مونوتەيستىك مورالدىق ەتيكا نەگىزدەرىن ولتىرەتىن كارما مەن رەينكارناتسيا سياقتى جات يندۋيستىك يدەيالاردى قازاقتارعا اتا-بابالارى جوعالتقان دانالىق رەتىندە ۇسىنادى. ۆاۆيلون استرولوگياسى (شىنى كەرەك، اۋەسقويلىق دەڭگەيدە) تاڭىرشىلدەر تۇجىرىمداماسىندا ءبارىن بىلەتىن جانە ءبارىن تۇسىندىرەتىن تالىمگەر ءرولىن اتقارادى.
شىڭعىسحان قىسقا مەرزىمگە بىرىكتىرگەن تۇركىلەر مەن موڭعولدار اراسىنداعى تەكەتىرەس ەشقاشان توقتاعان ەمەس. 1227 جىلى ۇلى حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ يەكە مونگول ۋلۋس يمپەرياسى (موڭعولداردىڭ ۇلى يمپەرياسى) ءىس جۇزىندە لەزدە ەكىگە ءبولىندى: جوشى (التىن وردا) مەن شاعاتايدىڭ تۇركى-يسلامدىق ۇلىستارىنا جانە موڭعول-پۇتقاتابىناتىن يۋان يمپەرياسى مەن يلحاندار (حۋلاگۋ) مەملەكەتىنە. 1271 جىلى يلحان سۇلتان ماحمۋد گازان-حان يسلام ءدىنىن قابىلداپ، حۋلاگۋيدتىك يراندى مۇسىلمان الەمىنىڭ ءبىر بولىگى ەتەدى. موڭعول ەلەمەنتى، اسىرەسە مادەني مەن ءدىني سالادا، ءىس جۇزىندە بولماعان. ەندى باتۋ حاننىڭ ءىنىسى مەن مۇراگەرى بەركە حان كەزىندە، يسلامدى بۇكىل التىن وردانىڭ رەسمي ءدىنى قىلۋعا ارەكەت جاسالىندى، ناتيجەسىندە التىن وردانىڭ شىعىس بولىگى – كوك وردا عانا تولىعىمەن يسلامداندىرىلدى. اق وردادا (التىن وردانىڭ باتىس بولىگى) يسلام جاي كوپشىلىكتىڭ ءدىنى عانا بولدى. 1312 جىلى التىن وردا تولىعىمەن يسلامدىق بولدى. بەركە حاننىڭ ءوزى يسلامدى ەرتە قابىلداعان، ناعىز مۇسىلمان بولعان، مۇسىلمان سۇلتان بەيبارىسپەن وداقتاسىپ، موڭعول حانى حۋلاگۋعا قارسى سوعىسقان. شىڭعىس حاننىڭ بۇرىنعى دەرجاۆاسىنىڭ باسقا ءبىر بولىگى، حۋلاگۋ حاننىڭ، موڭعوليانىڭ ءوزى مەن قىتاي اۋماعىن قامتىعان، يۋان يمپەرياسىنىڭ مادەني-ءدىني قۇرامى تەك موڭعولدىق پەن پۇتقاتابىنۋشىلىقتان تۇراتىن.
مىسالى قىتاي بيلىگى ءتاڭىرشىل شىڭعىس حاننىڭ وڭ قولى جانە قولباسشىسى رۋى جالايىر بولعان مۇقاليدى وتە قاتتى دارىپتەيدى. سول ءۇشىن «مۇقالي» اتتى ارنايى ەكسپەديتسيا جاساقتاپ مۇقاليگە ەسكەرتكىش ورناتىپ،گوبان دەگەن اتاق-ستاتۋس بەرگەن.قىتايلىقتاردىڭ شىڭعىس حاندى ۇلىقتاۋى ءوز الدىنا، توز-توزى جەتىپ ىدىراۋدىڭ شەگىنە جەتكەن قىتايدىڭ يۋان يمپەرياسىن ، شىڭعىسحان-مۇقالي نىعايتىپ بىرىكتىردى دەپ اسا قۇرمەتتەۋلەرى ءبىزدى ويلاندىرۋى ءتيىس.
بۇنداي تاريحي ءىس-شارالار قانداستارىمىزعا جۇيەلى تۇردە گەنوتسيد جۇرگىزىپ جاتىرعان قىتاي قىزىل كومپارتياسىنىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
ءدال وسى پۇتقاتابىنۋشىلىق ءدىندى تاڭىرشىلدەر تۇركىلەردىڭ بايىرعى ءدىنى دەپ وتىرىك ايتۋ ارقىلى ناسيحاتتاۋدا. التىن وردا – تۇركىلەر مەن مۇسىلمانداردىڭ دەرجاۆاسى بولدى، ونىڭ قىتاي-موڭعول مادەنيەتى مەن دىنىنە ەشقانداي قاتىسى بولعان جوق. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحى، دۇنيەتانىمى، مەنتاليتەتى، مىنەز-قۇلقى، ويى، وتكەن شاعى، وسى شاعى مەن بولاشاعى جۋىنبايتىن باقسىلاردىڭ زالىمدىعىمەن ەمەس، مونوتەيزمنىڭ ۇلى وركەنيەتىنە قاتىستىلىعىمەن انىقتالادى ءارى انىقتالاتىن بولادى! پۇتقاتابىنۋشىلىقتىڭ ەلىمىزگە باسىپ كىرۋىن ءبىز جۇمىلىپ بىرگە توقتاتۋىمىز كەرەك!
ءبىز موڭعولدار مەن قىتايلاردان بارلىق جاعىنان ەرەكشەلەندىك ءارى قازىر دە ەرەكشەلەنەمىز: ءتىل، جازۋ-سىزۋ، ونەر، سەنىم، مادەنيەت، ءداستۇر، مىنەز-قۇلىق. مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن موڭعولدار مەن قىتايلاردى ولاردىڭ تابيعي ورتاسىندا جاي عانا باقىلاپ كورۋ جەتكىلىكتى . ايىرماشىلىق كوز الدىڭدا بولادى.
ءبىز بەن موڭعولدار اراسىنداعى جالعىز-اق بايلانىس، بۇل – شىڭعىسحان نەگىزىن سالعان مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى. الايدا، اياعىنا دەيتىن وبەكتيۆتى بولساق، شىڭعىسحاننىڭ شىن مۇراگەرى بولىپ وسى جۇيەنى قابىلداعان جانە ونى ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا پايدالى تۇردە قولدانا العان رەسەي يمپەرياسى عانا بولا الادى.
جوعارىدا ايتىلعاندارعا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز نەوپۇتقاتابىنۋشى-تاڭىرشىلەردىڭ قىتاي-موڭعول-تيبەتتىك ءدىني ءداستۇر مەن كۋلتتى قازاقتاردىڭ مۇراسى دەپ كورسەتۋ ارەكەتتەرىن مادەني اگرەسسيالىق اكت دەپ سانايمىز. ءبىز ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىنا بەي-جاي قارامايتىن بارلىق ادامداردى وسى جاسىرىن ينتەرۆەنتسياعا ازاماتتىق قارسىلىق كورسەتۋگە شاقىرامىز.
تاڭىرشىلدىك دەپ اتالاتىن يدەولوگيا، بۇل – ارتقا قايتۋ جانە ۋاقىت ولشەمىندە بۇكىل داۋىرگە شەگىنۋ، تولىقتاي كاپيتۋلياتسيا مەن تىزە بۇگۋ. ءتاڭىرشىل از عانا توپتىڭ تۇجىرىمدارىندا لوگيكا مەن جۇيەنى ىزدەۋ قۇر بەكەر، سەبەبى وندا ولار مۇلدەم جوق. تەك قوزعان قيالدار، كومپلەكستەر جانە جۇزەگە اسپاعان امبيتسيالار عانا وسىنداي نارسەنى تۋدىرۋى مۇمكىن. ارينە، اركىمنىڭ ءوز پىكىرىنە دەگەن قۇقىعى بار، الايدا بۇل پىكىر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە، ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمگە، ەكونوميكالىق وركەندەۋگە جانە ەلدىڭ عىلىمي دامۋىنا قاۋىپ توندىرەتىن بولسا، وندا قارسى شارالار مەن وسى قاۋىپتى يدەولوگيالاردى بەيتاراپتاندىرۋ قاجەت. تاڭىرشىلدەردىڭ كوشپەندى-دالا ادامدارى،ياعني قازاقتار باسقا حالىقتاردان، تاڭىرشىلدىك يسلامنان، تۇركىلەر سەميتتەردەن ارتىق دەگەن يدەيالارىن تاراتۋ، زورلىق-زومبىلىق كۋلتىن جانە ت.ب. ناسيحاتتاۋ ىشكى ازاماتتىق جانجال ءۇشىن قولايلى جاعداي تۋعىزادى. ازاماتتىق سوعىس كەز كەلگەن قارقىن دەڭگەيىندە مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىلىكتىڭ كۇيرەۋىنە جانە جالپى ۇلتتىق حاوسقا اپارادى. قازاقتاردىڭ ونسىزدا ۇلتتىق سايكەستىگى جويىلىپ، حالقىمىزدىڭ قاراپايىم تىرشىلىگىنە قاۋىپ-قاتەر تونەدى. نەوتاڭىرشىلەردىڭ يدەولوگيالىق ساندىراقتارى تىڭداۋشىنىڭ ساناسىنا ەسىرتكىلىك اسەرىن تيگىزەدى.
ءبىز ءتاڭىرشىل توپتارعا كەڭەس بەرگىمىز كەلەدى: قۇرمەتتى مىرزالار، كەز-كەلگەن ساياسي ريتوريكا ءدىني نەمەسە پسەۆدودىني دوكترينانىڭ جالعاسى بولىپ كەلەدى. ساياسات مادەنيەتتى ەمەس، مادەنيەت ساياساتتى بيلەيدى. بيلىك قانداي بولسا دا، ول، ەڭ الدىمەن، قوعامدىق قۇرىلىستىڭ ەلەمەنتى رەتىندە ءومىر سۇرەدى جانە ونىڭ يدەولوگياسى، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق مۇددەلەردى باسشىلىققا الۋى كەرەك…
سوندىقتان دا حالىقتى قۇتقارۋعا تالاپتاناتىن ادامدار ەڭ باستىسى وزدەرىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن مورالدى-ونەگەلىلىك باعدارىن انىقتاۋ كەرەك!
سوڭى. باسى وتكەن سانداردا
اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيانىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
"دەموس" قب توراعاسى
