سۋىر – «قۇرمەتتى كەنشى»
قاراعاندى قالاسىن ارالاساڭىز، ەرتەرەكتە قويىلعانى مەن كەيىن ورناتىلعانى بار ءبىرتالاي ەسكەرتكىشتى كورەسىز. ەل تاريحى مەن سول تاريحقا قاتىستى تۇلعالارى ءمارمار، قولا، ءتىپتى پلاستيك ارقىلى ءتۇرلى پىشىندە، الۋان كەسكىندە الدان شىعادى. ءوندىرىستى قالاعا عانا ءتان پەيزاج ىشىندە سۋىر دا ءجۇر.
قازاق دالاسىنىڭ قاق ورتاسىنداعى قارا قازانداي قاراعاندىڭىزدا تۇرعان، ەڭبەك ەتكەن جازارماندار قاتارىنانبىز. اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ جاس كەزىندە وسىندا كومىر قازعانىن، كامال سمايىلوۆ، شەرحان مۇرتازا، اقسەلەۋ سەيدىمبەك جانە باسقا قالامگەرلەردىڭ وسىندا جاستار گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعانىن مارتەبە سانايتىنبىز. ول كىسىلەر ءبارىن قوپارىپ جازىپ كەتسە دە، قالعان-قۇتقانىنىڭ وزىنەن كۇنىنە ءبىر بەتتىك ماقالا شىعاتىن. اققوشقاروۆ، ادام ءجۇسىپوۆ باستاعان ازاماتتارىنان «بەگازىنىڭ ءبىر تاسىنا» دەيىن تۇگەندەپ كەتكەنبىز. سارىارقاداعى جەگەن نان، ىشكەن سۋىمىزدى ادال اقتاعانداي كۇيدە جۇرەتىنبىز. سويتسەك، باستى تاقىرىپ، ءتىپتى كەيىپكەر دەۋگە بولار، قالام قاراۋىلىنا ىلىكپەپتى. اتتەگەن-اي!
ونى كەيىن دە ەسكەرمەس ەدىك، تاريحتى زەرتتەۋشىلەر مۇراعاتتاردا قوپا-قورىس بولىپ جاتقان قالىڭ قۇجاتتار اراسىنان تاۋىپ، قايتا جاريا ەتكەن مىنا ءبىر دەرەك بولماسا: «رەسەي يمپەراتورلىق كەن بارلاۋ باسقارماسىنىڭ ارنايى شەشىمىمەن قاراعاندى كومىر كەنىن تابۋشى اپاق بايجانوۆقا جىل سايىن ءبىر قاداق شاي، بەس قاداق قانت، ءۇش پۇت ۇن جانە 40 رۋبل بەرىلىپ تۇرسىن».
قاراعاندىنىڭ كومىر قاتپارلارىندا جاتقان قازىنانى سول كەزدەگى اقشاعا شاعىپ ەسەپتەگەندە، قازاق جىگىتىنە بەرىلەتىن سىياقى مۇحيتتان تامعان تامشىداي شىعار. ءبارىبىر ەسكەرۋسىز قالدىرماعان. جانە ءبىر جولعى ەمەس، اپاق قانشا ءومىر سۇرسە، سونشا جىل الىپ تۇرماق. راس، ونى قانشا جىل العانى پىسىقتالماعان ەكەن، قازاقتار قاشان قاعازعا مۇقيات بولعان. جومارتتىق پەن ادىلدىكتى قاتار اڭعارتقان وسى تاريحي شەشىمدى بىلگەن سوڭ وقىس سۇراق ويعا ءتۇسسىن: اپاقتىڭ كومىر كەنىن اشۋىنا سەبەپ بولعان سۋىر شە؟
يمپەراتورلىق كەن بارلاۋ باسقارماسى ونى ەسكەرمەپتى. سودان بەرى ەسكەرۋسىز بايعۇسقا تەك ەرىككەندەر مەن جەلىككەندەر، اراسىندا رەسەيلىك قازاق پروديۋسەرى باري اليباسوۆ تا بار، 2011 جىلى كومىرلى قالادا «گدە-گدە؟ ۆ كاراگاندە!» دەگەن ەسكەرتكىش ورناتقاندا سونىڭ ءبىر ءمۇسىنى بولۋ قۇرمەتى ءتيىپتى. استانا، ماسكەۋ، قاراعاندى باعىتتارى كورسەتىلگەن باعانانى الدە كوتەرىپ تۇر، الدە سوعان سۇيەنىپ تۇر. قاسىنداعى قيسايعان-ميسايعان ەكى ادامعا قاراعاندا اڭ دا بولسا، تۇرىسى تىك. سۋىر ءۇشىن قازاق دالاسىنداعى جالعىز قۇرمەت – وسى. ال ونىڭ ەڭبەگى قاراعاندىنىڭ قاتپارلى قازىناسىنىڭ شەتىن جەر بەتىنە شىعارۋمەن شەكتەلمەگەن.
سارىارقانىڭ شىعىس شەتىن ادىپتەپ جاتقان شىڭعىستاۋدان 1952 جىلى تولەۋحان دەگەن كىسى سۋىر ءىن قازعاندا جەر استىنان شىعارىپ تاستاعان ءبىر زاتتى تاۋىپ العان. جالتىراپ جاتۋى تەگىن ەمەس، تۇتاس كۇمىستەن سوعىلعان بۇيىم ەكەن. قاپىسىز شەبەر قولىنان شىققان ساندىك زاتتا قولىنا قارۋ ۇستاپ، يىعىنا قورامساق اسىنعان، استىنا ارىستاندى اۋىزدىقتاپ مىنگەن بەلبەۋلى ادام بەينەلەنگەن. الماتىداعى تاۋەلسىزدىك سىنتاسىنىڭ ەڭ ۇستىندەگى ءمۇسىندى اركىم بىلەدى. سوعان ارقاۋ بولعان يدەيانىڭ ءتۇپ قازىعى زامانىندا توڭىرەكتى تۇگەل بيلەگەن ۇلىستان جەتكەن جاڭاعى جادىگەردە جاتقانىن پايىمدايسىز.
كۇمىس زاتتى توكەڭ جىلدار وتكەن سوڭ سۋرەتشى بالاسىنا بەرەدى. بالاسى قۋانىشبەك ونى ءوزى وقيتىن ءنوۆوسىبىر قالاسىنىڭ عالىمدارىنا كورسەتىپتى. تەكسەرگەندە كۇمىستىڭ 825-ءىنشى سىناما ەكەنى انىقتالادى. كەيىنگى ءوندىرىستىڭ وزىندە مۇنداي تازا قۇيما الۋعا قول جەتە بەرمەيدى. قۋانىشبەكتەن بۇل زاتتى كورگەن اقىن-جۋرناليست مەرعالي يبراەۆ ماقالا جازادى. ودان جوعارىدا اتىن اتاپ كەتكەن اعامىز اقسەلەۋ سەيدىمبەك كىتابىنا قوسادى. بەرىدە موڭعولدىڭ ءبىر ساياساتشىسى قۇيما جايىنداعى ماقالانى سۋرەتىمەن قوسا «اردىن-ەرح» دەگەن گازەتكە جاريالاتادى. ونى كورگەن ۋلان-باتورداعى شىڭعىس حاندى زەرتتەۋ عىلىمي ورتالىعىنداعىلار «مىناۋ – شىڭعىس حاننىڭ پايزاسى» دەپ شۋ ەتە تۇسەدى. پايزا – حاننىڭ ءوز جاۋشىلارىنا بەرەتىن بەلگىسى. مىنا زاماندا ماي قىزمەتكەرلەرى كەزەكشىلىككە شىققاندا كەۋدەسىنە ءنومىرلى جەتون تاعادى عوي، تۋرا سونداي بەلگى. دەمەك، «جەتون» ورنىنا «پايزا» دەسەك، بايىرعى ءسوز سۋىردىڭ ىنىنەن شىققان الگى اسىل زاتتاي جارقىراپ كەتەر مە؟!
ءوز داۋىرىندە پايزانى كورسەتكەن ادامعا قاھارلى قاھاننىڭ بيلىگى جەتەتىن جەردىڭ بارىندە جاساۋىلدار جول اشىپ، باھادۇرلەر بار قۇرمەتىن جاسايدى. مىنەتىن اتى دايىن، تارتىلاتىن تاباعى ءازىر، تۇسەتىن ءۇيى تىگۋلى. جاۋگەرشىلىك زاماندا وسى ۇشەۋىنەن باسقا قۋ جانىڭىزعا نە كەرەك؟ سونداي قۋاتتى زاتتى، اپىر-اي، قاي جاۋشى ءتۇسىرىپ الدى ەكەن ءوزى؟!
كەشىكپەي موڭعول عالىمدارى قۋانىشبەك تولەۋحانۇلىنا دەلدال اتتاندىرىپتى. قانداي باعاسىنا بولسىن ساتىپ الماققا! ساتىلدى ما، ساتىلمادى ما – كۇمىس زاتتىڭ ودان ارعى ءىزى بىزگە بەلگىسىز، ال سۋىر ىنىنەن تابىلعان جەرگە قۋانىشبەك باستاعان ازاماتتار بەلگى قويعان. ءمارمار تاسقا كۇمىس پايزانىڭ كوشىرمەسىن ورناتىپ، سوسىن «ەل كۇبىرىن تاۋ ەستيدى، تاۋ كۇبىرىن ءتاڭىر ەستيدى» دەگەن جانە باسقا ناقىل سوزدەردى قاشاپتى. اتتەڭ، كونە قازىنانى قايتا جەر ۇستىنە شىعارىپ تاستاعان سۋىرعا قاتىستى ەشتەڭە جوق. ەڭ بولماسا، «سۋىردىڭ شاڭقىلىن شىڭعىس حان ەستيدى» دەي سالسا، ادىلەتتى بولار ما ەدى» دەگەنبىز وسى حاباردى وقىعان كەزدە.
شىڭعىستاۋعا ەسكەرتكىش ورناتۋشىلار جەر استىندا كومىلىپ جاتقان پايزانى الدىڭعى ءتورت تىرناقتى اياقتارىمەن تىرمالاپ شىعارعان شاعىن اڭدى ەسكەرمەسە دە، جەر قازۋشىلار جايىندا داستان جازعان اقىن جاركەن بودەشۇلى ونى اتتاپ وتپەپتى:
كوكتەم سايىن كوگىلدىر سۋىر، كورتىشقان
كۇيبەڭ قاعىپ ءىن قازار.
مۇنىڭ ءوزى ءبىر بازار.
ءىن اۋزىنان جالتىلداپ لاعىل
شىعىپ قالادى،
تاڭعالدىرعان الەمدى ساحارانىڭ
تانابى.
اقىننىڭ «قانىشتىڭ كارتاسى» اتتى داستانىن وقىپ وتىرىپ، باس شايقادىق. جاركەن الگى پايزا تۋرالى اقپاراتتى بىلسە دە، بىلمەسە دە، سونى جازىپ وتىرعانداي. نەگىزى، بۇل تۋىندىنىڭ كەيىپكەرى – قازاقتىڭ ءبىرتۋار عالىمى قانىش ساتباەۆ. اقىننىڭ مىنا شۋماقتا ايتايىن دەگەنى – عالىمنىڭ جەر استىندا قانداي كەن جاتقانىن سۋىر مەن تىشقان ءىن قازعاندا شىعارىپ تاستايتىن توپىراقتان-اق انىقتاي الاتىنى. وتكەندە، كانادادا ءبىر اڭشىنىڭ بۇلاندى كوزدەپ اتقاندا، وعى الگىنىڭ تاساسىندا تۇرعان، اڭشى ونى بار-اۋ دەپ ويلاماعان ەكىنشى بۇلاندى قوسا جىققانى تۋرالى وقىپ ەدىك. مىناۋ سونىڭ اقىندىقتاعى كەرى ەكەن.
قازاق دالاسىنىڭ قاي قيىرىن شارلاساڭىز دا سۋىردىڭ ىنىنە جولىعاسىز. ەڭ كوبى – ەش تالاسسىز، تارباعاتاي تاۋلارىندا. بابالار ۇرپاققا قالدىرىپ كەتكەن دالانىڭ شىعىس تارابىنداعى ۇلكەن تاۋ. قويناۋى اڭ مەن قۇسقا، اعاش پەن شوپكە تولى. ءبىر تۇستا قازاقتار توسىن شابۋىلدان «اقتابان شۇبىرىندىعا، القاقول سۇلاماعا» ۇشىراپ، امالسىز تاستاپ كەتكەن. ۇلت تاريحى مەن ءداستۇرىن جەتىك بىلگەن جاعدا بابالىقۇلى اقساقال بۇل تىركەستىڭ دۇرىسى «القاقول سۇلاما» دەيتىن. ارادا جىلدار وتكەن سوڭ ەس جيىپ، سوعىسىپ ءجۇرىپ الىپ تاۋدىڭ اۋماعىن قالماقتان قايتارىپ العان. دەرەگى بار. بوگەنباي باتىردىڭ ومىردەن وتكەنىن ابىلاي حانعا ەستىرتۋ ءۇشىن بۇقار جىراۋدىڭ ايتقان تولعاۋى:
اسۋ سالعان تاس بۇزىپ،
تارباعاتاي بەلىنەن.
ەل قوندىرعان قوس تىگىپ،
بورلى دەگەن كولىنەن.
قالماقتى شاپقان شۋلاتىپ
اقشاۋلىنىڭ ورىنەن.
قونىس قىلعان نايمانعا
ءبارىن قۋىپ جەرىنەن،
باتىرىڭ ءوتتى بوگەنباي.
اقشاۋلى – تارباعاتايدىڭ جەكە شىعىپ تۇرعان شوقىسى. اياگوز مەن ءۇرجاردىڭ اراسىندا. نەگىزى، ەكى تاۋ ەكەن، كوردىك. قوڭىرشاۋلى مەن اقشاۋلى. ەتەگىندە سوۆەت كەزىندە زنامەنكا دەگەن اۋىل بولدى. بەرىدە اۋىل اقشاۋلى اتىن قايتا السا كەرەك. تولعاۋداعى بورلى كولىن بوكەيحانوۆتىڭ زەرتتەگەنى تۋرالى رەسەي جاعىراپيالىق قوعامى باتىس ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ مالىمەتى بار.
تەك، «ايتپاسا – ءسوزدىڭ اتاسى ولەتىن» جاعداي: تارباعاتاي قالقا بولىپ تۇرعان ەكى وبلىس، التى اۋدان، قانشاما اۋىلدا قابانبايعا ەسكەرتكىش قويىلىپ، كوشە بەرىلگەنىمەن، بوگەنبايعا قاتىستى ونداي قۇرمەتتى كورە المايسىز. ورىستىڭ پوجارسكيى مەن ءمينينى ەسكەرتكىش بولىپ قىزىل الاڭدا قاتار تۇر. ال بىزدە؟ بوگەنبەي – ەرەيمەنتاۋدا، قابانباي – تارباعاتايدا، ەكى باتىر قالماقتى قاتار قۋماعانداي، تىزە قوسىپ بىرگە جورتپاعانداي. بۇل بولەك زاپىران ەدى، قايتەيىك، سۋىرعا قوسا اقتارىلىپ كەتتى. سونىمەن، ءجۇز ون جىلدىق سوعىس ناتيجەسىندە حاس باتىرلاردىڭ بىلەك بىرىكتىرۋىمەن بۇل تاۋ قازاققا قايتا قونىس بولدى. ال سۋىرعا باياعىدان قۇتتى مەكەن ەدى.
«تارباعاتاي» موڭعول-حالقا تىلىنەن اۋدارعاندا «سۋىرلى تاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. «تارباعان» – سۋىر دا، «تاي» – تاۋ. ءبىزدىڭ تىلىمىزدەن دە الىستىعى جوق. سيراقتارى قىسقا، دەنەسى ەبەدەيسىز ماقۇلىقتى ارعى بابالارىمىز «تارباق» دەپ ءدال سيپاتتاپ، سودان «تارباق اڭ» دەگەن تىركەس جاساۋى قيسىنعا سيادى. جاڭاعى «بۇلان» نەمەسە «جىلان»، «قۇلان»، «تارپاڭ»، «قابىلان»، «ارىستان»، «ارلان» سياقتى تاعىلاردىڭ اتاۋى ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن قالىپتاسقانىن ەسكەرسەك، «تارباعان» دا سول قاتاردان تابىلماي ما؟!
بىراق ەجەلگى «تارباعان» حالقا مەن ويراتتىڭ قانجىعاسىنا «بايلانىپ»، كەيىنگى قازاق الگى اڭدى «سۋىر» دەپ اتاۋعا كوشىپتى. ءتۇبى ورتاق تاتار دا سولاي ايتادى. تاتارستاننىڭ بۇگىلمە اۋدانىندا ازانتاۋ، ءشيلىتاۋ، قىلىشتاۋ اتاۋلارىمەن قاتار سۋىرتاۋ دەگەن جەر اتى ساقتالعان. تارباعاتايمەن سالىستىرۋعا كەلمەس شاعىن توبە بولسا دا، سۋىرعا مەكەن شىعار. جەر اتى، قاي حالىقتا بولسىن، تەگىن قويىلمايدى.
سونىمەن، سىرباي ماۋلەنوۆ جىرلاعانداي:
جالاڭاياق جارىسقان،
اينالانىڭ تال ءبارى.
ايدالادا – الىستا،
تارباعاتاي تاۋلارى.
بالالىق شاعىمىز وسى تاۋدىڭ بوكتەرىندە وتكەندىكتەن، تەرىسى سارعىش، جونى قوڭىر، قۇيرىعى قارا، تۇرقى شاعىن، اياعى بىرتىق، الدىڭعى تىستەرى شىعىڭقى، داۋىسى شاڭقىلداعان اششى اڭدى سان رەت كورىپ، وعان قاتىستى نەبىر اڭگىمەلەردى ەستىدىك. قاي بەتكەيگە قاراماڭىز، تۇگەل سۋىردىڭ ءىنى. ونى بورپىلدىق نەمەسە مۇلدە تاستى جەردەن قازبايدى. بورپىلداققا قازسا، توپىراق ۇستىنە سۋسىپ، ەڭبەگى ەش بولماق. قاتتى جەردەن قازسا، جۇمىسى ونبەي، ءوزى يت-قۇسقا جەم بولماق.
سۋىردىڭ ءىنىن وسى زامانعى جايلى پاتەرگە تەڭەۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، قۇرعاق. ەكىنشىدەن، جىلى. ۇشىنشىدەن، دارەتحاناسى بولەك. كەيدە ۇزىندىعى 10 مەتردەن اساتىن ءدالىز جەر استىن قۋالاپ بارىپ، بيىك بولمەگە ۇلاسادى. وندا سۋىر قىستايدى. ءبىر ءوزى ەمەس، بۇكىل اۋلەتىمەن. بۇل بولمە ءشوپ قويماسىمەن جالعاسادى. جوق، سۋىرلار جەر استىندا قىس بويى ءشوپ جەپ شىقپايدى. ولار ايازدى التى ايدى ۇيقىمەن وتكىزەدى. ءشوپ ۇيقىعا كەتەر الدىندا توسەنىش جاساۋعا كەرەك. ادەتتە ءىننىڭ ەكىنشى اۋزى بولادى. ول جىرتقىش اڭ، ادامدار ءبىر جاعىن قازىپ، سۋىردى ىزدەگەندە ەكىنشى جاقتان سىتىلىپ كەتۋ ءۇشىن.
2011 جىلى ۇلكەن اعامىز امانگەلدىگە ەرىپ تارباعاتايدىڭ قىزىلتاس اتتى شوقىسىنىڭ قويناۋىنداعى مولداجار قىستاۋىنان ءوزى سياقتى فەرمەرلەردىڭ اۋىلى سانالاتىن، مەملەكەتتىك مەكتەبى مەن پوشتاسى، جەكەمەنشىكتىڭ دۇكەندەرى بار ۇشتوبە اۋىلىن بەتكە الدىق. ءبىر قىرقادا جول شەتى استاڭ-كەستەڭ بولىپتى. بىرەر كۇن بۇرىن مولداجارعا وتكەندە ونداي قوپارىلعان ەشتەڭە بايقالماعان. كولىكتەن تۇسكەن اعامىز: «ە-ە، سۋىردىڭ ءىنىن ايۋ قازعان ەكەن»، – دەدى.
كەيىن عىلىمي ەڭبەكتەن تاپتىق، ايۋ سۋىردىڭ ءبىر عانا شىعار اۋزى بار ءىنىن قوپارادى ەكەن. «قينالعان جامبىل جەرى وسى» دەمەكشى، سۋىردىڭ قالاي سورلاعانىن قاراڭىز. سۋىردىڭ ىنىندە ءبىر تەسىك بارىن ايۋ نەدەن بىلەدى؟ لەبىنەن. ەگەر ءىننىڭ ەكى اۋزى بولسا، وعان اۋانىڭ كىرىپ جاتقانى سەزىلەدى. الماتىنىڭ ەندى ىسكە قوسىلعان مەتروسىندا تۇرساڭىز، كەلگەن-كەتكەن پويىزبەن بىرگە جەلدىڭ لەبى بايقالماي ما، مىناۋ دا سول سياقتى. ەشقانداي اۋا قوزعالىسى بولماسا ءىننىڭ اۋزىن يىسكەگەن ايۋ وزىنە تاماق تاۋىپ الارى انىق. ايۋ مەن قاسقىردى ازۋى مەن تىرناعىنان بۇرىن، تۇمسىعى اسىرايدى.
جاز ايلارىندا جىرتقىش اڭداردىڭ تاماعى بولۋى – تارباعاتايداعى سۋىردىڭ تاعدىرى دەسەك تە، ودان ازايىپ كەتپەگەن. تابيعي تەپە-تەڭدىكتى بۇزعان – ايۋ مەن قاسقىر ەمەس، قىلىعى ودان قورقىنىشتى سوۆەت ساياساتى. سول تۇستا اڭشىلار قوعامنىڭ كۋالىگى بارى دا، كۋالىكسىز-اق مىلتىق شوشايتىپ جۇرگەنى دە سۋىردى اتتى. ويتكەنى ەلدە باسكيىم قات ەدى. بۇرىنعى قازاقتىڭ تۇلكى، قاسقىر، قارساق، سىلەۋسىن، ءمالىن تەرىسىنەن تىگەتىن تىماعى سوتسياليزمگە جاقپادى. ءبىز 4-5 كلاستا وقىپ جۇرگەندە تالعاتبەك ءۋاليحانوۆ دەگەن قارت مۇعالىم جاس كەزىندە ورىس مەكتەبىنە وقۋعا كەلگەنىندە باسىنداعى تىماعىن باسقالار مازاقتايتىنىن ەسكە الاتىن. مۇحتار ماعاۋيننىڭ عۇمىرنامالىق «مەن» رومانىندا رەسپۋبليكا ناسيحاتىن بيلەگەن پارتيا حاتشىسى جاس اۆتوردىڭ كىتابىنداعى تۇلكى تىماق كيىپ تۇسكەن سۋرەتىنە قالاي شۇيلىككەنى تۋرالى ايتىلادى.
سونىمەن، قازاقتىڭ تىماعى سوۆەتتىك شەڭبەردەن شىعارىلدى. ونىمەن قويماي جانات، كامشات، قۇناي، قۇندىز، كۇزەن، بۇلعىن، سۋسار تەرىسىنەن دوڭگەلەنىپ تىگىلەتىن بورىكتەن دە ايىردى. بىراق قاقاعان ايازدا حالىقتىڭ باس كيىمسىز جۇرە الماسى انىق. ءبارىنىڭ ورنىن قۇلاعى قايىرمالى قۇلاقشىن (تارباعاتاي جاقتا «مالاقاي» دەيدى) اۋىستىردى. ول ءۇشىن قۇندىز، ونداترا، سۋىر سىندى تىشقانداردىڭ، قوياننىڭ تەرىسى كەرەك. قۇندىزى قىمبات. ونى كيگەن ادامنىڭ لاۋازىمى – نە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، نە پروفەسسور. ونداترا – ەكىنشى ساتىدا، ورتا بۋىنداعى باسشىلار مەن مامانداردىڭ باسىندا جۇرەدى. قالعان حالىققا جارايتىنى – سۋىردىڭ تەرىسى.
مىڭداعان جىلدار تارباعاتايدى ەركىن جايلاپ، تاۋعا ءوز اتىن بەرگەن; مالمەن، ارقارمەن، ەلىكپەن قاتار جايىلعان; ابايلاماعانى قاسقىردىڭ تىسىندە، بۇركىتتىڭ تىرناعىندا كەتەتىنى بولماسا، كولدەنەڭ شىعىنعا ۇشىراماعان سۋىرعا زاۋال كەلدى. بالا كەزىمىزدە وداقتىڭ اڭشى ورىستارى تاۋدا جاز بويى جاتىپ، جۇزدەگەن تەرىنى كەرىپ، كەپتىرىپ اكەتەتىن. ول – زاڭدىسى. زاڭسىزى – اۋىل-اۋىلدىڭ مىلتىقتىسى. ولاردىڭ دا جازعى ولجاسى شاش ەتەكتەن. ءار اۋداندا مالاقاي تىگەتىن تسەحتار، ماماندار جەتكىلىكتى. ەكى باسكيىمگە جەتەتىن تەرى وتكىزسەڭىز، بىرەۋىن تەگىن تىگىپ بەرەدى.
سۋىردىڭ تەرىسى «ءبىر جىلعا شىدايتىن» قوياننان جاقسى، كەمى ءتورت-بەس قىس كيىس بەرەدى، بىراق تۇگى قىرقىلماي، قۇلپىرىپ تۇراتىن قۇندىزداي قايدان بولسىن؟! سول تۇستا ونى قۇندىزعا ۇقساتىپ قاراعا بوياۋ ونەرى شىقتى. شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «بوياۋلى سۋىر» ولەڭى بار. البەتتە، سوۆەت كەزىندە شاكەرىم شىعارمالارى قاپاستا جاتتى. ءبىز بەرىدە، سوۆەتىڭىز كەلمەسكە كەتىپ، قازاق قانا ەمەس، دالانىڭ سۋىرى ەركىن تىنىس العان شاقتا وقىدىق.
ءبىر سۋىر اداسىپتى وتتاپ ءجۇرىپ،
كەز بولدى ءبىر اۋىلعا كوپ قاڭعىرىپ.
يت قۋالاپ تىققان سوڭ يەسىز ۇيگە،
بوياۋ تولى شەلەككە كەتتى كىرىپ.
وسىلاي باستالاتىن وقيعالى ولەڭ. سۋىر ءوزىنىڭ بويالىپ شىققانىن ەرەكشە قاسيەتكە بالاپ، باسقالارعا «مەن ەندى تاۋىس بولدىم» دەپ جار سالادى.
«تاۋىس» دەڭدەر مەنى ەندى، سۋىر دەمەي،
قورقىڭدار، رۇقساتسىز ءشوپ تە جەمەي.
ءجۇنىم – اسىل، سەندەردەن ءتۇرىم – بولەك،
نەمەنە مەن سۋىردىڭ پاتشاسى ەمەي!
شىركىن، شاكەرىم، قالاي شەبەر كەلتىرگەن! باسقا سۋىرلار مۇنى «پاتشامىز» دەپ مويىنداپ جاتقاندا، ءىن تۇبىندەگى كارى سۋىر كەلەدى: «مەن تاۋىستى كورىپ ەدىم، ونىڭ قاناتى بولاتىن، ۇشا الاتىن»، – دەيدى. «نەسى بار، مەن دە ۇشامىن»، – دەپ تاستان سەكىرگەن سۋىر اعىن سۋعا كۇمپ ەتىپ، باتىپ ولەدى. مىسال ولەڭدەردىڭ ەڭ سوڭىندا حالىققا قاراتىپ ايتىلعان ءبىر شۋماق جۇرەدى. بۇل – كلاسسيكالىق ۇلگى. ابايدا – سولاي، احمەتتە – سولاي. ەندەشە، شاكەرىم دە:
جىگىتتەر، بۇل سۋىردى قىلما مازاق،
وسىدان ەستىلەرىڭ بولادى از-اق.
بوياۋدى دا «باعىم» دەپ كۇن وتكىزىپ،
قول جەتپەسكە ۇمتىلعان كوپ قوي قازاق.
ولەڭدە سۋىردىڭ قازاققا وكپەسى جوق. ەسكەرتكىشتە بولماسا. ەسكەرتكىش دەمەكشى، قاراعاندىدان كوپ بۇرىن رەسەيدىڭ كراسنوكامەنسك قالاسىندا سۋىرعا مونۋمەنت قويىلىپتى. مۇندا 1939-1956 جىلدار اراسىندا سسسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن جىل سايىن تاۋ-تاستاعى ىندەرگە ۋ قۇيىلعان. وعان «وسى وڭىردەن وبا شىعۋى مۇمكىن، ونى سۋىر تاراتادى» دەگەن دولبار سەبەپ بولىپتى. اقىرى 1956 جىلى سۋىردىڭ وبا تاراتقىش ەمەس ەكەنى تۇپكىلىكتى انىقتالىپ، «راقىمشىلىق» جاسالعان. بەرىدە رەسەيدىڭ عالىمدارى ەكسپەريمەنت رەتىندە ۇيقىداعى سۋىرعا وبا جۇقتىرماق بولعان ەدى، ودان ەش ناتيجە شىقپاعان!
اتتەڭ، دالاعا سەبىلگەن ۋدىڭ ءزارى «راقىمشىلىقتان» كەيىنگى ونداعان جىلدار بويى قايتپاعان ەكەن. ءسويتىپ، عالىمداردىڭ ەسەبىنشە، شيرەك عاسىردا ميلليوننان استام سۋىر قىرىلعان. ءيا، سۋىر ءۇشىن دە سوۆەت زامانى اسا قولايسىز، زۇلماتقا تولى بولىپتى. وزىمەن كەتسىن! مىناۋ – سونىڭ بوداۋىنا ءارى بيولوگ، ءارى ساۋلەتشى الەكساندر پيلنيكوۆ قويعان مونۋمەنت. ءبىزدىڭ قاراعاندىداعى جول كورسەتكىشتى قۇشاقتاعان سەبەپسىز سۋىرعا قاراعاندا قيسىنى بار-اۋ.
سۋىر – «قۇرمەتتى ەلشى»
ۆەنادان باستالعان جول جولاۋشىنى شارشاتپايدى. تاقتايداي تەگىستىگى مەن وقتاي تۇزۋلىگى، قاتارىنىڭ كوپتىگى مەن قاۋىپسىزدىگى، جولدان ناپاقا ىزدەگەن پوليتسەيلەردىڭ جوقتىعى ءوز الدىنا، ەكى جاقتاعى تابيعاتتىڭ تاماشا كورىنىستەرى كوز سۋارىپ وتىرادى. ەۋروپاعا عانا ءتان پەيزاجدىڭ ىشىندە سۋىر دا ءجۇر.
اسىرەسە، اۆستريا استاناسىنان اتتانىپ، ەلدىڭ ءىرى قالاسى – زالتسبۋرگكە، ودان يتاليانىڭ ادريات تەڭىزى جاعالاۋىنداعى ۆەنەتسياعا دەيىن بارعانشا ءالپى تاۋلارىنىڭ شىعىس قاپتالىنىڭ نەبىر ادەمى جەرلەرىن كورەسىز. بىراق تابيعاتقا سۇيسىنگىسى كەلگەن ادام ءۇشىن كۇرە جول قولايلى ەمەس. الا بۇلتتى اسپان استىنداعى بيىك جارتاس، ونىڭ بەتىمەن قىز بۇرىمىنداي قۇلاعان سارقىراما، كەيدە – جاسىل اعاشتار، كەيدە – تاقىر توبەلەر، بىردە – شالعىندى كەڭ قويناۋ، بىردە – تاستاقتى تار شاتقال اياق استىنان كوزدەن عايىپ بولىپ، جاساندى جارىق جانعان تۋننەلگە كىرەسىز. ونداعى ينجەنەرلىك تاپقىرلىقتارعا تاڭداي قاعىپ بولعانىڭىزشا، جاسىل الەم قايتا جارق ەتەدى. تەك الداعى تاۋدىڭ سۇلباسى ماناعىدان باسقا. ءبارى شىعىس ءالپى بولعانىمەن ءبىر بيىگى ەكىنشىسىن قايتالامايدى.
قازاقتا «تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتتىڭ بە» دەيتىن ءسوز بار. بىزدەگى ءسوزدىڭ قاي زاماننان قالعانىن قايدام، ال ەۋروپاڭىزدا تاۋدى تەسىپ جول سالۋ ورتا عاسىرلاردان قولعا الىنعان. شاماسى، الدىمەن اڭداردىڭ، اسىرەسە سۋىردىڭ ءىن قازعانىن كورگەن سوڭ، ويلانسا كەرەك. حح عاسىر سوڭىندا تۋننەل قازۋ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ۆەنا مەن ۆەنەتسيا اراسىندا شاماسى قىرىقتان استام تەسكەن تاۋدان وتتىك، بىلەم. ونىڭ جيىرما شاقتىسىنىڭ ۇزىندىعى شاقىرىمنان اسادى. جالپى، اۆستريانىڭ ەڭ ۇزىن تۋننەلى 14 شاقىرىم دەسەدى. ازىرگە ءبىزدىڭ الماتىنىڭ مەتروسىنان ءبىر جارىم ەسە ارتىق.
تاۋلاردى تەسىپ جول وتكىزۋ – ۋاقىتتى، جانارمايدى ۇنەمدەتەدى. ەكىنشى جاعىنان، سول تاۋلارداعى جان-جانۋاردىڭ تىنىشىن كەتىرمەيدى. ۆەنا مەن زالتسبۋرگ اراسىنداعى الاپتا مىڭ-مىڭداعان سۋىر جازدا قامسىز جايىلىپ، قىستا مۇڭسىز ۇيىقتايدى.
ءيا، سۋىردىڭ ەۋروپاداعى «تارباعاتايى» – ءالپى. عىلىمي تىلدە «ءالپى سۋىرى» دەپ اتالعان ءتۇرى تۇراقتى مەكەندەيدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، كوكشۋلان ءتۇسى مەن قولتوقپاقتاي تۇرقى امەريكادا قالعان ەجەلگى تۋىستارىمەن بىردەي. نانساڭىز دا، نانباساڭىز دا راسى – وسى، ازيا مەن ەۋروپاعا سۋىر امەريكادان كەلگەن. امەريكانىڭ الىپ جانۋارىنا اينالعان بيزوننىڭ ول قۇرىلىققا ازيادان بارعانىن، سول بيزوندى سوڭىنان قۋىپ جاڭا قۇرلىققا جەتكەن اڭشىلاردىڭ ۇرپاعى بەرىدە ءۇندىس اتانعانىن بىلەمىز. سۋىرلار بولسا، كەرىسىنشە كوشكەن. البەتتە، ارعى-بەرگى كوشتى مۇمكىن ەتكەن جاعىراپيالىق جاعدايدىڭ ىقىلىم زامان بۇرىن ازيا مەن امەريكا قارا جەر ارقىلى جالعاسىپ تۇرعاندىعى. كەيىن جىڭىشكە مويناق سۋ استىنا باتىپ، بايلانىس ۇزىلەدى. ودان بەرىدە ەكى جاقتىڭ اڭدارىن ادامدار كەمە، قايىق، ۇشاقپەن تاسىپ ءجۇر.
سۋىر امەريكادان ەۋروپا تاۋلارىنا دەيىن ءوز اياعىمەن كەلسە، ادامدار «ونداترا» دەگەن تىشقاندى كەمەمەن جەتكىزدى. سۋىردىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى جالعىز جەرلەسى – وسى ونداترا. ءبىرى – مۇنداعى قارا جەرگە، ەكىنشىسى – كوك سۋعا باۋىر باسىپ كەتتى. سۋىردىڭ امەريكادان قاشان كەلگەنى عالىمدارعا عانا بەلگىلى بولسا، ونداترانىڭ تاريحى وڭاي: ەۋروپاعا 1905 جىلى اكەلىنىپ، پراگا تۇبىنە جىبەرىلگەن. وتىز جىلدا ەۋروپانىڭ بارلىق ەلدەرىنە تارايدى. سوۆەت وداعى 1928 جىلى امەريكادان بىرنەشە جۇبىن ساتىپ العان. ول جيىرما جىلدا كاسىپشىلىك جاسايتىن دەڭگەيگە ءبىر-اق شىققان. ءسويتىپ، 50-جىلداردان باستاپ اڭشىلارعا ونداترا اتۋعا رۇقسات ەتىلدى. كەزىندە اكەلىنگەن ءاربىر ونداترا ەندى 73 مىڭعا كوبەيگەنى انىقتالدى. وتە ءوسىمتال اڭ. «تىشقان جورعالامايدى» دەلىنەتىن سوۆەت وداعىنىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ – قىتايعا، ودان قىتايدى كوكتەپ، كورەي تۇبەگىنە جەتكەنى – بولەك جىر.
جول-جونەكەي ايتا كەتەلىك، سول 50-جىلدارى سوۆەت وداعىندا بۇكىلوداقتىق جانۋارلار شيكىزاتى مەن تەرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بولعان. ونىڭ ءبىر فيليالى الماتىدا ەدى. كەيىن ونى اڭشىلىق پەن اڭ شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى دەپ وزگەرتكەن. سول ينستيتۋت ماماندارىنىڭ مالىمەتىنشە، 1935-1987 جىلدار اراسىندا 120 ميلليون ونداترا تەرىسى دايىندالعان. الگى ورتا بۋىن ماماندارىن باسكيىمگە جارىتقانى وسىدان اڭعارىلادى. قازاقستاندا كاسىپتىك ونداترا ءوسىرۋ وشاقتارىن قۇرعانى ءۇشىن ءۇش بىردەي عالىمعا ستاليندىك سىيلىق بەرىلگەن. 1958 جىلى كووپەراتسيا سالاسىندا اڭ ءوسىرىپ اتاتىن شارۋاشىلىقتار قۇرىلدى. تارباعاتايدا ايلاپ جاتىپ سۋىر اتاتىندار سونىڭ اڭشىلارى بولعانى ءسوزسىز.
ونداترانىڭ «جەرلەسى» – سۋىردىڭ وسىمتالدىعى ونداي ەمەس. بۇلار ىقىلىم زامان بۇرىن كەلىپ، مىلتىق شىقپاي تۇرعاندا كوبەيىپ العانىمەن عانا ءتۇر رەتىندە ساقتالىپ تۇر. ءارى باتىس ەۋروپاعا بارعاندارى جاقسى قورعاۋعا الىنعان. اۆتوباننان تاۋ-تاۋعا تارماقتالاتىن شاعىن جولدارىنا «ابايلاڭىز، سۋىرلار» دەگەن بەلگىنى ءجيى قويىپتى. تارباعاتايداعى كۇرە جولداردا وندايدى ەشكىم ءوڭى تۇرماق، تۇسىندە كورمەس-اۋ… ەۋروپادا ونىڭ ۇستىنە زەرتتەۋگە قوڭىل بولىنگەن. سوناۋ 1859 جىلى «تابيعي عىلىمدار حابارشىسى» جۋرنالىنىڭ №10 سانىندا «ءالپى سۋىرلارى» اتتى ماقالا جارىق كورگەن. وندا سۋىردىڭ ەلگە بەلگىلى جازعى تىرشىلىگى ەمەس، قىسقى ۇيقىسى جان-جاقتى زەرتتەلگەن.
سۋىردىڭ العاشقى سۋرەتى ودان ەرتەدە 1572 جىلى سالىنعان. كوپتەگەن مۇراجايلاردا ونىڭ باس سۇيەگىنەن باقايىنا دەيىن ساقتالعان. فرانتسيانىڭ ليون ۋنيۆەرسيتەتىندە سۋىردى تەكسەرەتىن ارنايى زەرتحانا بار. ونىڭ پروفەسسورى رايموند راميۋس سۋىر اۋلەتىنىڭ 20 ميلليون جىلدان بەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ايتادى. ءبىر ميلليون جىل بۇرىن سولتۇستىك امەريكادان ازياعا وتەدى. وندا جەر بەتىندە ءزىل، قىلىش ءتىستى جولبارىس، جۇندەس مۇيىزتۇمسىق اتالاتىن جانۋارلار بولعان. ءبارى كەيىن قۇرىدى. ادام كىنالى ەمەس، تابيعاتتىڭ سىنىنا شىدامادى. اندا-مۇندا ءزىلدىڭ، ياعني مامونتتىڭ سۇيەگى، ءتىپتى مۇردەسى تابىلسا، جەر ءجۇزى ءبىر شۋلاپ قالادى. ال سۋىر سودان بەرى امان-ساۋ. قايتا ءورىسى كەڭەيگەن. ازيانىڭ جاققانى سونشا، سالماعى اتا-باباسىنان ءۇش ەسەدەي اۋىرلاپ، ون كەلىگە دەيىن تارتاتىن بولدى. بىرنەشە تۇرگە تارماقتالدى. «دالا سۋىرى»، «التاي سۋىرى»، «كوكشۋلان سۋىر»، «قاراتوبەل سۋىر» اتالاتىن اتالارعا ءبولىنىپ كەتتى. ءبارىنىڭ باباسى – امەريكا سۋىرىنان اۋمايتىن ۇرپاعى الپىدە عانا ساقتالدى. عاجاپ ەمەس پە، ەڭ الىس ايماققا كەتكەن ۇرپاعى ەڭ العاشقى اتاسىنان اۋمايدى!
ەۋروپانىڭ سۋىرى ءالپى، پەرينەي، كارپات، تاترا تاۋلارىنىڭ بيىكتەرىن مەكەندەيدى. توسكەيدەن تومەن تۇسپەيدى. دەمەك، اسا جىلى جەر جاقپايدى. اتامەكەنى سولتۇستىك امەريكاداعى سياقتى قوڭىرسالقىندى ۇناتادى. جەر بەتىن مۇز قۇرساۋلاعان كەزەڭنەن امان قالعان اڭ ءۇشىن سۋىقتان گورى ىستىق قاۋىپتى شىعار. عالامدىق جىلىنۋ ۇدەرىسى بۇل اڭعا جاڭا قاتەر اكەلۋى عاجاپ ەمەس.
ايتپاقشى، «مۇز كەزەڭى» اتتى مۋلتفيلمدە ءتاۋىر بەينەلەنگەن ءزىل، قىلىش ءتىستى جولبارىس، جۇندەس مۇيىزتۇمسىق جانە باسقالارى جەتە الماعان بەرگى داۋىرگە «سۋىر نەگە جەتتى» دەسەك، وعان قىسقى ۇيقى سەبەپ بولسا كەرەك. اڭدار سۋىق ءارى تاماقسىز كەزەڭدى ىندە جاتىپ وتكىزۋگە بىردەن ەمەس، بىرتىندەپ بەيىمدەلگەن. قىسقى ۇيقىنىڭ دا ءتۇرى كوپ ەكەن. ايۋ مەن بورسىقتىكى – شىنىندا، ۇيقى. قاتەر تونسە، قارنى قاتتى اشسا، ويانىپ كەتەدى. سۋىردىڭ ۇيقىسى قازاقتىڭ:
ەسىل تاسىپ بارادى جاردان اسىپ،
قار جاۋادى جاڭبىرمەن ارالاسىپ.
«شام ءسوندىرىپ بارايىن» دەگەن باسىم
ۇيىقتاپ ءولىپ قالىپپىن قارا باسىپ، – دەيتىن قارا ولەڭىندەگى ءدال ءتورتىنشى تارماقتاعىداي. بىلەتىندەر «قىستا كىرپى دە وسىلاي ءولىپ ۇيىقتايدى» دەسەدى.
قار جاۋىپ، سۋىق تۇسەردەن بۇرىن سۋىر ىنگە جاتىپ قالادى. سودان قايتىپ كۇن كوزىندە شۋاق پايدا بولعانشا كەمىندە 6-7 ايدى ۇيقىمەن وتكىزەدى. قازاقتا جانە مىناداي ەسكى ولەڭ بار:
قارا جەرگە قار جاۋىپ،
قاردى كورگەن ءبىر مۇرات!
قارا جەردەن قار كەتىپ،
جەردى كورگەن ءبىر مۇرات!
بۇل – ادامعا قاتىستى ايتىلعان ارمان. سۋىرعا قىسقى قاردى كورۋ ەش مۇرات ەمەس. ەسەسىنە قارى كەتكەن قارا جەردى كورۋ ناعىز باقىت بولار. جاز بويى جايىلىپ، ارمانسىز سەمىرەدى. سول مايى قىسقى ۇيقى كەزىندە دەنەگە ءنار بەرىپ تۇرادى. دەنە قيمىلسىز، جىلىلىعى 10 گرادۋستان اسپايدى. مينۋتىنا ەكى-ءۇش رەت قانا تىنىس الادى. جۇرەك سوعىسى مينۋتىنا 220-دان 30-دەيىن، ياعني جەتى ەسە ازايادى. ءبىر عاجابى، قانى ۇيىپ قالمايدى. ەڭ كەرەمەتى، سۋىر ىندەگى قىسقى ۇيقىعا جاتار الدىندا اعزاسىن بارلىق زيانكەستەردەن تازالايدى. عىلىم وسىنىڭ قانداي جولمەن جۇزەگە اساتىنىن بىلە الماي-اق قويدى. ونى بىلسە، ادامزات ءۇشىن كەرەمەت جاڭالىق اشىلماق.
سۋىردى، ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا، «ىندەتىپ» زەرتتەگەن عالىمدار مىنا قىزىققا دا نازار اۋدارتادى. ءاربىر جيىرما كۇن سايىن ءبىر تاۋلىككە ويانادى ەكەن. وندا جاتقانداعىدان كوپتەۋ قۋات جۇمسالادى. ارا-تۇرا ويانعانى دەنەنىڭ قۇرىس-تۇرىسىن ءبىر جازىپ قويۋ ءۇشىن شىعار. ءسويتىپ، قىستى ىندە «ءولى مەن ءتىرى اراسىندا» وتكىزىپ، كوكتەمگى شۋاققا شىققان سۋىردىڭ دەنەسى ءالى مايلى بولادى. كوك جەتىلگەنشە ءارى قاراي ارىقتاي تۇسەدى. سوسىن شىققان شوپكە جايىلىپ، قىزعان كۇنگە شۋاقتاپ، قايتادان دەنەگە ماي جيناۋعا كىرىسەدى. ونىڭ تىرلىگىن قاسقىر، بۇركىت، الدە ادام ءبولىپ جىبەرمەسە، جيىرما جىلعا دەيىن جاسايدى.
بۇل اڭنىڭ تاريحي وتانى – امەريكا قۇراما شتاتتارىندا سۋىر كۇنى وتكىزىلەتىنى ءمالىم. پەنسيلۆانيا شتاتىنىڭ پانكساتوني قالاسىندا «فيل» دەپ اتالاتىن سۋىردىڭ ىننەن شىعۋ ءساتىن باقىلاۋعا مىڭ-مىڭداعان تۋريستەر جينالادى. ەگەر فيل ىننەن شىققان كەزدە ءوزىنىڭ كولەڭكەسىنە قاراماسا، كوكتەم ەرتە باستالادى. كولەڭكەسىنە قاراپ قويسا، قىستىڭ اياعى سوزىلادى. قازاقتا كەرىسىنشە اڭنىڭ ىنگە جاتار كەزىن باقىلايتىن. ەگەر تامىزدىڭ سوڭى مەن قىركۇيەكتىڭ باسىندا كۇنى بويى تىنباي جايىلسا، قىس ۇزاققا سوزىلماق. ەرتە مەن كەشتە جايىلىپ، كۇندىز شۋاقتاپ نە كولەڭكەلەپ جاتسا، وندا الداعى قىس مال مەن جانعا جايلى وتەدى. ءىنىن قالىڭ قىمتاپ جاپسا، ول قىستا قاتتى اياز تۇرادى.
جارناماعا جانىن سالىپ، سول ارقىلى قارا تاستان ماي سىعاتىن امەريكالىقتار سۋىردىڭ ىننەن شىعار ءساتىن اقشا تۇسەتىن شوۋعا اينالدىرعانى ءمالىم. ءفيلدى كورۋگە كەلگەندەر سۋىردىڭ سۋرەتى بار كيىمدەردى، كىتاپتاردى، ويىنشىقتار مەن ىدىس-اياقتاردى جاپپاي ساتىپ الادى. ءمۋلتفيلمنىڭ كىرىسى تاعى بار. پۇلىشتەن جاسالعان ويىنشىق سۋىردىڭ نەشە ءتۇرىن ءبىز اۆستريا الپىسىندە كورگەنبىز. ون توعىزىنشى عاسىردا مۇندا فلەيتا تارتىپ، سۋىر جەتەكتەگەن ماسقارامپازدار جۇرگەن. ولار حالىق جينالعان جەرگە بارىپ، اقشاعا بيلەت العىزاتىن. سۋىر قانداي بيلەتتى شىعارىپ بەرسە، تاعدىرى سونداي بولماق.
شوۋدى قىزىقتاۋشىلار – ءوز الدىنا، الەمنىڭ سۋىرتانۋشى عالىمدارى كونگرەسس وتكىزىپ تۇرادى. بۇل جاعىنان باعى بار ەكەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ حالىقارالىق كەڭەستەرى ۋكراينادا، فرانتسيادا، شۆەيتساريادا، مونعوليادا، رەسەيدە بىرنەشە رەت وتكىزىلگەن. سوڭعى باسقوسۋ رەسەيدىڭ كۋزباسس وڭىرىڭدە ءوتىپتى. بۇعان رەسەي تابيعاتتانۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى الەكساندر پولياكوۆ مۇرىندىق بولىپتى. بۇل جاقتى سۋىردىڭ 20 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان جاس ءتۇرى مەكەندەيدى. ونى توم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، وسى ءتۇردى قورعاۋشىلاردىڭ ءبىرى نيكولاي كاششەنكونىڭ قۇرمەتىنە «كاششەنكو سۋىرى» دەپ اتايدى. بۇكىلرەسەيلىك تەريولوگيا قوعامى سۋىرلاردى زەرتتەۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ولەگ براندلەردىڭ انىقتاۋىنشا، باسقا سۋىرلاردا 38 حروموسوما بولسا، كاششەنكو سۋىرىندا 36 حروموسوما بار! وسىنىڭ ءبارى سۋىردىڭ قانشالىقتى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلگەنىن اڭعارتادى.
سۋىردىڭ ءبىر استاناسى – تارباعاتاي بىزدە بولعانمەن، مۋلتفيلم ءتۇسىرىپ، ويىنشىق شىعارۋ تۇرماق، قازاقستاننىڭ الگىندەي حالىقارالىق كونگرەسس شاقىرعانى تۋرالى ەستىمەپپىز. ەسەسىنە، ەل ىشىندە سۋىر جونىندە اڭگىمە جەتەرلىك. ونى قازىرگى عالىمدار ەلەمەسە دە، بۇرىنعى دانالار نازاردان قاعىس قالدىرماپتى.
ماسەلەن، اتاقتى ءماشھۇر ءجۇسىپ ءبىر اق سۋىردى ۇنەمى باقىلاپ جۇرگەن. وتىزىنشى جىلى باسقا جاقتان اڭ اۋلاپ كەلگەن جىگىتتەرگە «اق سۋىرعا تيمەسەڭدەر بولدى، كورشىم ەدى» دەپ ەسكەرتەدى. اق سۋىردىڭ ءىنى ماشەكەڭنىڭ كوزى تىرىسىندە سالدىرتىپ قويعان كۇمبەزىنىڭ ىرگەسىندە ەكەن. اڭشىلاردى قارا باسقاندا، قۇرعان تۇزاقتارىنا اق سۋىر ءتۇسىپ، ءولىپ قالىپتى. سوندا نازالانعان ماشەكەڭ الگى ەلدىڭ ءسوز تۇسىنەر اقساقالىنا ءبىر اۋىز حات جازىپ جىبەرگەن. ۇزاماي ءبىر اتا ەل «سۋىر جەگەن قوزعان» اتانادى. «اق سۋىردى اۋلاعان اڭشى ۇزاق ءومىر سۇرسە دە، ۇرپاقسىز ءوتىپتى» دەگەندى ماشەكەڭنىڭ نەمەرەسى سۇيىندىك كوبەەۆتىڭ ەستەلىگىنەن وقىدىق.
سۋىر جونىندەگى اڭگىمەنىڭ قىزىعىن موڭعولياعا ەكى مارتە بارعاندا ەستىدىك. ايتپاقشى، بۇل تاراپتاعى حالىقارالىق جيىندار ورتاسىندا مىندەتتى تۇردە موڭعوليا عالىمدارى جۇرەدى. وزدەرىندە سان رەت كونگرەسس وتكىزگەن. بۇل ەلدىڭ شىڭعىس حاننان كەيىنگى ەكىنشى تاقىرىبى، ماقتانىشى سۋىر دەۋگە بولار. ءسويتىپ، ول قاھاننىڭ پايزا ۇستاپ كەتكەن حابارشىسىنداي تالايدىڭ باسىن قوسۋعا سەبەپ بولىپ ءجۇر. ءححى عاسىردا!
سۋىر – «قۇرمەتتى ەمشى»
ۋلان-باتور شاھارىنىڭ شەتىندەگى قۇرمەتتى قوناقتار ءۇشىن سالىنعان مەكەنگە دەيىن جول تاۋ بوكتەرلەپ كەتەدى. از عانا جەر جۇرگەنىڭىزبەن بۇكىل ەلدىڭ كەڭ، شەكسىز بولمىسىن بايقايسىز. ازياعا عانا ءتان پەيزاجدىڭ ىشىندە سۋىر دا ءجۇر.
موڭعوليا استاناسىنىڭ شەتىندەگى اۋلاسىنا كيىز ءۇي تىگىلگەن كوتتەدجدەردەن كەيىن بۇلىنبەگەن تابيعات باستالادى. باسىندا بالقاراعاي، سامىرسىن وسكەن تاۋدىڭ ەتەگى تولى سۋىردىڭ ءىنى. بيىكتەن تۇسكەن بۇعى، دوڭگەلەنىپ تۇرا قالعان جىلقى، توڭقاڭداپ قاشىپ بارا جاتقان سۋىر كوزگە تانىس. موڭعول اقىندارى ونى تالاي جىرلاعان شىعار، اتتەڭ، ادەبيەتىمەن تانىس ەمەسپىز، ويىمىزعا ءوزىمىزدىڭ مۇقاعالي ورالسىن:
ءبىر تىنبايدى شەگىرتكەنىڭ شىرىلى،
جەل قوزعاعان اق شيلەردىڭ سىبىرى.
ءبارى تانىس: كىسىنەگەن قۇلىنى،
ءىن اۋزىندا شاڭقىلداعان سۋىرى.
تۇركىنىڭ ءتۇپ مەكەنى بولعان ماڭ دالا – ەندى ىرگەلەس موڭعوليا. مىنا اڭ مۇندا «تارباعان» دەپ اتالادى. كورشى ەل كەزىندە ون التىنشى رەسپۋبليكا سياقتى كۇن كەشتى. سوۆەت وداعى موڭعولدىڭ مالى مەن كەنىن وزبىرلىقتان وپىرىپ، ماسكەۋدىڭ تولماس، تويماس «كومەيىنە» تىقپالادى. ءسوز جۇزىندە «ازات ەل» دەلىنسە دە، باسقاسى بىلاي تۇرسىن، تارباعان تەرىسىن وتكىزۋ جونىندەگى تاپسىرمانى ورىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
تاۋەلدى تۇستىڭ دەرەكتەرى مىناداي: سسسر-عا جىل سايىن 2,5 ميلليون تەرى جونەلتىلگەن. بەرىدە موڭعول اراسىنان شىققان «جاڭا بايلاردىڭ» باستاپقى كاپيتالى دا تارباعان تەرىسى بولعان. ول ەلدەگى 21 ايماقتىڭ 18-ءىن مەكەندەيدى. گوبي شولىنەن باسقا تاۋ اڭعارلارىنان، ويلى-توبەلى القاپتاردان ءبىر جاققا قاراي ۇيىلگەن توپىراقتى، سول ۇيمەنىڭ شەتىندە ۇڭىرەيىپ جاتقان ءىندى كورۋگە بولادى. سۋىردىڭ ءىنى – ادەتتە، ءۇش ءتۇرلى. قىستا ۇيىقتايتىن نەگىزگى ءىندى جوعارىدا سيپاتتاپ كەتتىك. ودان باسقا توسەنىشكە ءشوپ جينايتىن قويماسى مەن «دارەتحاناسى» جوق جازعى ءىن قازادى. وندا ىستىقتا كولەڭكەلەپ جاتادى. ۇلكەن دارەتكە ءىننىڭ سىرتىنان ءبىر جەردى تاڭدايدى. ءۇشىنشىسى – قاشقاندا باس ساۋعالاتىن جايداق ءىن. باسپانا جاعىنان دا تارباعان-سۋىردىڭ ءومىر سالتى كوشپەلى حالىقتىڭ تىرشىلىگىن ەسكە سالادى-اۋ!
جالپى، «سۋىردى ادامنان ازعان» دەگەن ءسوزدى اتالارىمىزدان تالاي ەستىدىك. الدىڭعى ەكى اياعى اياقتان گورى قولعا ۇقسايدى. شوشايىپ تۇرىپ سونىمەن ءداندى ۇگىتىپ، اۋزىنا سالا قويادى. كەيبىر اڭشىلار قاشار جەرى قالماعان سۋىردىڭ بەتىن باسىپ، كادىمگىدەي جىلايتىنىن ايتاتىن. جۇپتاسقانىن كورىپ قالعانداردىڭ «پاتشاعارلار ادامنان اۋمايدى» دەگەنىن ەستىدىك. ءارى ەركەگى ەرتە كوكتەمدە ۇرعاشى سۋىردى ءوزى قىستاعان ىننەن ەمەس، باسقا كورشى «تايپادان» تاڭدايدى. قازاقتىڭ «جەتى اتاسىن» ساقتاماسا دا، سوعان جۋىقتايدى.
بىراق قانداي جاعدايدا ادامنان ازعانىن قازاق ىشىندە ەشكىم ايتا قويمايتىن. موڭعول جەرىندە بۇل تۋرالى اڭىز ساقتالعان ەكەن. العاش شوقاننىڭ دوسى پوتانين جازىپ العان. بەرىدە ءتۇرلى نۇسقادا سان رەت قايتا حاتقا تۇسكەن. حالقا، ويرات، ساحا، تۋۆا، حاقاس حالىقتارى تەگىس بىلەدى. جەلىسى مىناداي: مەرگەندىگى اسقان اڭشى ماساتتانىپ، اقىرى جاراتۋشىمەن باستەسكەن. جەر بەتىندەگى اڭدى قويماعان سوڭ وعان قارلىعاشتى جىبەرگەن. اڭشى جەبەسى ونىڭ قۇيرىعىنان عانا ءتيىپ، ەكىگە ءبولىپ تۇسەدى. باستە «جەڭىلدىڭ» دەگەن جاراتۋشى اڭشىنى تارباعانعا اينالدىرىپ، جەر استىنا تۇسىرەدى. قارلىعاشقا اتقان وقتان قۇتىلا الماعانى ءۇشىن «ايىرقۇيرىق بولىپ قالاسىڭ» دەيدى.
سودان بەرى موڭعولدار تارباعانعا ساداق جەبەسىن كەزەگەن ەمەس. ىنگە ءتۇتىن سالادى، قاقپان، تۇزاق قۇرادى، يتپەن الادى. مىلتىق شىققالى بەرى اتاتىن بولعان. «مىلتىقتىڭ وعى – ساداقتىڭ جەبەسى ەمەس».
البەتتە، سۋىر اتۋ جەڭىل-جەلپى ارەكەتكە جاتپايدى. ونى نە كورىنبەگەن اتادى، نە ەرىنبەگەن اتادى. بۇل – وتە ساق جانە ۇيىمشىل اڭ. جايىلىپ جۇرگەندە بىرەۋى مىندەتتى تۇردە قاراۋىلعا تۇرادى. اسپاننان باستاپ اينالانى شولادى. قانداي بولسىن قاۋىپ بايقالسا، ىڭقيتتاپ دابىل قاعادى. سول ءسات بارلىق سۋىر جايىلۋدى، قىزدىرىنۋدى تاستاپ، دەرەۋ ىنگە باس ساۋعالاۋعا كىرىسەدى جانە ارقايسىسى دابىل بەلگىسىن قايتالايدى. ءسويتىپ، تۇتاس اڭعاردىڭ سۋىرى ءاپ-ساتتە تىعىلىپ ۇلگەرەدى.
قىسقا اياقتارىمەن، سەمىز دەنەسىمەن الىسقا جۇگىرە المايتىن بولعان سوڭ ءىننىڭ اينالاسىنا جايىلادى. ونىڭ ەسەسىنە كوزى وتە قىراعى. ادەتتە قاراۋىل سۋىر ىننەن شىعا سالا اينالاداعى وبا، تاس، توبىلعى، قاراعان، قازىق، تاعى باسقا ەربيىپ تۇرعاننىڭ ءبارىن بەلگىلەپ الادى. سونىڭ الگىلەردى اينالا تۇگەندەپ تۇرادى. ەگەر الدەبىر شوقيعان جوق بولىپ كەتسە نەمەسە جاڭادان پايدا بولسا، اتتانعا باسادى. كوزى وتكىر بولۋىمەن قاتار وتە ساق، قۇلاعى سىبدىردى ءبىر شاقىرىمنان ەستىپ قويادى. وسى قاسيەتتەرى دە ونى كوشپەلى حالىققا جاقىنداتا تۇسەدى.
سونشاما ساق تارباعاننىڭ اۋەستىگىنە نە داۋا! وسى تۇسىن موڭعول اڭشىلارى تاپ باسقان. بۇل سىردى بىلەتىندەر ءۇشىن كورىنبەي دە، ەرىنبەي دە اڭدىپ جاتۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ۇستىنە تازا اق كيىم، باسىنا سالپاڭداعان قۇلاقتارى بار اق بورىك كيىپ، بەتىندە كوزگە ويعان تەسىكتى اق جامىلعىسى، قولىندا ەكى اق جەلپۋىشى بار اڭشى تارباعانعا قاراي جۇرەدى. كەز كەلگەن قارايعاننان قاۋىپتەنىپ، بىردەن قاشاتىن اڭ مىناعان اڭ-تاڭ بولىپ قارايدى. سوندا اق كيىمدى اڭشى قۇلاقتى سەكەڭدەتىپ، جەلپۋىشتى جەلپىپ جاقىنداي بەرەدى. ءبىرازدان سوڭ قورقۋدىڭ ورنىنا قىزىققا باتقان اڭ بىرگە بيلەي باستايدى. ءبىتتى. جانىنا كەلگەن اڭشى وعان جالعىز وقتى جالىندىرادى نە كەلتەكپەن ۇرىپ الادى.
موڭعولدار باياعىدان تارباعاننىڭ ەتىن جەيدى. ونى ءپىسىرۋدىڭ بىرنەشە ءادىسى بار. ماسەلەن، تەرىسىن سىپىرماي باۋىرىنان عانا جارىپ، ىشەك-قارنىن تازالاپ الىپ تاستايدى. وتقا قىزىپ تۇرعان تاستاردى ىشىنە تىعىپ، سىرتىن اعاشپەن ءبۇرىپ بىتەيدى. سوسىن شوققا اينالدىرىپ قاقتايدى. تارباعاننىڭ ءجۇنى ءۇيتىلىپ، تەرىسى دوپتاي دومالانىپ، بىرىسادى. بۇل تاعامنىڭ اتى – «بودەگ».
ەكىنشى ءتۇرى – «حورحوگ». وندا تەرىسىن سىپىرىپ، ىشەك-قارنىن لاقتىرادى. قالايى قۇتىعا وتقا قىزعان تاس پەن تازا ەتتى كەزەگىمەن قاتارلاپ تاستاپ وتىرادى. تولعان كەزدە اۋزىن مىقتاپ جاۋىپ، قۇتىنى تەپكىلەپ دومالاتادى. بىزگە بايولكەنىڭ قازاقتارى وسى ادىسپەن قويدىڭ ەتىن دە ءپىسىرىپ بەرگەن ەدى.
تارباعاندى جەرگە كومىپ پىسىرەتىن دە ءتاسىل بار. تىلەرسەكتەن كەلەتىن شۇقىر قازىپ، وعان ءشوپتىڭ ساعدارى مەن وتقا قىزعان تاستى سالادى. تاعى ساعدار، تاعى تاس. سوسىن ۇستىنە سويىلعان سۋىردىڭ ەتىن تاستايدى. تاعى قۋ ءشوپ، تاعى ىستىق تاس. ەڭ بەتىن كۇلمەن كومىپ قويادى. بايقاساق، وسىنىڭ ءبارى – دالادا، ىدىس جوق جەردە ىستەۋگە وڭاي اڭشى مەن مالشىنىڭ تاعامدارى.
تارباعاننىڭ باۋىرىن عانا الىپ ءوز مايىنا قۋىرسا، «جالباق» دەگەن تاعام شىعادى. جالباقتى ەشقاشان ايەلدەر مەن بالالارعا بەرمەيدى. اڭشىلار وڭاشادا ءپىسىرىپ، وزدەرى جەيدى. بۇل تاعامدى ەركەكتىك قۋاتتى كۇشەيتەتىن دارىگە بالايدى. اسەرى «ۆياگرانى» جولعا قالدىرىپ، بۇعىنىڭ ءمۇيىزى مەن كيىكتىڭ تەكەسىنىڭ شىبىعىنان ەش كەم ەمەس» دەسەدى.
قازاقتار بۇل اڭنىڭ ەتىن كوپ جەي بەرمەيدى. ەرتەرەكتە مۇلدە اۋلاماعان. وعان قازاقستان، موڭعوليا مەن قىتاي شەكارالارى تۇيىسكەن وڭىرىندە تۋىپ، بالا كەزىندە سۋىردى كورىپ وسكەن حاليفا التايدىڭ «تاريح» اتتى ولەڭىن مىسالعا كەلتىرەمىز:
باققانى – قوي مەن تۇيە، سيىر، جىلقى،
تۇزەلەر امان بولسا، ويىن-كۇلكى.
اڭ اۋلاپ، بۇركىت سالىپ سايات جاساپ،
قۋالاپ سوققاندارى – قاسقىر، تۇلكى.
جارىقتىقتىڭ جازعانى – شىندىق، قازاقتاردىڭ اڭشىلىق قۇمارى، نەگىزىنەن، قاسقىر مەن تۇلكىگە اۋعان. سەبەبى، سۋىرلى جازدا ونسىز دا ەل ىشىندە قىزىق كوپ، سايات قار تۇسە باستالادى. ول كەزدە سۋىر جاتىپ قالادى. جەۋگە مال ەتى جەتكىلىكتى بولعاندىقتان، ۇساق اڭدى ازىق دەپ تە ساناماعان. سۋىر – كوبىنەسە جايلاۋداعى بالالاردىڭ ەرمەگى. ايتپاقشى، ونىڭ مال شارۋاشىلىعىنا جانامالاي سەبى تيگەن. كوكتەمدە سۋىر شىققان سوڭ يت-قۇس كوبىنەسە سونى ازىق ەتىپ، مالدى تورۋىلداۋدى قويادى. قازاقتار كۇزەت پەن كوزەۋدەن قولىن بوساتىپ، ءبىر ەركىندىك الادى. ەسەسىنە، سۋىردى يت-قۇسقا باسى ءبۇتىن قالدىرعان.
عىلىمي تۇرعىدان سۋىردىڭ ەتى تازا بولاتىنى داۋسىز. جارتى جىلدىق ۇيقىعا جاتار الدىندا اعزاداعى باكتەريالاردى ادالاپ تاستايتىنىن ايتتىق. ەشقاشان ولەكسە، جاندىك، قوڭىز جەمەيدى. سۋاتقا بارمايدى. دەمەك، بويىندا ەش ميكروب بولمايدى. وسىعان وراي موڭعولدار تاعى ءبىر اڭىز شىعارىپ العان. ماڭايداعى بارلىق اڭ جينالىپ، كىمنىڭ تازا ەكەنىن جونىندە تالاسقان دەسەدى. سوندا تارباعان: «ەڭ تازا اڭ مەنمىن. ويتكەنى اياق استىنداعى سۋدى ەمەس، شوپتەگى تۇنىق شىقتى عانا ىشەمىن. مال باسپاعان ءشوپتى جەيمىن. ءشوپ قۋراعاندا ونى جەمەي، جاتىپ قالامىن»، – دەپ ءبارىن جەڭىپ كەتىپتى-مىس.
اڭىز – ءوز الدىنا، سۋىردىڭ ەتى ءاميندى قىشقىلدارعا تولى. بۇل جاعىنان بالىقپەن تەڭدەسەدى. دەمەك، تەڭىز-مۇحيتتان الىستا جاتقان، بالىق اۋلاۋدى كاسىپ كورمەي دالادا جۇرەتىن حالىققا تارباعاندى جەۋ ايىپ ەمەس، تابيعي تۇردەگى قاجەتتىلىك بولىپ شىعادى.
مايى – مۇلدە قازىنالار قويماسى. ونىمەن ءتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەگەن. ۇسىگەن جەردى مايلايدى. سۋىقتا ءۇسىپ قالماۋ ءۇشىن الدىن الا بەتى-قولعا جاعادى. جوتەلگەندە، سۋىق تيگەندە ىشەدى. ءوزى قىسقى ايازدا توڭازىماي، سۇيىق كۇيدە تۇرادى. ءبىر عاجابى، تەمىر نەمەسە شىنى ىدىستا ساقتالمايدى. ونداي ىدىستىڭ ەش تەسىگى بولماسا دا، اراسىنا ءسىڭىپ كەتەدى. سوندىقتان سارىماي سياقتى سيىردىڭ قارىنىنا سالادى. اڭشىلار قىسقى ايازعا توڭباۋ ءۇشىن جازدا تارباعاننىڭ مايىن جاقسىلاپ جەيدى.
موڭعول اراسىندا ەستىگەن مىنا ءبىر دەرەك قارت اڭشىنىڭ اقىلىمەن جاس اڭشىنىڭ وكپەدەگى قۇرتىن قالاي تۇسىرگەنى تۋرالى. «تارباعاننىڭ مايىن الىپ، – دەپتى قارت، – وعان كەمىندە ءۇش-ءتورت ءوتىن قۇياسىڭ. سوسىن تارباعان جاقسى جەيتىن كوك گۇلدىڭ تامىرىن قوساسىڭ. ول گۇلدىڭ كۇلتەسى ۇساق، بىراق تامىرى بارماقتاي بولادى جانە وتە اششى. جالاساڭ، ءتىلىڭدى تىزىلداتادى. قوسپانى بىرنەشە كۇن تۇندىرىپ، تاڭەرتەڭ تاماقتىڭ الدىندا جانە كەشكە ۇيقىعا جاتار الدىندا ءبىر قاسىقتان ىشەسىڭ».
وسى اقىلدى تىڭداعان اۋرۋ اڭشى ءبارىن ىستەيدى. سوسىن… «ءبىرىنشى قاسىقتان سوڭ وتە جامان بولدىم. بۇكىل ىشەك-قارنىم اۋزىمنان شىعىپ كەتەردەي لوقسىدىم. ءسويتىپ، قۇسىپ، ءسال تىنىشتالدىم. كەشكە ىشكەن سوڭ تاعى قۇستىم. ىشتەن ءىرىڭ كوتەرىلىپ، ساسىق ءيىسى ءوزىمدى تۇنشىقتىردى. ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ ءۇشىنشى رەت ىشكەنىمدە ارقايسىسى جاڭعاقتاي بولاتىن، ورتالارىندا تەسىگى بار ءۇش كەسەك نارسە قۇستىم. وڭەشىمنەن بەرى زورعا ءوتتى. كەشكە ءتورتىنشى رەت ىشكەنىمدە جارانىڭ ۇيىعان قانىن قۇستىم. سودان كەيىن اۋرۋدان قۇلان-تازا ايىعىپ، اتتاي شاۋىپ كەتتىم».
بۇل – اڭىز ەمەس، ناقتى وقيعا.
تاعى ءبىر ناقتى مىسالدى «كوشپەلى ءومىردىڭ اكادەميگى» اتانىپ وتكەن جاعدا اقساقالدان ەستىگەنبىز. 1945 جىلى جازدا ءۇش ايماق كوتەرىلىسى كەزىندە ءبىر جىگىت جارالى بولادى. وعان اۋىلدان ەمشى شاقىرتادى. ەمشى وق تيگەن جىگىتكە جانى اشيتىن ازاماتتاردىڭ ەڭ مەرگەنىن مايلى تاۋىنداعى قالىڭ سۋىر اراسىنا اتتاندىرعان. وعان: «ءبىر سۋىردى اياعىنان اتىپ جاراقاتتا، – دەپ ەسكەرتەدى. – ول سۇيرەتىلىپ ىنگە كىرەدى. ازدان سوڭ تاپ سول جەردەن باسقا سۋىر شاڭقىلداپ شىعۋى كەرەك. ونى اتۋىڭا بولمايدى. بىراق اڭدىپ وتىر. ول دالانى كەزىپ كەتىپ، ءبىرازدان سوڭ ىنگە قايتا ورالادى. وسى كەزدە ءبىر وقپەن سەسپەي قاتىراسىڭ. دەرەۋ ءىننىڭ اۋزىنا بارىپ، الگى اكەلگەن ءۇش-ءتورت تال ءشوپتى الاسىڭ». تاپسىرما – وسى. مەرگەن تاستاي ەتىپ ورىنداپ، ءشوپتى جەتكىزدى. ەمشى ونى جىگىتتىڭ جاراسىنا تاڭىپ، بىرەر كۇندە اياعىنان تىك تۇرعىزىپتى.
وسىدان كەيىن «سۋىر – ەمشى» دەگەن ءۇشىنشى تاقىرىپشانى ءبىز «سۋىر – كەنشى» مەن «سۋىر – ەلشىگە» ۇيقاس ءۇشىن الماعانىمىزدى اڭعارارسىز، قادىرمەندى وقىرمان.
قاينار ولجاي،
قازاقستان – اۆستريا – موڭعوليا،
«انا ءتىلى».
