قىرعىز ەلىندە تاريحشى، فولكلورشى، گەوگراف، ەتنوگراف شوقان شىڭعىسۇلىنىڭ مول مۇراسىنا ارنالعان كورمە ۇيىمداستىرىلىپ، حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. بۇگىن قىرعىزستان استاناسى بىشكەك قالاسىندا ايگىلى قازاق عالىمى، ەتنوگراف، تاريحشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 180 جىلدىعى مەن قىرعىزدىڭ مەملەكەت قايراتكەرى بورانباي ءبيدىڭ 235 جىلدىعىنا وراي سالتاناتتى شارالار ءوتتى.
تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمى مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن وتكەن سالتاناتتى شارالار بارىسىندا «شوقان ءۋاليحانوۆ جانە بورانباي بي. توعىسقان تاعدىرلار» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا، مادەني كونتسەرتتىك باعدارلامالار ۇيىمداستىرىلدى. ا.مالدىباەۆ اتىنداعى قىرعىز ۇلتتىق اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا بولعان «شوقان ءۋاليحانوۆ جانە بورانباي بي. توعىسقان تاعدىرلار» اتتى جيىندى وسى ەلدىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ابدىعانى ەركەباەۆ اشتى. ارتىنشا ەكى ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءانۇراندارى شىرقالىپ، ماڭىزدى شارا جالعاسىن تاپتى. ءوز كەزەگىندە ءسوز العان تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى بۇل شارانىڭ باۋىرلاس قوس ەلدىڭ تاريحي جانە مادەني ىنتىماعىن ارتتىرۋداعى ماڭىزىن اتاپ ءوتتى. «بىزگە قىرعىز ەلى بورانباي ءبيدىڭ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مەرەيتويلارىن وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعاندا ءبىز قۋاندىق. ول ەڭ بىرىنشىدەن باۋىرلاس قوس ەلدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن جاقىنداستىرىپ، ايگىلى تۇلعالارىمىزدىڭ تاريحتا الار ورنىڭ ۇرپاققا تانىتاتىن شارا ەكەن دەپ»،-دەدى د.قىدىرالى. «ءتۇبى ءبىر تۋىس حالىقتار اراسىنداعى بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋگە، تۇركى ينتەگراتسياسىنىڭ نىعايۋىنا جانە ادەبيەت سالاسىنا سىڭىرگەن ولشەۋسىز ەڭبەگى ءۇشىن» وسموناكۋن يبرايموۆتى تۇركى اكادەمياسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن جانە جانكوروز كانيمەتوۆتى «تۇعىرلى تۇلعالاردى ۇلىقتاۋدا قوسقان زور ۇلەسى ءۇشىن» العىس حاتىمەن ماراپاتتادى. قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنت اپپاراتى، قر جوعارعى كەڭەسى مەن قىرعىز ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى مەن كورنەكتى عالىمدار، تاريحشى-ەتنوگراف عالىمدارى قاتىسقان ايتۋلى شاراعا قازاقستان تاراپىنان ءبىر توپ مارتەبەلى دەلەگاتسيا قاتىستى. اتاپ ايتقاندا، تۇركى مەملەكەتتەرى كەڭەسىنىڭ اقساقالدار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، پروفەسسور ءادىل احمەتوۆ، قر ۇعا اكادەميگى، ت.ع.د. بولات كومەكوۆ، «مادەني مۇرا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى قوس تۇلعا جايىندا بايانداما جاسادى. ماناس اتىنداعى قىرعىز-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى قادىرالى كونقاباەۆ شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قىرعىز تاريحىندا الار ورنىنا توقتالىپ، قىرعىز تاريحىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن الەمگە پاش ەتكەن ەڭ ءبىرىنشى تۇلعا ەكەنىن باسا ايتتى. «بۇگىن قىرعىستانداعى ەڭ كيەلى قارا شاڭىراق ا.مالدىباەۆ اتىنداعى بالەت جانە وپەرا تەاترىندا ۇلكەن سالتاناتتى جيىن بولىپ جاتىر. ەكى ەلدىڭ تاريحي تۇلعالارىنىڭ مەرەيتويىن وتكىزىپ، ۇلكەن سالتاناتتى جيىن جاساۋى ەڭ ماڭىزدى ۇلتتىق شارالاردىڭ ءبىرى رەتىندە باعالاۋعا بولادى. سەبەبى قىرعىز بەن قازاقتىڭ ءبىر-بىرىنە ەگىز ەل ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. ەگەردە قيىردان دۇشپان كەلىپ قالسا، قازاققا قىرعىز كەلىپ، قىرعىزعا قازاق كەلىپ جاردەم بەرە الاتىنى، اقيقات. ال ەندى شوقان ۋاليحانوۆقا توقتالار بولساق. ول كىسى وتە ءبىلىمدى، ساۋاتتى تۇلعا بولعان. ورىس، قىرعىز، تۇرىك جانە تاعى باسقا كوپتەگەن تىلدەردى بىلگەن. قاراساڭىز بىرەۋىنىڭ ءبىلىمى جوق، بىراق ءبىر ەلدىڭ كوسەمى بولعان، ەكىنشىسى ءبىلىمدى، دۇنيەگە ءبىر جاڭا جول اشاتىن شامشىراق بولعان. ەكەۋى قىرعىز بەن قازاقتىڭ تۋىستىق دانەكەرىن بايلانىستىرىپ، شىعارماشىلىق ورتالىقتى نىعايتقان. سونداي-اق شوقان ءۋاليحانوۆ قىرعىز تاريحىن ەۋروپاعا، رەسەيگە، الەمگە تانىتقان. ونىڭ باتىرلىق جىرى "ماناستى" تانىتقان. باسقا قىرعىز شىعارمالارىن تانىتقان. تاريحىن، مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن تانىتقان ەڭ ءبىرىنشى تۇلعا رەتىندە قىرعىز تاريحىندا ولشەۋسىز ۇلەسى بار. سوندىقتان بۇگىنگى ماڭىزدى شارانىڭ قىرعىستان استاناسى بىشكەك تە، شولپان-اتا قالالارىندا ءوتۋى ماڭىزى جوعارى دەپ بىلەمىن. بۇل ءالى-دە جالعاسىن تاۋاتىن ەڭ ماڭىزدى تاريحي كۇندەردىڭ ءبىرى بولادى»،-ق.قونقاباەۆ. سونداي-اق تۇركى مەملەكەتتەرى كەڭەسىنىڭ اقساقالدار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، پروفەسسور ءادىل احمەتوۆ تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ ماڭىزىنا توقتالىپ، كەلەسى التىنشى سامميت قىرعىستاننىڭ ىستىقكولىندە وتەتىنىڭ ايتىپ ءوتتى. «تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمى تۇركى دۇنيەسىن ۇيىستىرىپ، جاقىنداستىرۋ، ءبىر-بىرىنە تەك قانا مادەنيەت جاعىنان عانا ەمەس، ەكونوميكا جاعىنان، اقپاراتتىق كەڭىستىك جاعىنان دا، باسقا سالالاردان دا بىرىگىپ، يىقتاسىپ، تىزەرلەسىپ بىرگە ءجۇرۋدى مىندەت تۇتاتىن ۇيىم. ۇيىمنىڭ بەسىنشى ءسامميتى بيىل استانادا ءوتتى. وعان ەل باسىلارىڭىز المازبەك اتامباەۆ كەلىپ قاتىستى. اللا قالاسا كەلەسى ءسامميتىمىز ىستىق كولدىڭ جاعاسىندا بولايىن دەپ تۇر. بۇگىنگى شوقان مەنەن بورانبا ي بيگە قويىلاتىن ەسكەرتكىش بەلگى سول ءسامميتتىڭ كەزىندە اشىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جاڭا سويلەگەن ازاماتتاردىڭ ءسوزى ءبىر جەردەن شىعىپ جاتىر. قىرعىزعا دا، قازاققا دا ورتاق اتا ءسوزى بار: "التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى" بىزدەردى ەشكىم اجىراتىپ الا المايدى. ءتىلىمىز دە ءبىر، ءدىلىمىز دە ءبىر، تاريحىمىز دا، مادەنيەتىمىز دە ورتاق. وسىنداي ورتاق قۇندىلىقتاردى بىرگە ۇلىقتاپ، بىرگە تويلاپ جۇرسەك ودان ارتىق ەشقانداي ەكى ەلدى جاقىنداستىراتىن شارالار بولماس ەدى. ەلىمىز امان بولسىن، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بىرلىك پەن ىنتىماق ورلەي بەرسىن»،-دەدى ءا احمەتوۆ ءوز بايانداماسىندا. بۇدان بولەك، وسى سالتاناتتى شارا اياسىندا شوقاننىڭ ءوزى سالعان سۋرەتتەرى مەن كىتاپتار كورمەسى ۇيىمداستىرىلدى. شارا سوڭى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ونەرپازدارىنىڭ كونتسەرتتىك باعدارلاماسىنا ۇلاستى. ايتا كەتەر بولساق، شوقان قىرعىز ەلىندە 1857 جىلى، قاشقاريا ساپارىنىڭ الدىندا بولىپ، 1856–1857 جىلدار ارالىعىنداعى ساپارلارىنىڭ نەگىزىندە «قىرعىزدار جايىنداعى جازبالار»، «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، «ىستىقكولگە بارۋ ساپارى» اتتى ەل نازارىن وزىنە بىردەن اۋدارعان ايگىلى ەڭبەكتەرىن جازعان. قىرعىزدىڭ ايگىلى «ماناس» باتىرلىق جىر-داستانىن تۇڭعىش رەت قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، الەمگە تانىتقان.
التىنبەك قۇمىرزاقۇلى،
قىرعىزستان-بىشكەك
