1963 جىلى وقۋدى جاڭا عانا ءبىتىرىپ، جولدامامەن جامبىل وبلىسى، قورداي اۋدانىنا بارعان جاس مامان مامىتبەك قالدىباي باسقا بارار جەرى بولماعان سوڭ، كەنەن اقساقالدىڭ ۇيىنە تۇسەدى. قاسيەتتى كەنەن اتا «باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ءىنىسىمىن» دەپ كەلگەن بالانى جىلى شىرايمەن قارسى الىپ، «قانشا جۇرسەڭ دە ەركىڭ» دەپ تورىنەن ورىن بەرگەن. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ەستى اڭگىمەنىڭ تۇيمەسىن اعىتقان كەۋدەسى كەن اتا ءبىر اڭگىمەسىندە ايەل زاتىن بەس توپقا ءبولىپ بەرىپتى: «التىن ايەل – كۇيەۋىمەن قايدا بولسا دا بىرگە جۇرەتىن، ءبىر ەلى قالمايتىن، كولىن قورعاعان قىزعىشتاي، كۇمىس ايەل – كۇيەۋى قاي جەردە جۇرسە دە، «امان جۇرسە بولدى» دەپ، ۇيىندە شارۋاسىن تۇگەندەپ، تىلەۋلەس بولىپ وتىرادى، تەمىر ايەل – «ايتقانىمنان قايتپان» دەگەن، كومىر ايەل – ءۇي-ءىشى ىبىرسىپ، شاشىلىپ، ەسىك الدى كىر-قوقىس بوپ جاتاتىن، ال جەز ايەل – بۇگىن مىنامەن، ەرتەڭ انامەن بولسام دەگەن جەزوكشە ايەل». انشىلىك، سازگەرلىك، اقىندىعىنان بولەك، افوريزم بولاتىنداي، كەسەك ويلار قالدىرعان قازىنا قارت ۇرپاعىنىڭ ۇلىقتاۋىمەن كورەرمەنىمەن دەرەكتى فيلم ارقىلى قايتا قاۋىشتى.
«تۇركى الەمى» تەلەستۋدياسىندا «الاتاۋدىڭ اقيىعى» دەگەن اتپەن جۋىردا تۇساۋى كەسىلگەن 70 مينۋتتىق دەرەكتى ءفيلمدى رەجيسسەر دوقتىرحان تۇرلىبەك پەن باقىتجان كەنەنۇلى ءبىر جىل ءجۇرىپ ءتۇسىردى.
دوقتىرحان تۇرلىبەك، حالىقارالىق «تۇركى الەمى» تەلەستۋدياسىنىڭ باس ديرەكتورى، جازۋشى:
— 1961 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ قايتىس بولعاندا، كەنەن ازىرباەۆ جوقتاۋ ايتقان. ەش جەردە كورىنبەگەن جوقتاۋدى مۇراعاتتى قاراپ وتىرىپ كەزدەيسوق تاۋىپ الدىم. كەنەن اتامىز 1920 جىلى قوردايدا رەۆكومنىڭ العاشقى توراعاسى بولعان. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زالىم ساياساتىنان مەملەكەتتىك قىزمەتتەن قاشىپ، اقىندىق جولعا تۇسكەن. پارتيا قىزمەتكەرلەرى، نكۆد «بۇل ەسكىلىكتى اڭسايدى، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى» دەپ الماتىنىڭ اباقتىسىنا جابادى. سول كەزدە قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارى مۇحامەدجان قاراتاەۆ پەن وراز جاندوسوۆ بولماعاندا، كەنەن ازىرباەۆ اتىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. 60-جىلدارى توتاليتارلىق زاماننىڭ كەسىرىنەن، يدەولوگيانىڭ ناشارلىعىنان «الاتاۋدىڭ اقيىعىن» ەشكىم ىزدەمەگەن، ۇمىت قالعان. سول كەزدە التىننىڭ سىنىعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى ءسابيت مۇقانوۆ الماتىدان ارنايى ىزدەپ كەلىپ، كىتاپتارىن جاريالاتىپ، وكىمەتكە قايتا-قايتا ايتىپ ءجۇرىپ 10 بولمەلى ءۇي سالدىرتىپ بەرىپ، مۇراجايىن اشقىزىپتى. كەنەكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءسابيتتىڭ ەڭبەگىن ايتىپ وتكەن».
ءبىر جىلدارى ەلدى جالماعان شەشەك اۋرۋىنان ءانشىنىڭ قوس بىردەي قۇلىنى قايتىس بولىپ، اقىننىڭ «بازار-نازار» جوقتاۋىن شىعارعانى بەلگىلى. بالاسى «تورتكەنگە» اقىن جۇرەگىنەن جىر تۇلەپ ۇشتى. ەل ىشىندە «ءان-جىر كەنى كەنەننىڭ باسقا ۇرپاعى قالماپتى» دەپ جۇرگەندەر دە بولعان.
كوركەمجان مەن باقىتجان
ەكى وركەشى تۇيەنىڭ.
ەكى ەمشەگى بيەنىڭ،
ماڭدايىڭنان سۇيەمىن، – دەگەن ولەڭ جولدارى اكەسىنىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇراسىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن باقىتجانداي جۋرناليست پەرزەنتىنە ارنالعان. دەمەك، كەنەن اقساقالدىڭ ءوزى ايتقانداي، ءانشى-سازگەر «كۇلشاشاردان» كەندە ەمەس.
باقىتجان كەنەنۇلى، اقىننىڭ ۇلى:
— اكەم مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، حاميت ەرعاليەۆ، تايىر جاروكوۆتارمەن سىيلاس بولعان. ولاردىڭ كوزى جوق بولسا دا، ۇرپاقتارىنان ەستەلىك الدىق. وراز جاندوسوۆتىڭ بالاسى سانجار جاندوسوۆ ۇلىنىڭ اتىن كەنەن اتانىڭ قۇرمەتىنە كەنەن دەپ قويعان. سول كەنەندى تاۋىپ الىپ، سويلەتتىك. وسىنداي تىڭ دۇنيەلەردى تابۋعا تىرىستىق. جينالعان ماتەريال سەگىز ساعاتقا جەتەدى، بىراق ول – بولاشاقتىڭ ءىسى. اكەمنىڭ اندەرىنەن ايتقان «التىن قوردا» كونتسەرتىم بار. ۇلكەن جيىن-تويلاردا اندەرىن، تەرمەلەرىن ايتام. «ەكى كەنەن بولمايدى، الاتاۋعا ەكسەڭ دە» دەگەندەي، ول كىسىدەي بولماساق تا، ونەرىن ناسيحاتتاۋ جاعىندا ءجۇرمىز. اكەمىزدىڭ «اۋىلىنان عاشىق جاردىڭ اتتاناردا»، «ەرلى-زايىپ» ولەڭدەرىنە ءان شىعاردىم. ول كىسىنىڭ 61 جاسىندا كورگەن ۇلىنىڭ كەنجەسىمىن. بالالارعا ايعايلاپ ۇرىسۋدى بىلمەيتىن. ايتارىن داستارقان ۇستىندە ولەڭمەن-اق اقتارىپ سالاتىن. «قاراعىم، مەن حالىق اقىنىمىن، حالىق اقىنى بولعان سوڭ، مەنىڭ بالالارىم دا حالىقتىڭ ىشىندە ءجۇرۋى كەرەك. مەنىڭ اتىمدى پايدالانىپ، وزدەرىڭدى بيىك ۇستاماڭدار» دەيتىن.
بەكەن باتىربەكقىزى، كەنەننىڭ اقىندىعىن زەرتتەۋشى:
— اكادەميادا اسپيرانت بوپ جۇرگەن كەزىمدە «كەنەن ازىرباەۆتىڭ اقىندىعى» دەگەن تاقىرىپتا مالىك عابدۋللين جەتەكشىلىگىمەن ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەك جازدىم. سول عىلىمي ەڭبەگىمدى جيناقتاپ، كىتاپ قىپ شىعارسام دەگەن ارمانىم بار. اتانىڭ 90-نان اسقان كەزىندە ۇيىنە بارىپ، قولىن الدىم. بايبىشەسى اسەت اپامىز بار بولاتىن. ەكى كۇن قونىپ، سىر تارتقان ەدىم. جانتايىپ قالعان كەزى ەكەن، اڭگىمەسى ءدادىل. «باقىتجان بالامنىڭ قۇرداسى ەكەنسىڭ»، – دەپ جاقسى قارسى الىپ، باتاسىن بەردى».
1902 جىلى قىرعىز مانابى شابدەنگە اس بەرىلەدى. ەل-ەلدەن كەلگەن سىيلى ادامداردىڭ ىشىندە اتاقتى جامبىلمەن قاتار 18 جاسار كەنەن دە بار ەدى. اۋەلدە جاسقانعان جاس بالا ەتى قىزىپ العان سوڭ، جىر نوسەرىن اعىزعان. ونەرىنە ءتانتى بولعان جىر جامپوزى جامبىل باتاسىن بەرىپ، جامبىلمەن قاتار جۇلدە الىپ قايتادى.
كەنەن اتا ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعانىڭ ءبىرى — وراز جاندوسوۆپەن كەزدەسۋى. 1919 جىلى جەتىسۋ اقىندارىنىڭ ءانشى-كۇيشىلەرىنىڭ باسقوسۋىندا تانىسقان اقىن ورازدى اۋزىنان تاستاماي، ايتىپ جۇرەتىن. وعان ارناپ «ورازجان» دەگەن ۇلكەن پوەما دا جازادى. ايگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ا.زاتاەۆيچ وراز جاندوسوۆتىڭ اۋزىنان كەنەننەن ەستىگەن جەتىسۋدىڭ بىرنەشە ءانىن نوتاعا تۇسىرگەن.
كومپوزيتور 90-عا كەلگەندە رەسپۋبليكا بولىپ دۇبىرلەتىپ توي جاساعان. ءانشى-اقىننىڭ تورقالى تويىنا سول كەزدەگى ەل باسشىسى دىنمۇحاممەد قوناەۆ اعامىز ەڭ جوعارى ناگرادا «لەنين وردەنىمەن» ماراپاتتاۋ ءۇشىن ارنايى جەدەلحات جىبەرەدى. كەنەن اتامىز ديماش ىنىسىنە العىسىن مىنا ولەڭ ارقىلى بىلدىرگەن-ءدى:
كورگەن جوق قورقىپ سەنىڭ جاۋدان باباڭ،
قياداعى قىرانعا دا تاڭدانباعان.
بىلەمىن ارعى-بەرگى زاماندا دا،
بۇل قازاق سەندەي ۇلدى ارمانداعان.
«نارىم» دەپ ارداقتايمىن مەن دە سەنى،
قىراندار اسپاندا ەمەس جەردە وسەدى.
تۇسىنەم، ديماش بالام، سەن بولماساڭ،
كەۋدەمە كۇن شۋاعى ەنبەس ەدى.
قوندى عوي باقىت قۇسى باسىما كەپ،
ءازىرمىن ءان سالۋعا قاسىڭا كەپ.
مەن ساعان 90-ىمدى بەردىم، ۇلىم،
ەل ءۇشىن جامبىلدىڭ دا جاسىنا جەت!
1984 جىلى جەتىسۋدىڭ جەلماياسى كەنەن ازىرباەۆتىڭ 100 جىلدىعى رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ ءوتىپ، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءوز بايانداماسىندا كەنەن اتانىڭ ەلەۋلى ەڭبەگىن تىلگە تيەك ەتكەن بولاتىن: «حالىق ومىرىندە كەنەن ازىرباەۆ ءۇن قوسپاعان، ءوزىنىڭ جارقىن تالانتى مەن شۋاعىن توكپەگەن بىردە-ءبىر ايتۋلى وقيعا بولعان ەمەس. ونىڭ تاماشا وشپەس تۋىندىلارى بۇگىندە وسى جاۋاپتى، قۇرمەتتى ىستە ساپتا تۇر. اقيقاتى دا – سول!». راسىندا، «كوكشولاق»، «شىرقا، داۋىسىم!»، «بازار-نازار»، «بوزتورعاي»، «تىك شىرقاۋ» سىندى وزىق اندەردى قازاققا سىيلاعان جەتىسۋ ءان-جىر مەكتەبىنىڭ بەلدى وكىلى كەنەن ازىرباەۆ حالىق جادىنان وشپەك ەمەس. زامانىندا ۇلكەن سىي-قۇرمەتكە بولەنگەن حالىق ەركەسىنىڭ اندەرى جىلدا ءداستۇرلى تۇردە وتەتىن «شىرقا، داۋىسىم» كەنەن اندەرىن ورىنداۋشىلاردىڭ بايقاۋىندا كەڭىنەن شىرقالىپ تا ءجۇر. اتالعان مەكتەپتىڭ ورىنداۋشى-ۇستازدارى ەرجان قوسبارماقوۆ، اقان ءابدۋالى، شولپان دارجانوۆالار دا شاكىرتتەرىن كەنەن اندەرىمەن سۋسىنداتۋدان جالىققان ەمەس. كەنەن اتانىڭ كەلەلى جىرلارى ءالى تالاي بۋىندى تاربيەلەيتىنىنە كۇمانىمىز جوق.
جادىرا جۇماكۇلباەۆا،
«الاش ايناسى».
