قازىر قوبىزدى نارقوبىز جانە قىلقوبىز دەپ ەكىگە ءبولىپ ءجۇرمىز.
قىلقوبىز — بۇگىندە جۇرتشىلىققا ابدەن كوزتانىس بولعان، كۇي تارتۋعا ارنالعان تۇرقى شاعىن اسپاپ. ال نارقوبىزدىڭ شاناعى ۇلكەن. سول ۇلكەن شاناقتىڭ ىشىنە اينا قوندىرىلعان، باسىنا جەزدەن، ءيا تەمىردەن سوعىلعان شىلدىرماقتار ىلىنگەن، ءۇنى كۇركىرەگەن زور، جۋان بولىپ كەلەدى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، نارقوبىزدى، نەگىزىنەن، باقسىلار شالعان سياقتى. باقسى سارىنى اتالاتىن تۇتاس ءبىر جانر عاسىرلار بويى وسى نارقوبىزبەن ورىندالىپ كەلگەن.ال پەندەنىڭ جان سىرىن — ءتۇپسىز قورقىنىشىن، بەرىك سەنىمىن، جالعىزسىراعان قامىرىعىن، اتويلاعان سەرپىنىن، ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى تۇڭعيىققا شومعان تەبىرەنىسىن پاش ەتەتىن قوبىز كۇيى ءوز مۇمكىندىگىنىڭ شىرقاۋ بيىگىنە، جوعارى پروفەسسيونالدىق دەڭگەيىنە قىلقوبىز ارقىلى جەتكەن ەدى. بۇل ارادا اتاپ ايتار ءبىر ماسەلە — بىزگە ەمىس ەسىمدەرى عانا جەتكەن كونەلىكتى قوبىزشىلاردىڭ كوبى ابىز، جىراۋ، باقسى بولعاندىعى. اتتارى قازاق ەپوسىنا، اڭىزدارىنا ارقاۋ بولعان سىپىرا، كەتبۇعالاردىڭ جىراۋ ەكەندىگىن، قويلىباي، كەربۇعا، قاراقوجا، شۇمەن، باۋبەك، جامانسارت، تىلەكتەردىڭ ابىز بولعاندارىن شامالايمىز. قازاققا قورقىت كۇيلەرى اتالاتىن قۇپيالى، سىرلى تسيكلدى ميراستاعان سوقىر نىشان — نىشان باقسىنىڭ ونەرى قوبىزبەن كۇي تارتۋ سالاسىنداعى سوڭعى ءداستۇر بولدى. بىراق، قوبىز كۇيى شىنىمەن تۇرلەنگەن ۋاقىت، «التىن عاسىر»- XIX ع. ەدى. بۇل كەزەڭدە حانقوجا، ەردەن، دۇكەن، ارقالى، ۇلى كۇيشى ىقىلاس قانا قوبىز كۇيىن مۇلدە جاڭا تاراپقا باعىتتاپ، ولمەس، وشپەس مۇرا قالدىرىپ كەتكەن ەدى. ىقىلاس اۋلەتىن قازاق اراسىندا جەتى اتاسىنان قوبىزشىلار دەپ اتايدى.
قورقىت اۋەنىن، ەجەلگى باقسىلار سارىنىن جەرىنە جەتكىزە مەڭگەرگەن ىقىلاستىڭ قوبىزى جاڭاشا تىنىس اشتى، كۇڭىرەنگەن داۋىسى كەۋدەسىنەن كەرەمەت سىرلى كۇيگە اينالىپ اقتارىلدى.
ىقىلاستىڭ ايگىلى شاكىرتتەرى دەگەندە، جادىمىزعا بەل بالاسى تۇسىپبەك، سونداي-اق ابىكەي، سۇگىر كۇيشىلەر ورالادى. وسى كۇيشىلەردەن تىكەلەي ءدارىس العان جاپپاس قالامباەۆ پەن داۋلەت مىقتىباەۆ — ىقىلاس ونەرناماسىن نەبىر اۋىر وتكەلەكتەن امان الىپ ءوتىپ، كەلەر ۇرپاققا تابىستاعان ابزال جان، ءىرى قوبىزشىلار.
اينالىپ وتۋگە، ايتپاسقا بولمايتىن تاعى ءبىر ءسوز — قوبىزدىڭ، قوبىز كۇيلەرىنىڭ تاعدىرى حاقىندا. قوبىز اۋەلى اسىرە ءدىندارلار تاراپىنان، كەيىن، وكتيابر توڭكەرىسىنەن سوڭ قىزىل وكىمەت تاراپىنان «جىن شاقىراتىن باقسى قۇرالى» رەتىندە ايىپتالىپ، كوپ قۋدالاندى. جويىلىپ كەتە جازداپ بارىپ، شەرلى كوشپەندىنىڭ ءتىرى رۋحى ىسپەتتەنىپ، قايتا ورالدى. بىراق كوپ قازىنا — سانىن ەشكىم دە ساناپ بولماس — ءبىر زامانعى ۇلان عايىردىڭ ءبىر عانا جۇرناعى، تەڭىزدىڭ تامشىسى دەسەك كەرەك-ءتى. سونىڭ ءوزى — داتكە قۋات، كوڭىلگە مەدەۋ.
قازاق ءداستۇرلى مۋزىكاسىن عاسىرلار بايگەسىنەن وزدىرعان تاعى ءبىر سىرلى اسپاپ — سىبىزعى. تامىلجىپ، سىزىلتىپ، ۋىلدەپ قىر كوشپەندىلەرىنىڭ سانسىز بۋىن، ۇرپاعىنىڭ جانىن تەربەگەن قازاق سىبىزعىسى ادام بالاسى ويلاپ تاپقان ۇرمەلى اسپاپتاردىڭ ىشىندەگى ەجەلگىلەردىڭ جانە ەرەكشە اۋەزدىلەردىڭ قاتارىنان ورىن السا كەرەك. سىبىزعىنىڭ ءداستۇرلى ۇلگىسى قۋراي وسىمدىگىنەن جاسالادى، اسپاپتى جاساۋعا قارا قۋراي، وگىز قۋراي، قىرلى قۋراي تۇرلەرى پايدالانىلعان. سىبىزعىشىلار سىبىزعىنى قۋرايدان وزدەرى جاساپ الىپ تارتقان جانە ونى جاساۋ ءادىس-تاسىلدەرىندە ءاربىر ونەرپازدىڭ وزىندىك ولشەمى، ءوز قۇپياسى بولعان. بابىمەن جاسالعان سىبىزعىنىڭ سىرتىنان جاڭا سويىلعان مال وڭەشىنىڭ اق شەلىمەن نەمەسە جاس ءتولدىڭ اش ىشەگىمەن قاپتايدى. مۇنداي سىبىزعىنىڭ ءۇنى تازا، ىستىق-سۋىقتان اينىمايدى جانە ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن شىدايتىن بولادى. قۋراي سىبىزعىنى تارتقاندا ورىنداۋشىلار قۋرايدىڭ وزەگىن سۋمەن بۇركىپ وتىرادى ەكەن. سەبەبى، قۋرايدىڭ ءىشى كەۋىپ، قاڭسىپ كەتۋىنە بايلانىستى دىبىستىڭ بىركەلكى شىعۋىنا، بوياۋىنا كەدەرگى جاسايدى. قۋرايدان جاسالعان سىبىزعىنىڭ دىبىسى اۋەزدى، جۇمساق، تابيعي شىعادى. سونداي-اق سىبىزعىنىڭ قۋرايدان باسقا دا اعاشتان جانە جەزدەن جاسالعان تۇرلەرى بولادى.
سىبىزعى، ءبىر قاراعاندا، قاراپايىم اسپاپ بولىپ كورىنگەنىمەن، ۇرمەلى اسپاپتاردىڭ ىشىندە دىبىس شىعارۋى جاعىنان كۇردەلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. سىبىزعىدا مۇشتىك بولمايدى، ول — تىسكە قويىلىپ تارتىلاتىن اسپاپ. سونداي-اق ءداستۇرلى سىبىزعىشىلار كۇي تارتۋ بارىسىندا ءۇش ءتۇرلى دىبىستى ۇندەستىرىپ وتىرادى ەكەن. بۇل دىبىستاردى كانىگى تىڭداۋشىلار سىبىزعىنىڭ ءۇن-دىبىسى، اۋىز جاڭعىرىعى، سىبىزعىشى كومەيىنىڭ داۋىسى دەپ اجىراتادى. ۇرمەلى اسپاپتارعا كومەي داۋىسىن قوسىپ ورىنداۋشىلىق ءسىبىر حالىقتارىنىڭ قوس داۋىستى ءان — جىر سالۋ داستۇرىنە جاقىن بولىپ كەلەدى. بۇل ءۇردىس قازاقتىڭ سىبىزعىشىلىق داستۇرىندە ماڭىزدى ورىن العان. وسى ءتاسىلدى سىبىزعىدا پايدالانعاندا كومەي داۋىسى كۇيدىڭ نەگىزگى تونىن سوزىپ ۇستاپ تۇرادى، ال سىبىزعىنىڭ ءۇنى بولسا، كۇيدىڭ اۋەنىن جۇرگىزىپ وتىرادى.
سىبىزعىشىلىق ءداستۇر رەسپۋبليكامىزداعى شىعىس قازاقستان جانە باتىس قازاقستان وڭىرلەرىندە ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي كەڭ تارالعان.
شىعىس قازاقستان سىبىزعىشىلىق ءداستۇرى دەگەندە، جەر بەتىندەگى الدەنەشە كونە وركەنيەتكە التىن بەسىك بولعان، الىپ التاي تاۋلارىنىڭ (ا.وكلادنيكوۆ) باۋىرىندا قانات جايعان ەلدىڭ كەيىن زامان ىعىمەن ءبىر كەزدەگى اتاقونىس، قازىرگى قىتاي، مۇڭعىليا جەرىنە ەكى ءبولىنىپ، قونىس اۋدارۋى سەبەپتى، اتالمىش سىبىزعىشىلىق ءداستۇر قازىر قازاقستانمەن قاتار سول ەلدەردە دە ساقتالىپ وتىر. التاي وڭىرىندەگى سىبىزعىشىلار اراسىندا سىبىزعى تارتىسىپ، كۇي جارىستىرۋ، ونەر سىناسۋ سالتى XVII عاسىردا بەلگىلى بولعاندىعى جايلى دەرەكتەر بار. جانە وسى ءبىر وقشاۋ ءۇردىس بەرتىنگە، XX عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىنا دەيىن جالعاسىپ كەلگەندىگى، وعان تىلەكە مەن جانتەلى، شەرۋباي مەن مۇسا، وسپانعالي مەن شاناقتىڭ سايىستارى ايعاق بولاتىندىعى انىق.
شىعىستا كەڭ تاراعان سىبىزعىلار كوبىنەسە ءۇش-ءتورت ويىقتى بولىپ جاسالادى، دىبىستىق وبەرتوندارعا باي، دىبىس قاتارلارى ماجورلى لاد بولىپ كەلەدى. كۇيلەرىنىڭ سازى ءان تەكتەس، بىرنەشە اۋەننىڭ قايتالانىلۋىنان قالىپتاسقان. بۇل ءوڭىر كۇيلەرىنىڭ ءىرى ورىنداۋشى، جەتكىزۋشىلەرى — كالەك قۇماقايۇلى، شاناق اۋعانباەۆ، بەيىلحان قالياقپارۇلى، قۇسمان ماقمىرزا، تالعات مۇقىشەۆ سىندى سىبىزعىشىلار.
باتىس قازاقستان سىبىزعىشىلىق ءداستۇرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى — سىبىزعىشى سارمالاي. سارمالاي كۇيلەرىن بىزگە جەتكىزگەن سىبىزعىشى ىسقاق ۋاليەۆ ەدى. ونىڭ ورىنداۋىنداعى سارمالايدىڭ بىرشەنە كۇيلەرىن عالىم احمەت جۇبانوۆ نوتاعا ءتۇسىرىپ، جارىققا شىعاردى. بۇل ءوڭىردىڭ تاعى ءبىر وكىلى ماكار سۇلتانعاليەۆتىڭ كۇيلەرى ونەرتانۋشى بولات سارىباەۆتىڭ ورىندالۋىندا جەتتى. باتىس قازاقستان ءوڭىرىنىڭ سىبىزعى كۇيلەرىنىڭ اۋەنى باياۋ بولىپ كەلەدى، دياپوزوننىڭ كەڭدىگى، رەگيسترلىق مۇمكىندىكتەردى مەيىلىنشە پايدالانعانى جانە دىبىس قاتارى مينورلى لاد سىبىزعىسىنا ورىندالۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
كەڭ تاراعان، بۇكىلحالىقتىق سيپات العان مۋزىكالىق اسپاپتار — قوبىز، دومبىرا، سىبىزعىدان باسقا جەتىگەن، شاڭقوبىز سازسىرناي، ادىرنا، شەرتەر سياقتى كونە اسپاپتار سيرەك بولسا دا، بۇگىندە حالىق اراسىندا تاراتىلىپ ءجۇر. ا.لەۆشين، ا.الەكتوروۆ، ا.ەيحگورن، س.رىباكوۆ، ش.ءۋاليحا-نوۆ، ءا.مارعۇلان، ا.جۇبانوۆ سىندى زەرتتەۋشىلەر كونە ساز اسپاپتارى تۋرالى قۇندى دەرەكتەر جازىپ قالدىردى. اتاقتى اسپاپ تانۋشى، عالىم بولات سارىباەۆ 1960 جىلداردان باستاپ قازاقتىڭ ۇمىت بولعان كونە ساز اسپاپتارىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن قولعا الىپ، باعا جەتكىسىز ەڭبەكتەر جاسادى.
بۇگىندە حالقىمىزدىڭ كونە ساز اسپاپتارى جاڭاشا تۇرلەنىپ، ءداستۇرلى مۋزىكادان ءوز ورنىن الدى.
* * *
شاڭقوبىز — ۇرمەلى-تىلشەلى اسپاپ. اسپاپ تۇتاستاي تەمىردەن جاسالىنىپ، ەكى ۇشى سۇيىرلەنەدى. ورتاسىندا جىڭىشكە تىلشەسى بار، سىرت ءپىشىنى ليراعا ۇقساعان. ورتاسىنا بەكىتىلگەن تىلشەسىن ساۋساقپەن شالىپ تەربەلىسكە كەلتىرىپ تارتادى. شاڭقوبىزدىڭ جۇقا اعاشتان جاسالعان كونە ۇلگىسى ەرتەدەن بەلگىلى. شاڭقوبىزدى كوبىنە قىز-كەلىنشەكتەر تارتقان. بۇل اسپاپ تۇركى حالىقتارىندا، اسىرەسە التاي توبىنا جاتاتىن تۇركىلەردە تاراعان.
سازسىرناي — X عاسىردان بەرى بەلگىلى اسپاپ. سازسىرانايدىڭ نەگىزگى نۇسقاسى 1970 جىلى كونە وتىرار قالاسىنىڭ ەسكى جۇرتىنان تابىلدى. اسپاپ ساز بالشىقتان كۇيدىرىلىپ جاسالعان، بەس دىبىس ويىعى بار.
ادىرنا — ساداق ءپىشىندى بولادى. جەبە كەلەتىن ورتا تۇسىنا دەيىن شاناق ورناتىلادى. شاناقتىڭ ەكى بەتىنە تەرى كەرىلىپ سالىنادى. ۇستىڭگى بولشەكتەرىنە ىشەكتەر تاعىلادى. ىشەكتەردىڭ ەكى جاعىنان ساۋساقپەن ءىلىپ تارتۋ ارقىلى اۋەن، سازدار ورىندالادى.
جەتىگەن — كونە ىشەكتى اسپاپتاردىڭ ءبىرى. اسپاپتىڭ كونە ءتۇرىن جاساعاندا شاعىن تاقتايدىڭ استىن استاۋشا ەتىپ ويىپ، بەتىنە جەتى قىل ىشەك تاققان. ءار ىشەكتىڭ استىندا ءبىر-بىردەن اسىق قويىلعان. اسىق تيەكتىڭ مىندەتىن اتقارىپ، كۇيگە كەلتىرگەندە، اسىقتى ءارى-بەرى جىلجىتىپ وتىرعان.
شەرتەر — ءۇش ىشەكتى شەرتپەلى اسپاپ. شاناعى جالپاق تىك بۇرىشتى ەتىپ جاسالادى. بەت قاقپاعىنىڭ جارتى بولىگى تەرىمەن كەرىلىپ، قالعان بولىگى قاراعاي قاقپاقپەن جابىلادى. مويىنى قىسقا، جۋانداۋ بولىپ كەلەدى.
سايان اقمولدا،
قوبىزشى، زەرتتەۋشى،
تالعات مۇقىشەۆ،
سىبىزعىشى، زەرتتەۋشى
«ءۇش قيان» گازەتى
