قازاقشا بي بيلەپ، ولەڭ وقيتىن «ناۋا» اتتى روبوت تۋرالى ەستۋلەرىڭ بار ما؟ مۇمكىن تاڭدانىپ وتىرعان بولارسىڭدار، ءا! بۇل جايىندا ءوزىم دە جاقىندا ەستىپ، كورىپ، تاڭ-تاماشا بولدىم. بىلىمگە قۇشتار تالانتتارىمىز «قۇلتەمىرگە» جان ءبىتىرىپ قانا قويماي، ونى ءتول داستۇرىمىزگە ساي ونەر كورسەتۋىنە ۇلكەن كۇش سالىپ جاتقانى قانداي كەرەمەت! «جاقسى نارسە كورمەككە» دەيدى عوي. ونەرتاپقىشتاردى جۇزبە-ءجۇز كورىپ، بىرنەشە ساۋالىما جاۋاپ الۋ ماقساتىندا، نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە جول تارتتىم. العاشىندا ءسال قوبالجىعانىممەن، نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءزاۋلىم دە عاجاپ عيماراتىنا كىرىپ، ونداعى جىلى ءجۇزدى ستۋدەنتتەردى كورىپ، ءوزىمدى ەركىن ۇستادىم. مەنى كوپ كۇتتىرمەي، كىرەبەرىستەن نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى، روبوتوتەحنيكا جانە مەحاترونيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى ءىلياس اسىلعالي كۇتىپ الدى. «سۇراقتارىڭىزبەن قينامايسىز با؟» – دەپ جىميدى ءىلياس. ءا دەگەننەن اڭگىمەمىز وسىلاي ەركىن باستالىپ كەتتى.
روبوت ولەڭ وقىپ، كۇي تارتادى
ءىلياستىڭ ايتۋىنشا، روبوتوتەحنيكا قازىرگى تاڭدا قىتاي، جاپونيا ەلدەرىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا ەنىپ، ۇلكەن قولداۋ مەن سۇرانىسقا يە ەكەن. روبوتتىڭ ءتۇر-ءتۇرى جىل سايىن جاڭارىپ، وقۋشىلاردىڭ زور ىقىلاسى مەن ىزدەنىسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن بايقاۋلار دا وسى قالالاردا وتكىزىلەتىن كورىنەدى. «روبوتوتەحنيكانىڭ دامۋ كەزەڭى XX عاسىردىڭ 40 جىلدارى باستالعان. وسى جىلدارى وكريدج جانە ارگونن ۇلتتىق زەرتحانالارىندا كوشىرمە تۇرىندەگى مانيپۋلياتورلار جاسالدى. بۇل مانيپۋلياتورلار راديواكتيۆتى زاتتارمەن جۇمىس ىستەۋگە ارنالعان. ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا «يۋنيمەيشن» (Unimation) فيرماسى كومپيۋتەر ارقىلى باسقارىلاتىن ەڭ العاشقى وندىرىستىك روبوتتى جاسادى. كەلەسى ون بەس جىل بويى كوپتەگەن وندىرىستىك جانە تاجىريبەلىك قۇرىلعىلار جالعاسىن تاپتى»، – دەيدى ءىلياس. وسىلاي سۇحباتىمىزدى جالعاي بەرگەندە، ءبىزدىڭ «ۇلان» گازەتىنەن كەلگەنىمىزدى ەستي سالا ءىلياستىڭ دوسى، جاس تالانت جەڭىس وتارباي دا جانىمىزعا كەلىپ قوسىلدى. «الدەبورون» كومپانياسىنىڭ ءونىمى «ناۋا» ەسىمدى روبوتتى «بي مەن جىرعا» باۋلىپ، باعدارلامانىڭ ءساتتى شىعۋىنا بارلىق كۇش-جىگەرىن جۇمساعان دا، بار جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز مويىنىنا العان دا وسى – جەڭىس وتارباي. «قاراعاندى قالاسى، جاڭاارقا اۋدانى، ش.ەراليەۆ اتىنداعى اۋىلدا ءوستىم. مەكتەپتى «التىن بەلگىگە» ءتامامداپ، «قاراعاندى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە» ءتۇستىم. دەگەنمەن، روبوتقا دەگەن قىزىعۋشىلىق پەن قۇشتارلىق استاناعا جەتەلەپ اكەلدى» دەيدى. وسى سوزدەرىنەن-اق، جەڭىستىڭ ءبىلىم-عىلىمعا دەگەن ىزدەنىسى قانشالىقتى ەكەنى اڭعارىلىپ تۇردى. وسىنداي تانىس-بىلىستىكتەن سوڭ روبوتقا قاراي قايتا ويىستىق. جالپى، روبوتتىڭ بويىنا قازاق حالقىنىڭ ءتول ونەرىن دارىتۋ، وعان ارنايى باعدارلاما ويلاپ تابۋ يدەياسى ءبىر جاعىنان وقىتۋشىنىڭ ارنايى تاپسىرماسى بولسا، ەكىنشى باستى سەبەپ – قازاق حاندىعىنىڭ 550, اباي اتامىزدىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى جاسالعان سىي ەكەن. ءمۇشايرادا روبوت جەڭىس وتاربايدىڭ شىعارعان اۆتورلىق ولەڭىن وقىپ، حالىقتىڭ تاڭدانىسىن تۋعىزعان. «ناۋا» مۇنىمەن شەكتەلمەي، «قارا جورعاعا» بيلەپ، كۇي دە شەرتىپ، ولەڭدى دە ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندايدى»، – دەيدى ماقتانىشپەن دارىندار. ولار بۇل باستامالارىن ەلدىڭ يننوۆاتسيالىق ىلگەرى دامۋىنا قوسقان ۇلەسىمىز دەپ سانايدى. وسى ورايدا بار بىلگەندەرىن ۇيرەتىپ، قاشاندا قول ۇشىن سوزۋعا ءازىر مۇعالىمدەرىنە، اسىرەسە، نازگۇل تاجىعاليەۆاعا العىستارىن جاۋدىردى.
روبوت اۋىرساڭ ءدارى بەرىپ، ساباق تا وقىتادى…
«روبوتوتەحنيكا ەلىمىزدە ءالى ءجىتى دامي قويعان جوق. بىراق، روبوتتىڭ بولاشاعى زور. ولار ءارتۇرلى اسا قاۋىپتى جۇمىستاردى جاساي الادى. ەگەر قازاقستاندا وسى سالا ءبىر جۇيەگە قويىلسا، ەرتەڭگى ۇلكەن عىلىم وسى بولماق»، – دەيدى ءىلياس. راسىمەن، روبوتتىڭ ءبىز بىلمەيتىن قىر-سىرى كوپ ەكەن. ماسەلەن، «ناۋانىڭ» دا قولىنان ءبىراز نارسەلەر كەلەدى. ءدارى بەرۋ، ساباق وقىتۋ سياقتى كىشىگىرىم قىزمەتتەر اتقارا الادى، دارىندىلاردىڭ ايتۋىنشا. دەسە دە، ەشنارسە وڭايلىقپەن كەلمەيتىنىن ەسكەرسەك، روبوتقا قازاقشا ءان ايتقىزىپ، كۇي شەرتكىزۋ، جىر جاتتاتىپ، بي بيلەتۋ تەز ىسكە اسا قويماپتى. باعدارلامانى دايىنداۋ كەزىندە قىزىقتى وقيعالارعا دا كەزىگىپتى. «روبوت العاشىندا قىزىق تا كۇلكىلى ءىس-قيمىلدار كورسەتەتىن. كۇي تارتقان كەزدە جاساعان ارەكەتىنە ءبىر كۇن بويى كۇلگەنىمىز بار. ويتكەنى، روبوت قولىن تەز-تەز قيمىلداتاتىن. كەيدە كۇيدەن بۇرىن اياقتاپ قوياتىن»، – دەپ جەڭىس قىزىقتى وقيعاسىمەن بولىسكەندە، مەن دە كۇلكىمدى جيا المادىم.
ونەرتاپقىش جىگىتتەر «ۇلاندى» وقىپ ءوسىپتى
نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسۋ – كوپتەگەن بالالاردىڭ، جاس تۇلەكتەردىڭ ارمان-ماقساتى. ولارعا قانداي اقىل-كەڭەس، تىلەك بىلدىرەسىڭدەر دەگەنىمدە: «ەڭ باستىسى، قاتتى قوبالجىماسىن. ساتتىلىك جاندارىنا سەرىك بولسىن! وقۋشىلاردىڭ كوبى سارى ۋايىمعا سالىنىپ، ىشتەي ۇرەي مەن قورقىنىشتان بىلگەن بىلىمدەرىن ۇمىتىپ جاتادى. وسىعان جول بەرمەسە ەكەن. جوعارى بەلەستەردى باعىندىرىپ، كەزدەسكەن قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ شىقسىن» دەگەن جۇرەكجاردى لەبىزىن ءبىلدىردى ىزدەنىمپاز ءىلياس. «ساباقتى دەر كەزىندە وقىپ، ميعا توقىپ، تاپسىرمانى الدىن الا ورىنداۋعا داعدىلانعان دۇرىس. ەمتيحان جاقىنداعاندا جانتالاسىپ وقىپ جۇرەتىن وقۋشىلاردى كورىپ كەيدە ناليمىن. زامانداستارىم وسى جايتقا نازار سالسا ەكەن. العا ۇلكەن ماقسات قويىپ، سوعان جەتۋگە بار كۇش-جىگەردى سالۋ كەرەك»، – دەپ ويىن ۇلكەن جاناشىرلىقپەن جەتكىزدى جەڭىس.
كەرەك دەرەك: «روبوت» ءسوزى العاش رەت چەح اۆتورى كارەل چەپاكانىڭ پەساسىندا كەزدەستى. ول «اۋىر جۇمىس»، «جۇمىسقا شەبەر ادام» دەگەن ماعىناعا يە. پەسا فابريكا جۇمىسىنىڭ ەشقانداي ادامنىڭ قاتىسۋىنسىز وزدىگىنەن جۇمىس ىستەيتىنى تۋرالى ءسوز قوزعايدى. بۇل قويىلىم 1920 جىلى جارىق كوردى. تىلدىك جۇيەسىنە بايلانىستى ورىستىڭ «رابوتا» ءسوزى مەن «روبوت» ءسوزى ءبىر تۇبىرلەس سوزدەر.
العاشقى روبوتتار ادامنىڭ قوزعالىسى مەن سىرت ءپىشىنىن قايتالادى. ولار ويىن-ساۋىق ماقساتتارىندا پايدالانىلدى. قازىرگى كەزدە تۇرمىستاعى كوپتەگەن قىزمەتتەردى اتقاراتىن، قاداعالايتىن، مۇگەدەكتەر مەن سابيلەرگە كومەكشى، كوڭىل اۋلايتىن، تاعىسىن تاعى روبوتتار جاسالىندى. ينتەللەكتۋالدىق روبوتتار دا پايدا بولا باستادى.
جاپون دەرەكتەرى بويىنشا زاماناۋي «مەحاترونيكا» تەرمينىن 1969 جىلى Yaskawa Electric فيرماسى ەنگىزگەن. بۇل اتاۋ «مەحانيكا» جانە «ەلەكترونيكا» تەرميندەرىنىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان.
ەڭ قىزىعى، 85 جىلدىق تاريحى بار ۇلاعاتتى «ۇلان» جەڭىس وتاربايدىڭ بالا كەزدەگى ەڭ سۇيىكتى گازەتى بولىپتى. «مەن باستاۋىشتا وقىپ جۇرگەن كەزدە مۇعالىمىمىز «ۇلاندى» قولىنا الىپ، بىزگە وسى گازەتكە جازىلۋدى ۇندەيتىن. ءوزىم بىراق، «ءمولدىر بۇلاققا» جازىلىپ قويدىم دا، «ۇلاندى» المايتىن ەدىم. مەكتەپتە مۇعالىمنىڭ قولىنان «ۇلان» گازەتىن كورسەم، «ەرتەڭ اكەلەمىن» دەپ ۇيگە الىپ كەتەمىن دە، كەرى قايتارمايتىنمىن. سەبەبى، ىشىندەگى ماتەريالدار وتە قىزىقتى بولاتىن»، – دەيدى.
«ۇلاننىڭ» وسكەلەڭ ۇرپاققا بەرەرى كوپ باسىلىم ەكەنى تاعى ءبىر دالەلدەنگەندەي. وسىنداي سىرلى سۇحباتتان سوڭ ۋاقىتتىڭ زىمىراپ قالاي وتە شىققانىن دا اڭعارماي قالىپپىز. «ۇلان» گازەتىنىڭ مەرەيلى مەرەكەسى قۇتتى بولسىن! گازەتتىڭ وقىرماندارى كوبەيە بەرسىن! بالا كەزىنەن گازەت-جۋرنالعا قۇمار بولىپ وسكەن بالا ەرتەڭگى كۇنى وي-ءورىسى كەڭ، سانا-سەزىمى تەرەڭ ازامات بولادى. بۇل – زاماننىڭ ەڭ كەرەك قاعيدالارى. سوندىقتان، «ۇلاندى» وقىڭدار، جاس دوستار!» دەپ تىلەك ءبىلدىرىپ، ۇندەۋ تاستادى جاس دارىندار.
التىن ۋاقىتتارىن قيىپ، اشىق-جارقىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان جەڭىس پەن ىلياسقا ريزا بولدىم. ناعىز قۇرمەتكە لايىق، جاستار ەكەن. ەندى وزدەرىڭنەن تىڭ جاڭالىقتار كۇتەمىز!
نازىم نۇرسۇلتان،
«تۇران-استانا» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى.
«ۇلاننىڭ» جاس ءتىلشىسى.
استانا قالاسى
(«ۇلان» گازەتى، №45, 10 قاراشا 2015 جىل)
