ساعىمعا ورانىپ، الدەقاشان سارى بەل اسىپ كەتكەن كۇندەرىنە كوز جىبەرسە بولدى، الشاڭداتىپ ارعىماق مىنگەن الىپ قازاقتىڭ جانارىنا جاس كەلەدى… ادامنان زيات جىلقى جانۋارى تۋرالى سان عاسىرلاردى سوڭىنا تاستاپ، سارالانىپ جەتكەن بەينەلى تەڭەۋلەر از ەمەس. اتتەڭ، قاناتتى تۇلپارلار تۋرالى جازىلعان بەلەنيتسكي، تولستوۆ، سنەسارەۆ، ليپەتس سياقتى ورىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە پارا-پار كەلەتىن قابىرعالى دۇنيەنىڭ ءبىزدىڭ بۋىن تاراپىنان جازىلماي كەلە جاتقانى وكىنىشتى!
جەر جۇزىندەگى ەكى ءجۇز ەلۋگە تارتا جىلقى تۇقىمىنىڭ ەلۋدەيىن وسىرەتىن قازاق حالقى – ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جۇيرىك اتتى بار اسىلىنا، ارمان-اڭسارىنىڭ اسقار شىڭىنا تەڭەپ، باۋىرىنداعى بالاسىنداي وبەكتەپ، الدىنداعى اعاسىنداي ۇلىق تۇتقان. ونەردى ءومىر-سالت ەتكەن سەرىتاپ حالىق جۇيرىك جىلقىعا قانشاما ءان ارنادى، كۇي ارنادى، جىر ارنادى دەسەڭىزشى؟! عافۋ سياقتى اردا اقىننىڭ جىلقىنى قازاق دالاسىنىڭ ەكىنشى ەسىمىنە تەڭەۋى، احمەت اقساقالدىڭ ەر قاناتىن ءسان-سالتاناتتىڭ، سۇلۋلىق پەن كوركەمدىكتىڭ يدەالىنا بالاۋى، ساۋىربەك اعامىزدىڭ اتتى ەردىڭ تەربەلگەن بەسىگى دەۋى ەل ارالاعان اردا ەرلەردىڭ ساعىمعا ورانا باستاعان دالانى دۇبىرلەتكەن جەل تيمەس جۇيرىكتەرگە دەگەن ساعىنىش سازى-تىن.
ءيا، جۇيرىك ات دەسە دەلەبەسى قوزىپ، قيالى قياندى شارلاپ كەتەتىن ناعىز قاسقا قازاق بۇگىن دە بارشىلىق. قانىن سورعالاتىپ قانشا جازعاندا دا، كوزگە كورىنبەيتىن، ەسەسىنە شيىرىپ ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى عۇمىرلىق ازىق بولاتىن جازيرا دا وسى جۇيرىك ات تاقىرىبى عوي. قايران جۇيرىكتەر، ەل قورعاعان باعزى ەرلەردەن اجىراپ، باسىنان باعى تايىپ، بازارى تارقاي باستاعان زامانداردا ءجاۋدىر كوزدەرى جاساۋراپ، تىلەرسەكتەرى مايىسىپ، كەڭەس كولحوزىنىڭ كوك ارباسىنىڭ تەرتەسىنە جەگىلدى. ول از بولعانداي، كەڭەستىك ازىق-تۇلىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جولىندا ارامتەر بولامىز دەپ تالاي پىسىقايلار دالانى قان ساسىتىپ، ەتكە كومدى. ات بولاتىن جانۋاردى شاڭ جۇتتىرىپ، قارا قويدىڭ سوڭىنا سالدى. جۇيرىك اتقا جاسالعان قيانات – ۇلتتىق رۋحقا جاسالعان قاستاندىق ەكەنىن ول كۇندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەگەن دە بولار!..
ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى تۇركى-مونعول ەپوستارىندا ەر قاناتى – جۇيرىك ات پەن حالىق قامقورى بولعان ءباھادۇر-باتىر تەڭ دارەجەلى، باستاس تۇلعالار رەتىندە تەل سۋرەتتەلەدى. كونە ەپوس كەيىپكەرلەرى – باس قاھارماننىڭ اتى وزىمەن بىرگە تىزە بىرىكتىرىپ ءجۇرىپ، ەرلىك جاسايدى. ءبىر عاجابى، ەپوس جاساۋشى جىرشى-جىراۋلار بۇل ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ايرىقشا كوڭىل بولەدى. ويتكەنى، جۇيرىك ات – باتىردىڭ جەبەۋشىسى، جول باستاۋشىسى، دوسى ءارى اقىلشىسى. قاناتتى تۇلپارىنىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسپاۋ – ەپوستا باتىردى سانسىز ساتسىزدىكتەرگە ۇرىندىرىپ وتىرادى. قاھارماندىق ەپوستارىمىزداعى باتىردىڭ جاۋعا مىنەتىن اتىنىڭ بەينەسى كوپقاباتتى جانە سان قىرلى. ياكۋت-ساحا حالقىنىڭ ايگىلى “ولونحو” جىرىندا باتىردى بايتال-قۇدايدىڭ بالاسى دەپ تە سۋرەتتەيتىن موتيۆتەر كەزدەسەدى. مۇنداي موتيۆ باشقۇرتتاردىڭ “بۇزانشى باتىر” جىرىندا دا سول قالپى ۇشىراساتىندىعى ەرىكسىز تاڭعالدىرادى. كوپتەگەن ەپوستاردا ارعىماق-قۇلىن مەن بالا-باتىر جاس كۇنىنەن بىرگە وسەدى. مىسالى، قىرعىزدىڭ “ماناس” ەپوسىندا المامبەت پەن سارىالا، التاي حالقىنىڭ “مااداي قارا” ەپوسىندا كوگۋدەي مەرگەن ءتورت قۇلاقتى بيەدەن تۋعان قۇلىنمەن بىرگە ءوسىپ، كەيىن مەرگەننىڭ جاۋعا مىنەتىن اتىنا اينالادى. “كورۇعلى” جىرىنىڭ كوپتەگەن نۇسقالارىندا تۇركىمەندەردىڭ كورۇعلى باتىرى دا عيرات اتپەن ءبىر ەنەنى تەل ەمەدى دەلىنەدى.
سويىلعان اتتىڭ جالى، سۇيەگى مەن تەرىسى دە تابيعات-انامەن تىلدەسىپ، كوشپەندى ءومىر-سالت تىزگىنىن ۇستانعان حالىقتاردىڭ ناقتى كۋلتتەرىنەن بەرىك ورىن العان. مۇنداي كۋلتتىك جانە ميفولوگيالىق جۇرناقتار ەپوستاردا دا تاماشا بەينەلەنگەن. ياكۋت حالقىندا جۇيرىك اتتىڭ قۇيرىعىن باقسى القاقوتان زىكىر كەزىندە پايدالانادى ەكەن. قازاقتا قاسيەتتى قارا قوبىزعا ەڭ جۇيرىك دەگەن جىلقىنىڭ قۇيرىعىنان ىشەك تاعاتىن ءراسىم-جورالعى بولعان. بۇل دا باتىر-باقسىنىڭ ىلكىدەگى تۇتاس تۇلعا كەزىنەن قالعان اتريبۋتتار ەكەنى بايقالادى.
تۇركى-مونعول حالىقتارى ەپوسىنىڭ ارحايكالىق سيپاتىن قانىقتىرا تۇسەتىن باستى ەلەمەنتتەردىڭ جانە ءبىرى – باتىردىڭ استىنا مىنگەن اتىنىڭ كادۋىلگى ادامشا سويلەۋى. عالىم ر.س.ليپەتس اتتىڭ سويلەۋى – جاۋىنىڭ وزىنە جومارت جۇرەكتى كوشپەندىلەردىڭ يدەالدى اسكەري ار زاڭىنا قاتىستى تۋعان موتيۆ دەگەندى ايتادى. مۇنداي جاعدايلاردا باتىردىڭ اتى ءوز يەسىنە سوعىس جۇرگىزۋدىڭ ءداستۇرلى زاڭدىلىقتارىن اتتاماۋدى قاتاڭ ەسكەرتىپ وتىرادى. قازاق ەپوستارىندا ەر تارعىن مەن سايىن باتىرلار استىنا مىنگەن اتى تۇگىلى، قارىنا ىلگەن قارۋ-جاراعىمەن دە سىرلاسادى. قالماقتىڭ “جاڭعار” ەپوسىندا ات بالا باتىردى اسكەري ۇرىس تاسىلىنە باۋليدى، سونىڭ ارقاسىندا باتىر جەڭىسكە جەتىپ وتىرادى. تۇركى-مونعول ەپوستارىندا باتىر دا جۇيرىك اتىنا ادامنان زيات “اعا”، “اندا” دەپ قۇرمەت كورسەتىپ، كوتەرمەلەي سويلەيدى.
قازاق پوەزياسىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا، ونىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ بارىسىندا، “ولەڭ” دەپ اتالاتىن ەرەكشە الەمنىڭ قول جەتكىزگەن بيىك بەلدەرى مەن شىرقاۋ شىڭدارىنىڭ ىشىندە “قوبىلاندى باتىر” ەپوسىنداعى تايبۋرىل اتتىڭ بەينەسىندەي كەمەل وبراز كەمدە-كەم ەكەنىنە ەشكىمنىڭ دە ءشۇباسى بولا قويماس. تايبۋرىل وبرازى – بۇل ۇلتتىق رۋحتىڭ اۋىز ادەبيەتى، حالىق پوەزياسىنداعى قولادان قۇيىلعان تاڭبالى ەسكەرتكىشى. مۇنداي ەستەتيكالىق تالعام، ەپيتەت-تەڭەۋدىڭ تۇركى-مونعول ەپوستارىندا اعىل-تەگىل كەزدەسۋى نەكەن-ساياق. تايبۋرىل بەينەسى – جۇيرىك ات بەينەسىن سومداۋدا قازاق پوەزياسىنداعى وزىنە دەيىنگى ۇلگى-جوبانىڭ وزىعى، وزىنەن كەيىنگى بارشا باياننىڭ باعدارشامى بولدى. ارشىنداپ شاپقان اتتىڭ جەلدەي گۋلەپ تاۋ مەنەن تاستى كورمەۋى، تابانى جەرگە تيمەي، كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى تۇلپار تۇياعىنىڭ ساز بالشىقتاي يلەۋى سياقتى ورالىمدار ۇلت بويىنداعى ۇلى رۋح پەن وتانسۇيگىشتىك سەزىمدى وياتۋدىڭ تەگەرشىگى مەن كىلتى دەۋگە بولادى.
بۇل جىرداعى قۇرتقا سۇلۋ باققان تايبۋرىلدىڭ سۋرەتى دە عاجاپ. تۋعالى كۇن كورسەتپەي التى جىل باققان تۇلپار تۇنەكتەن شىققاندا تۇلكىدەي كوزى جاينايدى، قازانداي بولىپ قاينايدى، كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى سۋلىعىم دەپ شاينايدى. اۋىزدىقپەن الىسىپ، قىز قۇرتقانى كوككە الىپ ۇشادى… وسى ءبىر قايتالانباس ايشىقتى، ايىرىق بەينەلەردە بايتاق دالانىڭ ءسان-سالتاناتى، قازاق دەپ اتالاتىن ەر حالىقتىڭ بار بولمىس-ءبىتىمى، ۇلتتىق قاسيەتتەرى مەن اسىل رۋحى ساقتالعان.
تۇركى-مونعول ەپوسىنىڭ بەرىك قاعيداسىنىڭ ءبىرى – باتىردىڭ استىنا مىنگەن اتىنا دەگەن شەكسىز قۇرمەتىندە. مۇندا ۇلتتىق تاربيە مەن تانىم، تازالىق پەن تەكتىڭ نەگىزگى پاستۋلاتى سالىنىپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءورشىل رۋح تاربيەسىنىڭ العاشقى ءدانى ەگىلەدى. باتىر ءوزىنىڭ جان سەرىك تۇلپارى مەن جاۋعا مىنەتىن اتىن ەشقاشان جاسقامايدى، ۇرمايدى، قايتا ونىڭ قامقورىن شەگۋمەن بولادى. جاۋ جايلاعان جاپان-تۇزدە جالعىز قالماۋى ءۇشىن دە باتىر جان سەرىك اتىن ساقتاۋى ءتيىس. قازاقتىڭ قاھارماندىق ەپوسى “قوبىلاندى باتىر” جىرىندا اسىعىس، سۋىت كەلە جاتقان باتىردىڭ قامشىسى ساۋىرىنا قاتتى تيگەندە تايبۋرىلدىڭ ءتىلى العاش رەت سوندا شىقپاۋشى ما ەدى؟! ەپوس باس قاھارمان باتىردى بەس قارۋىن اسىنعان، مۇزداي قارۋلانعان دەپ اسپەتتەسە، باتىردىڭ جان سەرىگى – جۇيرىك تۇلپاردىڭ التىنمەن اپتالعان، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن بەينەسىنە دە تۇعىردى ەرەكشە بيىكتەن بەرەدى.
ەپوستا جاۋعا مىنەتىن باتىردىڭ اتى مەن باتىردىڭ ءوز تاعدىرى تۇتاس سۋرەتتەلەدى. دەمەك، باتىردىڭ بەينەسى مەن اتتىڭ بەينەسى كوزگە كورىنبەيتىن ماڭگىلىك ءتىن ارقىلى ماتالعان دەۋگە بولادى. ەپوستا باتىردىڭ ءوزى جاۋمەن الىسىپ جۇرگەندە، باتىر مىنگەن اتتىڭ جاۋ جىلقىلارىن جەر جاستاندىرىپ جۇرەتىنى دە سوندىقتان. ولاي بولسا، جۇيرىك اتتىڭ تاعدىرى – قاھارمان باتىردىڭ تاعدىرى، باتىردىڭ تاعدىرى – حالىقتىڭ تاعدىرى! مۇنى اسپانداعى اي مەن جۇلدىزداي ماڭگىلىك تۇتاس ورىلگەن ەگىز ەنشى، ءبىر-بىرىنەن بالتالاسا دا اجىرامايتىن قاسيەتتەر جيىنتىعى دەپ قاراستىرعان ابزال. تۇركى-مونعول حالىقتارىنىڭ قاھارماندىق ەپوسى باتىر مەن ونىڭ جان سەرىگى – جۇيرىك اتىنىڭ تۇلعاسىنا بايلانىستى ايتىلاتىن ءاربىر ءسوزدى ادام ساناسىنا ءسىڭىرۋ جولىندا مۇمكىن بولعان جەرىنە دەيىن جەتكىزىپ، قىرلاپ، ويىپ ايتقاندىقتان باتىر-باقسى، باتىر-ەلشىنىڭ حالىق قامىن جەپ، ءتۇن جورتقان بارشا جورىق ساپارلارى مەن ونىڭ ءومىر جولىندا تۇلپار اتتىڭ بەينەسى قانىق سۋرەتتەلىپ وتىرادى.
ءبىزدىڭ “رۋح” دەپ جۇرگەنىمىز – جان! ال جان دەگەنىمىز – ولىمنەن پاك ءارى تىس، ماڭگى جاساي بەرەتىن ەرەكشە ارۋ دۇنيە. رۋحتىڭ السىرەۋى نەمەسە بۇيىعى كۇيگە ءتۇسۋى مۇمكىن. بىراق رۋحتىڭ ەشقاشان دا ازىپ-توزۋى، جوعالىپ كەتۋى نەمەسە تاريحتىڭ تابانىندا تاپتاندى بولۋى مۇمكىن ەمەس.
جۇيرىك ات – قازاق حالقىنىڭ جانى! دۇربەلەڭ تاريحتىڭ تالايىندا تاقىمى تەرلىك پەن توقىمنان كەۋىپ، ۇزەڭگىدەن ءبىر ءسات بوساپ كورمەگەن قازاق-سەيىستىڭ دۇنيە ديدارىنان وتكەن سوڭ دا ماڭگى جاساي بەرەتىن ولمەس جانى وسى – جۇيرىك ات!
ەل اراسىندا ءتورت تۇياعىن تەڭ باسقان جۇيرىكتىگىمەن تورتكۇل دۇنيەنى تاڭعالدىرعان اتاقتى ابسەنت تۋرالى اڭىز-اڭگىمە كوپ. سول ابسەنت اقتىق دەمى ءبىتىپ، ءفاني ءدۇنيا ديدارىنان وزارىندا ۇزاق كۇندەر بويى ازالانىپ، بوتا كوزدەرى جاساۋراپ، تەك جىلاۋمەن بولىپتى دەگەن دە ءسوز قالعان. جەلدەن جۇيرىك جانۋار، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ اسقاق رۋحىنا، اسىل قاسيەتى مەن يمان-ارىنا بالانعان سايگۇلىكتەردىڭ بولاشاق تاعدىرلارىنا الاڭ بولىپ جىلادى ما ەكەن؟ الدە…
بەرىك ءجۇسىپوۆ، ونەرتانۋشى
