رەسەي يمپەرياسىنىڭ سەمەي وبلىسى 1854 جىلى قۇرىلدى. 1920 جىلى وبلىس سەمەي گۋبەرنياسى بولىپ جاڭادان ءتۇزىلدى. كەيىن قازاق كسر قۇرامىندا 1939 ج. قايتا قۇرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ ەلدى مەكەندەردى ىرىلەندىرۋ ساياساتىنا بايلانىستى 1997 ج. ساۋىردە سەمەي وبلىسى ورتالىعى وسكەمەن قالاسى بولىپ بەلگىلەنگەن شىعىس قازاقستان وبلىسىمەن بىرىكتىرىلدى. حالقى 757 مىڭ (1975). اكىمشىلىك ءبولىنۋى: 13 اۋدانعا ءبولىندى. جەرى 179,6 مىڭ كم2.
مىنە قازاقشا ۋيكيپەديا وسىلاي دەيدى. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا "سەمەي" ءسوزى كونە تۇركى، ونىڭ ىشىندە سارى ۇيعىرلار تايپاسىنىڭ تىلىندە "كيەلى مەكەن" دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن.
1997 جىلى وسكەمەنگە قوسىلعالى بەرى باسىنان باق، استىنان تاق كەتكەن سەمەي وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ كەلەدى. قالانىڭ ابباتتاندىرىلۋى، جارىقتاندىرىلۋى مەن جولدارى تۋرالى سۇراساڭىز مەكتەپتەگى بالادان زەينەتتەگى قارتقا دەيىن جىلاپ ايتىپ بەرەدى. قىس بولسا كۇرەلمەيتىن، جاز بولسا شۇڭقىردان اياق الىپ جۇرە المايتىن جولدارىن كورسەڭىز پوليگوندى وسى جولدىڭ ۇستىندە جارعان ەكەن دەپ قالاسىز.
سەمەيگە قوناققا كەلگەن ادام قالانى بازار مەن تاكسي اسىراپ تۇرعانىن بىردەن اڭعارار ەدى. كەزىندە كسرو بويىنشا ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان سەمەي ەت كومبيناتى كەڭەس ۇكىمەتىمەن بىرگە كەلمەسكە كەتتى. كومبيناتتى جانداندىرماق نيەتپەن كاسىپكەرلەر كىشىگىرىم تسەح قىلىپ اشقانمەن 2001 جىلى بانكروتقا ۇشىراپ، جابىلىپ تىنعان ەدى. قازىر قايتادان ىلدەبايلاپ جۇمىس ىستەپ تۇر. سەمەي تەرى زاۋىتى، سەمەي كىرپىش زاۋىتى سىندى قالانى اسىراپ تۇرعان زاۋىتتار وبلىسپەن بىرگە جويىلدى. قازىر ازىن-اۋلاق تۇرعىندى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر دەمەسەڭىز وداق كەزىندەگى ايباتى جوق. جۇمىسسىزدىقتان قاجىعان حالىق كورشىلەس پاۆلودار، الماتى وبلىستارىنا جۇمىس ىزدەپ بوسىپ كەتتى. قازىرگى قالانىڭ جاعدايى كوكتەمگى كوتەرەم سيىرداي بولىپ تۇرعان جايى بار.
بۇل سەمەي نە كورمەدى؟ اق قاشىپ، قىزىل قۋعان زاماننان بەرى سەمەيدەن ءدۇبىر كەتپەدى. الاشوردانىڭ استاناسى دا بولدى. قازاقتىڭ قايماقتارى جينالىپ، ەرتىستىڭ جاعاسىندا تۋ كوتەردى. سەمەيدىڭ ەڭ اۋىر جىلدارى 1949 جىلدىڭ تامىزىنان باستالادى. سەمەي-21 دەگەن جاسىرىن اتپەن ىرگەسى قالانعان، سەمەيدىڭ ىرگەسىندەگى كۋرچاوۆ قالاسى اتوم ءوندىرىسىنىڭ ورتاسى بولدى. 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستان كەيىن سەمەي توپىراعى ەش جيا الماي قالدى. پوليگوندى جاپقانىمەن حالىق زاردابىن ءالى تارتۋدا.
"سەمەي - سىندى قالا" دەيدى جۇسىپبەك. الاشتىڭ ارىستاندارىنىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان سەمەي بۇل. اباي ءماسليحات قۇرىپ، شاكارىم شەر تولعاعان، مۇحتار ماڭ باسقان، قايىم ءدارىس وقىعان سەمەي. بيبىگۇل مەن روزا ءان شىرقاعان، جانىبەك پەن تۇرسىنعازى انىمەن تەربەگەن، داۋلەت تەر توككەن سەمەي. سول سەمەيدى وبلىس جاساۋعا نە كەدەرگى؟ كىم كەدەرگى؟
كەلەسى جىلى ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعىن ەل بولىپ اتاپ ءوتۋ بيىلدان باستالىپ كەتتتى. پرەزيدەنتتەن باستاپ، وقۋشىعا دەيىن اباي ولەڭدەرىن جاتقا وقۋ ەستافەتاسى رەسپۋبليكا اۋماعىنان شەت ەلگە دەيىن تارادى. الەمدىك تانىمال تۇلعالار اباي ولەڭدەرىن وقىدى. حاكىم ابايدىڭ وسى مەرەيتويىنىڭ قارساڭىندا تۋعان جەرىنە وبلىس مارتەبەسىن بەرىپ جىبەرسە قانداي كەرەمەت شەشىم بولاتىن ەدى. ءبىر جاعى رەسەيمەن، ءبىر شەتى قىتايمەن شەكتەسەتىن سەمەيدىڭ ەكونوميكالىق احۋالى دا، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى دا كوتەرىلەتىن ەدى. قالانى قاق جارىپ اعىپ جاتقان ەرتىس وزەنى ارقىلى سەمەي پورتىن قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بار. توعىز جولدىڭ تورابىنداعى الاشتىڭ رۋحاني استاناسىن وبلىس جاساۋعا نە كەدەرگى ؟
رينات زايىتوۆ، ايتىسكەر اقىن:
- مەنىڭ جەكە پىكىرىم سەمەيدىڭ وبلىس بولۋىنا ەشقانداي كەدەرگى جوق. جوعارعى جاقتىڭ ءوزىنىڭ زاۋقىنىڭ جوقتىعى شىعار. بىراق، ساياسي جاعىنان سەمەيدى وبلىس قىلۋ وتە دۇرىس بولاتىن ەدى. ناقتىلاپ ايتىپ وتەيىن، بىرىنشىدەن بىزدە 18-ءشى ايماق پايدا بولادى. ول دەگەنىمىز قازاقتىڭ سانىنىڭ كوبەيگەنىن، جەرىنىڭ قورعاۋشىلارىنىڭ سانىنىڭ ارتقانىن بىلدىرەدى.
ەكىنشىدەن، سەمەي ءاۋ باستان قازاقتار شوعىرلانعان، ناعىز قازاقي ءوڭىر. وسكەمەن وتىرىك ايتپاي-اق قويايىن قازىر تۇزەلدى. اۋىلدىڭ بالالارى بارعالى بەرى قازاقيلاندى. بىراق، كەزىندە وسكەمەندە ورىستار كۆارتيرا تاپسىرعاندا "ازياتام پروسيم نە بەسپوكويت" دەگەن اڭگىمەگە دەيىن بولعان. سوندىقتان، سەمەيدى وبلىس جاساۋ ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋ تۇرعىسىنان وتە دۇرىس قادام بولادى.
ۇشىنشىدەن، قازىر قاسىم-جومارت توقاەۆ ەندى پرەزيدەنتتىككە كەلىپ جاتقاننان كەيىن وسىنداي تاريحي شەشىمدەر قابىلداماسا، ونىڭ پرەزيدەنتتىگىنەن ەشقانداي پايدا جوق. ياعني، ول ءبىرىنشى كەزەكتە وسىنداي تاريحي شەشىمدەر قابىلداۋ كەرەك. ول قانداي تاريحي شەشىمدەر؟ بىزدە ءۇش بىردەي جىلاپ جاتقان وبلىس بار. بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، تاقىر كەدەي بولىپ وتىرعان. سەمەي وبلىسى، جەزقازعان وبلىسى، تورعاي وبلىسى. وسى ءۇش وبلىستىڭ قاقپاسىن اشقان پاتشا ءسوزسىز قازاقتىڭ تاريحىندا قالادى.
راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:
- ونداي كەدەرگىلەر جوق دەپ سانايمىن. راس اۋمالى-توكپەلى 1990 جىلدارى سەمەي، تورعاي، جەزقازعان جانە كوكشەتاۋ وبلىستارىن تاراتىپ ولاردى باسقا وبلىستارعا قوسۋدىڭ سەبەپتەرى بولعان دا شىعار. اسىرەسە ءسوز بولىپ وتىرعانى ورتالىقتاندىرىلعان باسقارۋ جۇيەسىن كۇشەيتۋمەن بايلانىستى. بۇعان قوسا ناقتى سەمەي بويىنشا دەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەر دە نازارعا الىندى. الايدا قازىر جاعداي ورنىقتى، جەر-جەردە قازاق تا كوپشىلىككە اينالدى. سونىمەن قاتار تۇتاستاي وڭىرلەردىڭ باسقا وبلىستاردىڭ تاساسىندا قالعانى ولاردىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان تاريحي ادىلدىكتى قالىپقا كەلتىرۋ تۇرعىسىنان اتالعان شەشىمنىڭ ۋاقىتى كەلدى دەپ ويلايمىن. بۇل وسى وڭىرلەردىڭ دە، ەلدىڭ دە العا باسۋىنا جاقسى سەرپىن بەرمەك. اتاپ وتەرلىگى بۇل ماسەلەنى كەزىندە پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر ءامىرجان قوسانوۆ ءوز باعدارلاماسىنا باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە ەنگىزگەن بولاتىن.
وڭعار قابدەن،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
