Jelden júırik janýar

3674
Adyrna.kz Telegram

Saǵymǵa oranyp, áldeqashan sary bel asyp ketken kúnderine kóz jiberse boldy, alshańdatyp arǵymaq mingen alyp qazaqtyń janaryna jas keledi… Adamnan zııat jylqy janýary týraly san ǵasyrlardy sońyna tastap, saralanyp jetken beıneli teńeýler az emes. Átteń, qanatty tulparlar týraly jazylǵan Belenıkıı, Tolstov, Snesarev, Lıpe sııaqty orys ǵalymdarynyń eńbekterine para-par keletin qabyrǵaly dúnıeniń bizdiń býyn tarapynan jazylmaı kele jatqany ókinishti!

Jer júzindegi eki júz elýge tarta jylqy tuqymynyń elýdeıin ósiretin qazaq halqy – bizdiń ata-babalarymyz júırik atty bar asylyna, arman-ańsarynyń asqar shyńyna teńep, baýyryndaǵy balasyndaı óbektep, aldyndaǵy aǵasyndaı ulyq tutqan. Ónerdi ómir-salt etken seritap halyq júırik jylqyǵa qanshama án arnady, kúı arnady, jyr arnady deseńizshi?! Ǵafý sııaqty arda aqynnyń jylqyny qazaq dalasynyń ekinshi esimine teńeýi, Ahmet aqsaqal­dyń er qanatyn sán-saltanattyń, sulýlyq pen kórkemdiktiń ıdealyna balaýy, Sáýirbek aǵamyzdyń atty erdiń terbelgen besigi deýi el aralaǵan arda erlerdiń saǵymǵa orana bastaǵan dalany dúbirletken jel tımes júırikterge degen saǵynysh sazy-tyn.

Iá, júırik at dese delebesi qozyp, qııaly qııandy sharlap ketetin naǵyz qasqa qazaq búgin de barshylyq. Qanyn sorǵalatyp qansha jazǵanda da, kózge kórinbeıtin, esesine shıyryp aıtqan bir aýyz sózi ǵumyrlyq azyq bolatyn jazıra da osy júırik at taqyryby ǵoı. Qaıran júırikter, el qorǵaǵan baǵzy erlerden ajyrap, basynan baǵy taıyp, bazary tarqaı bastaǵan zamandarda jáýdir kózderi jasaýrap, tilersekteri maıysyp, keńes kolhozy­nyń kók arbasynyń tertesine jegildi. Ol az bolǵandaı, keńestik azyq-túlik baǵdarlamasyn iske asyrý jolynda aramter bolamyz dep talaı pysyqaılar dalany qan sasytyp, etke kómdi. At bolatyn janýardy shań juttyryp, qara qoıdyń sońyna saldy. Júırik atqa jasalǵan qııanat – ulttyq rýhqa jasalǵan qastandyq ekenin ol kúnde bireý bilse, bireý bilmegen de bolar!..

Eýrazııa keńistigindegi túrki-monǵol epostarynda er qanaty – júırik at pen halyq qamqory bolǵan bahadúr-batyr teń dárejeli, bastas tulǵalar retinde tel sýretteledi. Kóne epos keıipkerleri – bas qaharmannyń aty ózimen birge tize biriktirip júrip, erlik jasaıdy. Bir ǵajaby, epos jasaýshy jyrshy-jyraý­lar bul máselege erekshe nazar aýdaryp, aıryqsha kóńil bóledi. Óıtkeni, júırik at – batyrdyń jebeýshisi, jol bastaýshysy, dosy ári aqylshysy. Qanatty tulparynyń aıtqanyna qulaq aspaý – eposta batyrdy sansyz sátsizdikterge uryndyryp otyrady. Qaharmandyq epostarymyzdaǵy batyrdyń jaýǵa minetin atynyń beınesi kópqabatty jáne san qyrly. Iakýt-saha halqynyń áıgili “Olonho” jyrynda batyrdy Baıtal-Qudaıdyń balasy dep te sýretteıtin motıvter kezdesedi. Mundaı motıv bashqurttardyń “Buzanshy batyr” jyrynda da sol qalpy ushyrasatyndyǵy eriksiz tańǵaldyrady. Kóptegen epostarda arǵymaq-qulyn men bala-batyr jas kúninen birge ósedi. Mysaly, qyrǵyzdyń “Manas” eposynda Almambet pen Saryala, Altaı halqynyń “Maadaı Qara” eposynda Kógýdeı mergen tórt qulaqty bıeden týǵan qu­lyn­men birge ósip, keıin mergenniń jaýǵa minetin atyna aınalady. “Kóruǵly” jyrynyń kóptegen nusqalarynda túrkimenderdiń Kóruǵly batyry da Ǵırat atpen bir eneni tel emedi delinedi.

Soıylǵan attyń jaly, súıegi men terisi de tabıǵat-anamen tildesip, kóshpendi ómir-salt tizginin ustanǵan halyqtardyń naqty kýltterinen berik oryn alǵan. Mundaı kýlttik jáne mıfolo­gııalyq jurnaqtar epostarda da tamasha beınelengen. Iakýt halqynda júırik attyń quıryǵyn baqsy alqaqotan zikir kezinde paıdalanady eken. Qazaqta qasıetti qara qobyzǵa eń júırik degen jylqynyń quıryǵynan ishek taǵatyn rásim-joralǵy bolǵan. Bul da batyr-baqsynyń ilkidegi tutas tulǵa kezinen qalǵan atrıbýttar ekeni baıqalady.

Túrki-monǵol halyqtary eposynyń arhaıkalyq sıpatyn qanyqtyra túsetin basty elementterdiń jáne biri – batyrdyń astyna mingen atynyń kádýilgi adamsha sóıleýi. Ǵalym R.S.Lıpe attyń sóıleýi – jaýynyń ózine jomart júrekti kóshpendilerdiń ıdealdy áskerı ar zańyna qatysty týǵan motıv degendi aıtady. Mundaı jaǵdaılarda batyrdyń aty óz ıesine soǵys júrgizýdiń dástúrli zańdylyqtaryn attamaýdy qatań eskertip otyrady. Qazaq epostarynda Er Tarǵyn men Saıyn batyrlar astyna mingen aty túgili, qaryna ilgen qarý-jaraǵymen de syrlasady. Qalmaqtyń “Jańǵar” eposynda at bala batyrdy áskerı urys tásiline baýlıdy, sonyń arqasynda batyr jeńiske jetip otyrady. Túrki-monǵol epostarynda batyr da júı­rik atyna adamnan zııat “aǵa”, “anda” dep qurmet kórsetip, kótermeleı sóıleıdi.

Qazaq poezııasynyń arǵy-bergi tarı­h­ynda, onyń qalyptasýy men damý barysynda, “óleń” dep atalatyn erekshe álemniń qol jetkizgen bıik belderi men shyrqaý shyńdarynyń ishinde “Qoby­landy batyr” eposyndaǵy Taıbýryl attyń beınesindeı kemel obraz kemde-kem ekenine eshkimniń de shúbási bola qoımas. Taıbýryl obrazy – bul ulttyq rýhtyń aýyz ádebıeti, halyq poezııa­syn­daǵy qoladan quıylǵan tańbaly eskertkishi. Mundaı estetı­kalyq talǵam, epıtet-teńeýdiń túrki-monǵol epos­tarynda aǵyl-tegil kezdesýi neken-saıaq. Taıbýryl beınesi – júırik at beınesin somdaýda qazaq poezııasyndaǵy ózine deıingi úlgi-jobanyń ozyǵy, ózinen keıingi barsha baıannyń baǵdarshamy boldy. Arshyndap shapqan attyń jeldeı gýlep taý menen tasty kórmeýi, tabany jerge tımeı, kóldeneń jatqan kók tasty tulpar tuıaǵynyń saz balshyqtaı ıleýi sııaqty oralymdar ult boıyndaǵy uly rýh pen otansúıgishtik sezimdi oıatýdyń tegershigi men kilti deýge bolady.

Bul jyrdaǵy Qurtqa sulý baqqan Taıbýryldyń sýreti de ǵajap. Týǵaly kún kórsetpeı alty jyl baqqan tulpar túnekten shyqqanda túlkideı kózi jaınaıdy, qazandaı bolyp qaınaıdy, kóldeneń jatqan kók tasty sýlyǵym dep shaınaıdy. Aýyzdyqpen alysyp, qyz Qurtqany kókke alyp ushady… Osy bir qaıtalanbas aıshyqty, aıyryq beı­nelerde baıtaq dalanyń sán-sal­tanaty, qazaq dep atalatyn er halyqtyń bar bolmys-bitimi, ulttyq qasıetteri men asyl rýhy saqtalǵan.

Túrki-monǵol eposynyń berik qaǵıdasynyń biri – batyrdyń astyna mingen atyna degen sheksiz qurmetinde. Munda ulttyq tárbıe men tanym, tazalyq pen tektiń negizgi pastýlaty salynyp, bolashaq urpaqtyń sanasyna órshil rýh tárbıesiniń alǵashqy dáni egiledi. Batyr óziniń jan serik tulpary men jaýǵa minetin atyn eshqashan jasqamaıdy, urmaıdy, qaıta onyń qamqoryn shegýmen bolady. Jaý jaılaǵan japan-túzde jalǵyz qalmaýy úshin de batyr jan serik atyn saqtaýy tıis. Qazaqtyń qaharmandyq eposy “Qobylandy batyr” jyrynda asyǵys, sýyt kele jatqan batyrdyń qamshysy saýyryna qatty tıgende Taıbýryldyń tili alǵash ret sonda shyqpaýshy ma edi?! Epos bas qaharman batyrdy bes qarýyn asynǵan, muzdaı qarýlanǵan dep áspettese, batyrdyń jan serigi – júırik tulpardyń altynmen aptalǵan, kúmispen kúptelgen beınesine de tuǵyrdy erekshe bıikten beredi.

Eposta jaýǵa minetin batyrdyń aty men batyrdyń óz taǵdyry tutas sýretteledi. Demek, batyrdyń beınesi men attyń beınesi kózge kórinbeıtin máńgilik tin arqyly matalǵan deýge bolady. Eposta batyrdyń ózi jaýmen alysyp júrgende, batyr mingen attyń jaý jylqylaryn jer jastandyryp júretini de sondyqtan. Olaı bolsa, júırik attyń taǵdyry – qaharman batyrdyń taǵdyry, batyrdyń taǵdyry – halyqtyń taǵdyry! Muny aspandaǵy Aı men Juldyzdaı máńgilik tutas órilgen egiz enshi, bir-birinen baltalasa da ajyramaıtyn qasıetter jıyntyǵy dep qarastyrǵan abzal. Túrki-monǵol halyqtarynyń qaharmandyq eposy batyr men onyń jan serigi – júırik atynyń tulǵasyna baılanysty aıtylatyn árbir sózdi adam sanasyna sińirý jolynda múmkin bolǵan jerine deıin jetkizip, qyrlap, oıyp aıtqandyqtan batyr-baqsy, batyr-elshiniń halyq qamyn jep, tún jortqan barsha joryq saparlary men onyń ómir jolynda tulpar attyń beınesi qanyq sýrettelip otyrady.

Bizdiń “rýh” dep júrgenimiz – jan! Al jan degenimiz – ólimnen pák ári tys, máńgi jasaı beretin erekshe arý dúnıe. Rýhtyń álsireýi nemese buıyǵy kúıge túsýi múmkin. Biraq rýhtyń eshqashan da azyp-tozýy, joǵalyp ketýi nemese tarıhtyń tabanynda taptandy bolýy múmkin emes.

Júırik at – qazaq halqynyń jany! Dúrbeleń tarıhtyń talaıynda taqymy terlik pen toqymnan keýip, úzeńgiden bir sát bosap kórmegen qazaq-seıistiń dúnıe dıdarynan ótken soń da máńgi jasaı beretin ólmes jany osy – júırik at!

El arasynda tórt tuıaǵyn teń basqan júıriktigimen tórtkúl dúnıeni tańǵaldyrǵan ataqty Absent týraly ańyz-áńgime kóp. Sol Absent aqtyq demi bitip, fánı dúnııa dıdarynan ozarynda uzaq kúnder boıy azalanyp, bota kózderi jasaýrap, tek jylaýmen bolypty degen de sóz qalǵan. Jelden júırik janýar, bútin bir ulttyń asqaq rýhyna, asyl qasıeti men ıman-aryna balanǵan sáıgúlikterdiń bolashaq taǵdyrlaryna alań bolyp jylady ma eken? Álde…


Berik JÚSIPOV, ónertanýshy

 

Pikirler