جاقىندا «حالىق ءسوزى» گازەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن الماتىدا «حالىق اندەرىن ايتساق» اتتى ءداستۇرلى اندەر كەشى وتكەنى وقىرمان ەسىندە بولار. سول كەشتە ءا. قاشاۋباەۆ اتىنداعى ءداستۇرلى انشىلەر بايقاۋىنىڭ باس جۇلدەگەرى، قر مادەنيەت قايراتكەرى نۇرجان جانپەيىسوۆ ارقاسى قوزىپ، زالدان سۋىرىلىپ شىققان ەدى. ءسويتىپ ءوزى سۇرانىپ ءبىر-ەكى ءان ايتىپ، تىڭدارماندى اياق استىنان ءدۇر كوتەرىپ تاستادى. سول ارالىقتا بەلگىلى ءانشى رامازان ستامعازيەۆپەن «…» دەگەن تاقىرىپتا سۇحبات جاريالاعان ەدىك. رامازان كەرەك بولسا ەسترادامەن ايتۋدان دا باس تارتپايتىنىن ايتقان بولاتىن سول سۇحباتتا. ال نۇرجاننىڭ بۇل تۇرعىداعى ۇستانىمى باسقا ەكەن، وقىپ كورىڭىز.
– نۇرجان، جاسىراتىنى جوق، ءداستۇرلى ءان ەلدە شەتتەڭكىرەپ بارادى. قازىر انشىلىك ونەردى جيىلعان كورەرمەن ارقىلى، زالعا ادام تولىپ وتىر ما ەكەن دەپ ۇستىرتتەۋ كوزقاراسپەن باعلاۋعا ءماجبۇرمىز. راديودان ءداستۇرلى ءان تۋرالى حابار بەرىلىپ جاتسا، جان-جاقتان حابارلاسىپ، وي-پىكىر ءبىلدىرىپ جاتاتىن تىڭدارمان از بولمايدى، بىراق. سوعان قاراپ حالىق ءسۇيىپ تىڭداسا دا ءداستۇرلى ءانىمىز قالانىڭ كونتسەرت زالدارىنا باتىل ەنە الماي كەلە جاتقان جوق پا دەگەن ويدامىز. بۇعان نە ءۋاج ايتاسىز؟
– ءداستۇرلى ءانىمىز – ۇلتتىق قۇندىلىق. قازىر وسى ءداستۇرلى ءاندى ۇلتتىق كلاسسيكالىق دەپ اتاساق قالاي بولادى دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. بىراق ءداستۇرلى ءان دەگەن اتاۋ قالىپتاسىپ كەتكەنىنە قانشاما ۋاقىت بولدى. ال ءسىز ايتىپ وتىرعان ماسەلە قازىر ۋشىعىپ بارا جاتقان سياقتى. وسىلاي جۇرە بەرەتىن بولساق، كەيىنگى ۇرپاق بۇل ونەردى مەنسىنبەي كەتۋى مۇمكىن. قايبىر جىلدارى «قازاقستان» تەلەارناسىندا «قازاقتىڭ 100 ءانى»، «قازاقتىڭ 100 كۇيى» سەكىلدى باعدارلامالار اياسىندا ونەرگە قاتىستى ماسەلەلەر، شىعارمانىڭ اينالاسىنداعى اڭگىمەلەر، ولەڭنىڭ تاريحىن كىم جەتكىزدى، كىم، قالاي ورىندادى، ەستراداعا سالىپ ورىنداعاننىڭ وزىندە دۇرىس ايتىلىپ جاتىر ما دەگەندەي ماسەلەلەر كوتەرىلەتىن. دۇرىس بولماي جاتسا ۇلكەن سىن ايتىلاتىن. سول كەزدە كومپوزيتورلار حالىق اندەرىن جاپپاي ءجون-جوسىقسىز ەستراداعا سالا باستاعانى راس ەدى. وسى ماسەلە ايتىلعاننان كەيىن ءبىراز تىيىلعانداي بولعان. دەسە دە، كەيىنگى ۋاقىتتا قايتا ءورىس الا باستادى. ءاندى قويىپ، كۇيلەرىمىز ەستراداعا اينالىپ بارادى. ەسترادا ارقىلى مۋزىكا تىڭداعان جاس ۇرپاق ناعىز ءداستۇرلى، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ساقتايتىن اسپاپتى تىڭداي المايدى.
كۇنى كەشە عانا ماعان جاپونيادان جاپوندىقتار كەلىپ، وسى توڭىرەكتە اڭگىمەلەستى. مەنەن «ءسىز ەسترادامەن ءان ايتاسىز با؟»، – دەپ سۇرادى. «ايتپايمىن»، – دەدىم. «ەگەر سىزدە ەسترادامەن ايتۋعا مۇمكىندىك بولاتىن بولسا، ايتار ما ەدىڭىز؟»، – دەدى تاعى. ونەردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن مەن ەسترادامەن ءان ايتپايمىن، وسى ونەردى تازا جەتكىزگەندى قالايمىن دەسەم، «بىزدە ءان تۇرماق، اسپاپتى ەستراداعا قوسۋعا بولمايدى» دەيدى. جالپى ەسترادانىڭ ۇرپاق تانىمىنا كەرى اسەرى بار ەكەن.
وسى ۋاقىتقا دەيىن ءداستۇرلى ءانىمىز قانداي جولمەن جەتتى؟ ەندىگى ۇرپاق ونى ەستراداعا سالىپ ورىندايتىن بولسا، بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ قاسيەتىن جوعالتادى.
– ءبىز نەگە ۇلتتىق، ءداستۇرلى اندەر، كلاسسيكالىق دەپ بولەكتەپ بۇنىگى زاماننان الىستاتامىز؟ نۇرجان جانپەيىسوۆ بۇگىنگى كۇنى شىققان ونەردىڭ وكىلى ەمەس، بۇرىنعى زاماننان كەلە جاتقان ونەردى جەتكىزۋشى عانا. بۇل ونەردىڭ باعالانباي جاتقانى وسىدان بولار…
– ول جاعىن بىلمەدىم. ىشكى نامىس قوي نەگىزى. سوناۋ عاسىردان سۇرىنبەي وسى ۋاقىتقا جەتكەندە، جەتىمسىرەتىپ جىبەرسەك نە بولادى؟ نەسىنە ءجۇرمىز؟
– بۇرىننان كەلە جاتقان ونەر عوي دەپ، «باسىنان» سيپاپ بەيشارالىققا ءوزىمىز اكەلىپ تىرەگەن سياقتىمىز. ۇلتتىق كلاسسيكالىق اندەر نەگە بۇگىنگى زاماننىڭ ءۇنى بولمايدى؟ نەگە ۇلتتىڭ وتكەنىنەن عانا سىر شەرتەتىن ءۇن عانا بولىپ قالۋعا ءتيىس؟
– شىنى كەرەك، وسى ونەردى ناسيحاتتاۋ جاعىنا كەلگەندە ءوزىمىز الالايتىن سياقتىمىز. ايتپەسە، ءبىزدىڭ ونەرىمىز ەشكىمدىكىنەن كەم ەمەس. ءان بايقاۋلاردىڭ باسى-قاسىندا بولىپ ءجۇرمىز، كەزىندە قاتىستىق تا. بۇيىرتقانىن الدىق. ءداستۇرلى انشىلەردىڭ بايقاۋلارى ءوتىپ تۇرادى. بىراق ونى باسپاسوزدە، تەلەراديودا جارنامالاپ كورسەتىپ نەمەسە «جاس قانات»، «ازيا داۋىسى» دەگەن سياقتى جاپپاي ناسيحاتتاۋ بولمايدى. كەلىپ تۇرىپ، ايتپاي، جازباي كەتكەندەر بولدى. ەگەر جارناماسى ويداعىداي جاسالىپ جاتسا، جاستاردان قولداۋ بولار ما ەدى؟ مىسالى، «قازاقستان» تەلەارناسىنان «ايگولەك» دەگەن بالالاردىڭ ءان بايقاۋى ءجۇرىپ جاتىر. سول جەردە ءان ايتىپ جۇرگەن بۇلدىرشىندەردىڭ دومبىراعا دەگەن ىنتاسى ەرەكشە. بىراق انانداي جارق-جۇرق نارسەلەردىڭ كەسىرىنەن دومبىرانى ىسىرىپ تاستاپ جاتىر. سول «ايگولەكتى» ۇيىمداستىرعاندا ءداستۇرلى اندەر بايقاۋىن نەگە ۇيىمداستىرمادى ەكەن دەپ ويلايسىڭ.
– تۇسىنىكتى. قازىر ءداستۇرلى ءاندى ءبارىبىر جاپپاي تىڭداتا المايسىز. ويتكەنى زاماننىڭ اعىمى سونداي. جاپپاي تىڭداتۋ شارت تا ەمەس شىعار. حالىقتىڭ تەگىنە بايلانىستى بولعاننان كەيىن، «تەكتى ونەر» دەپ اتاعان دۇرىس پا، بالكىم، ءداستۇرلى دەگەنشە؟
– كىم بىلەدى، ول جاعى دا بولاتىن شىعار… قانشاما قيىندىقتان ءوتىپ جەتكەن ونەر بۇل. تەكتى ونەر دەپ اتاپ جاتاتىن بولساق، ونىڭ دا ءجونى بولەك بولاتىن شىعار…
– ءداستۇرلى ونەر ءوزىمىزدىڭ ەلدە قانداي دارەجەدە ەكەنىن بىلەمىز. ال شەت ەلدە قالاي باعالانادى ەكەن؟
– جاپوندىق جىگىت مەنەن ساباق العان كەزدە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 80-گە جۋىق ءان ۇيرەندى. «كەيىن وسى ونەردى بىزدەن ۇيرەنەتىن بولاسىزدار»، – دەپ ماعان مىسقىلداپ ايتتى. مەن كادىمگىدەي وعان رەنجىدىم. نەگە جاپوندار كەلىپ ءبىزدىڭ ونەرىمىزدى ناسيحاتتاۋى كەرەك؟ كەزىندە تالاي حالىقارالىق فەستيۆالدەرگە قاتىستىق. فرانتسۋزدار قوبىزدىڭ ءۇنىن كوزدەرىن جۇمىپ وتىرىپ تىڭداعاندا، «بىزدەن ارتىق تىڭداماسا، كەم تىڭدامايدى ەكەن عوي»، – دەپ ويلادىم. اۋزىمىزدان شىققان ءانىمىزدى جازىپ الىپ، راديولارىندا ناسيحاتتاپ جاتتى. قىزعانىپ تا، قىزىعىپ تا قارايدى. «وتكەندى ەسكەرمەي، جاڭا تابىلمايدى» دەگەن بار عوي. وتكەنىمىزدى ۇمىتپاي، قايتا ونى دارىپتەپ وتىرماساق بولمايدى.
– مىسالى، «بالقاديشانى» ءداستۇرلى انشىلەر ايتادى، «جىگىتتەر» توبى، گاۋھار الىمبەكوۆا ورىندايدى. ءداستۇرلى ءاننىڭ وكىلى رەتىندە، وسى ءاندى ءار ءانشىنىڭ ورىنداۋىندا قالاي قابىلدايسىز؟
– ەستراداعا سالىپ ايتقاننان كەيىن ءبارىبىر وزگەرىسكە ۇشىرايدى. اراسىنداعى قايىرىمدارىنداعى وداعاي سوزدەردى باسقالاي ايتادى. سوعان قىنجىلامىن. ونىڭ دا اسەرى بولادى. گاۋھار قاسپاقوۆانىڭ ورىنداۋىنداعى اسەتتىڭ «قىسمەتى» تىڭداعان بولارسىز. وتە ءساتتى وڭدەلگەن ءان، گاۋھاردىڭ ءوزى شەبەر ورىندايدى. ىشىندە وداعاي سوزبەن ايتىلاتىن قايىرىم بار. سول قايىرىم ەسترادالىق داۋىسقا سالىنىپ ايتىلادى. كەيىننەن گاسترولدە جۇرگەندە ءبىر كىسى بالاسىنا وسى ءاندى دومبىرامەن ايتقىزدى. دومبىرامەن ايتقان كۇننىڭ وزىندە جاڭاعى بالا ەستراداعا بۇرىپ ايتىپ جاتىر. بۇل جەردە ورىنداۋشىلىق ءداستۇر بۇزىلىپ وتىر. سول ءاندى ەلدىڭ ءبارى ءسويتىپ ايتا بەرەتىن بولسا، نە بولادى؟ ءان وڭدەۋشىلەر ءداستۇرلى ءاندى ەستراداعا سالىپ وڭدەيتىن كەزدە قاتتى قينالادى. ەشقانداي بۇرمالاۋعا كەلمەيدى دەپ جاتادى. سوندىقتان بۇزىپ-جارىپ وزگەرتىپ جىبەرەدى. بۇل – قيانات. سول ارقىلى ءبىز ءوزىمىزدىڭ بولمىسىمىزدى وزگەرتىپ جاتىرمىز.
– تەكتى ونەردىڭ قادىرىن بىلەتىندەر، ءيىرىم-قايىرىمى تاياز دەپ ءشامشىنىڭ اندەرىن مەنسىنبەيدى، ءتىپتى. دەگەنمەن، ءداستۇرلى انگە حالىقتى قالاي قاراتامىز؟
– 2003 جىلى پاريجدە وتكەن ۇلكەن حالىقارالىق فەستيۆالگە 5 ادام قاتىستىق. ءبىز بارىپ ونەر كورسەتكەن ساحنانىڭ ءوزى ءداستۇرلى ونەرگە ارنالعان زال ەكەن. ول جەردە ەشقانداي اپپاراتۋرا جوق. فرانتسۋزدار قالى كىلەمدى توسەپ، قۇس جاستىقتى بەرىپ، مالداس قۇرىپ ايتىڭىزدارشى دەپ ءوتىنىش ايتتى. سول زالدىڭ اكۋستيكاسىنا تاڭ قالدىم. بالكونىندا وتىرعاندارعا دەيىن كەرەمەت ەستىلەدى. ءسۇيسىنىپ تۇرىپ ولەڭ ايتاسىڭ. بىزگە سونداي زال كەرەك. سونداي زالدا جوسپارلى تۇردە انشىلەردىڭ كونتسەرتتەرىن وتكىزۋ كەرەك. تەلە-راديولاردا ۇزدىكسىز ناسيحات كەرەك. كەڭەس زامانىندا اينالدىرعان 2-3 تەلەارنا ەدى. سونىڭ وزىندە ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ونەرىمىزدىڭ ناسيحاتى جاقسى جۇرەتىن.
– وسى ءداستۇرلى اندەرگە، ۇلتتىق كلاسسيكالىق ونەرگە باس بولىپ، باس يە بولىپ وتىرعان قانداي دا ءبىر مەكەمە بار ما؟
– الماتىدا ءداستۇرلى ونەرگە بايلانىستى ءبىر-ەكى جيىن وتكەن ەكەن. بىراق حابارسىز بولىپ قالدىق. ول جەردە قانداي ماسەلە كوتەرىلگەنى ماعان بەيمالىم. قازىر «ەل» پروديۋسەرلىك ورتالىعى دەگەن ورتالىق بار. تىكەلەي مينيسترلىكپەن دە جۇمىس ىستەيدى. وسى ورتالىقتىڭ جۇمىسىنا كوڭىلىم تولادى. سوسىن «ءىنجۋ-مارجان»، «ماڭگىلىك سارىن» دەگەن جوبالارىن دا ءساتتى شىعارىپ ءجۇر.
– ءداستۇرلى انگە ەلدەن ەرەك نازار سالىپ، قامقورلىق جاساپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەر بار ما؟
– «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت» دەگەن بار عوي. ارىدان ايتاتىن بولسام، ەلباسىنىڭ ءوزى مەنى 2-3 رەت تىڭدادى. ول كىسى بۇل ونەردى جەتىك بىلەدى. ءبىز بىلمەيتىن حالىق اندەرىن ايتىپ بەردى. «دانەش اعانىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا شىعارعان قانداي اندەرى بار»، – ەدى دەپ سۇراپ، ايتقىزدى. مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ اعالارىمىز جاناشىرلىق تانىتىپ ءجۇر. سەرىك ۇمبەتوۆ جامبىل وبلىسىن باسقارىپ تۇرعان كەزدە كەنەن ازىرباەۆتىڭ اندەرىنەن ەكى جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلەتىن ءان بايقاۋىن قالىپتاستىرىپ كەتكەن. دانەش اعامىزدىڭ 80 جىلدىعىنا بايلانىستى سەرىك اعامىز تۇڭعىش رەت ءان بايقاۋىن وتكىزدى. باتىس وڭىرىنەن شىققان اكىم-قارالار وسى تەكتى ونەرىمىزگە ەرەكشە ىلتيپاتپەن قارايدى. جاسىراتىن نەسى بار، وسى باتىس وڭىرىنەن شىققان انشىلەردىڭ ءۇيسىز قالعانىن مەن كورگەن جوقپىن.
– ەسترادا انشىلەرىنە دەگەن قوشامەتتى كورىپ، سىزدە قىزعانىش بولماي ما؟
– مەن بارىنشا قىزعانىشتان اۋلاق بولعىم كەلەدى. نۇرعيسا تىلەنديەۆ اعامىز ايتقان ەكەن: «مىنەزدىڭ وزگەرۋى داۋىسقا اسەر ەتەدى» دەپ. سوندىقتان تەكتى ونەرگە تازالىق كەرەك.
– شەت ەلەلدەردە بولدىڭىز با؟
– لوندوندا بولدىم، نورۆەگياعا باردىم، تۇركيا ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتتى، اراب ەلدەرىنە، قىتايعا، موڭعولياعا، وڭتۇستىك كورەياعا جولىم ءتۇستى، رەسەيدى تۇگەل ارالادىق. جان-جاقتاعى كورشىلەردىڭ بارىنە باردىق.
– ال ولار ءداستۇرلى ءاننىڭ ورىنداۋشىلارىن نەگە شاقىرادى؟
– ءبىر جۋرناليست سۇراق قويدى بىردە: «شەت ەلگە بارعاندا شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ ونەردى ەكزوتيكا رەتىندە قابىلدايتىن شىعار»، – دەپ. قايداعى؟ ءبىز عوي ول، ەكزوتيكا رەتىندە قابىلداپ جۇرگەن.
– وسى تەكتى ونەردى ارقالاپ ءجۇرىپ، قانداي ماتەريالدىق يگىلىككە جەتە الدىڭىز؟
– مەنىڭ ۇستازىم دانەش راقىشەۆ الماتىنى اڭساپ ءوتتى. الماتىدا جۇمىس ىستەپ، وسىندا تۇرايىنشا دەپ سۇرانعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، دانەش اعانى تالدىقورعانعا جىبەرگەن ەكەن. دانەش اعانىڭ ارمانى عوي دەپ وسى جاققا اۋىسىپ كەلگەننەن كەيىن، الماتى ونەردىڭ ورداسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ۇلكەن ورتا بار ەكەن.
– كولىگىڭىز بار ما؟
– كەزىندە بولعان، قازىر جوق.
– باسپاناڭىز بار ما؟
– 2008 جىلى ەل قاتارلى كەزەككە تۇرىپ ەدىم. بۇيىرتىپ ءبىر ايدىڭ كولەمىندەي بولدى، سول ءۇيدى يپوتەكالىق-نەسيەمەن الدىم. ءۇش قىزىم بار، قولىمدا سەكسەننەن اسقان انام بار.
– قۇتتى بولسىن! وسى ءداستۇرلى ءاننىڭ جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن باسقا انشىلەردىڭ جاعدايى قالاي؟
– ءبىز بىرەۋگە بارىپ ءبۇيت-ءسويت دەپ ايتا المايمىز، ايتپايمىز دا. بۇيىرتقانى بولادى. انشىگە جاعداي اسەر ەتەتىنى راس. ءبىر كەزدەرى ءبىر جايسىز پاتەردە تۇرىپ قالدىم. شىعارماشىلىعىما كادىمگىدەي اسەر ەتتى. يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتىدا اكىم بولىپ تۇرعاندا ارىپتەستەرىم ءۇيلى بولىپ جاتتى. وسىنداعى اعالارىما جاعدايىمدى جاسىرماي ايتىپ، سول كىسىنىڭ اتىنا ارىز جازدىق. تاسماعامبەتوۆ كەلىسىمىن بەرىپ، ءبىر جىل كۇت دەدى. كۇتىپ جۇرگەندە ارادا ەكى جىل ءوتىپ، ول كىسى استاناعا اۋىسىپ كەتتى. كەيىننەن اكىمشىلىكتەن ءۇي بەرۋ زاڭسىز بولادى دەدى. «ونداي بولسا نەگە ەرتەرەك ايتپادىڭىزدار، مەن تالدىقورعاننان الاتىن ەدىم. تالدىقورعان ارقىلى مەملەكەتتىك باعدارلاماعا قۇجات وتكىزەتىن ەدىم»، – دەدىم. سودان سوڭ ولار قۇجات وتكىزۋىمە كومەكتەستى. بۇعان دا شۇكىر! ايتپاسقا بولمايدى بىراق، وسى ونەردىڭ ماڭايىندا جۇرگەندەردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى ناشار. بىرگە وقىعان ەرلان رىسقالي دەگەن جىگىت بار، ماسەلەن. ەركىن شۇكىماننىڭ دا جاعدايى دۇرىس ەمەس. جۇبانوۆ مەكتەبىندە ساباق بەرەتىن سارسەنعالي جۇزباەۆ دەگەن جىگىت تە باسپاناسىز. ايتا-بەرسەم، بىرەۋ-ەكەۋمەن بىتپەيدى.
سۇحباتتاسقان بالجان مۇراتقىزى، «حالىق ءسوزى».
