SÝYR – «QURMETTI KENShI»
Qaraǵandy qalasyn aralasańyz, erterekte qoıylǵany men keıin ornatylǵany bar birtalaı eskertkishti kóresiz. El tarıhy men sol tarıhqa qatysty tulǵalary mármár, qola, tipti plastık arqyly túrli pishinde, alýan keskinde aldan shyǵady. Óndiristi qalaǵa ǵana tán peızaj ishinde sýyr da júr.
Qazaq dalasynyń qaq ortasyndaǵy qara qazandaı Qaraǵandyńyzda turǵan, eńbek etken jazarmandar qatarynanbyz. Aqyn Jumeken Nájimedenovtiń jas kezinde osynda kómir qazǵanyn, Kamal Smaıylov, Sherhan Murtaza, Aqseleý Seıdimbek jáne basqa qalamgerlerdiń osynda jastar gazetiniń tilshisi bolyp qyzmet atqarǵanyn mártebe sanaıtynbyz. Ol kisiler bárin qoparyp jazyp ketse de, qalǵan-qutqanynyń ózinen kúnine bir bettik maqala shyǵatyn. Aqqoshqarov, Adam Júsipov bastaǵan azamattarynan «Begazynyń bir tasyna» deıin túgendep ketkenbiz. Saryarqadaǵy jegen nan, ishken sýymyzdy adal aqtaǵandaı kúıde júretinbiz. Sóıtsek, basty taqyryp, tipti keıipker deýge bolar, qalam qaraýylyna ilikpepti. Áttegen-aı!
Ony keıin de eskermes edik, tarıhty zertteýshiler muraǵattarda qopa-qorys bolyp jatqan qalyń qujattar arasynan taýyp, qaıta jarııa etken myna bir derek bolmasa: «Reseı ımperatorlyq ken barlaý basqarmasynyń arnaıy sheshimimen Qaraǵandy kómir kenin tabýshy Apaq Baıjanovqa jyl saıyn bir qadaq shaı, bes qadaq qant, úsh put un jáne 40 rýbl berilip tursyn».
Qaraǵandynyń kómir qatparlarynda jatqan qazynany sol kezdegi aqshaǵa shaǵyp eseptegende, qazaq jigitine beriletin syıaqy muhıttan tamǵan tamshydaı shyǵar. Báribir eskerýsiz qaldyrmaǵan. Jáne bir jolǵy emes, Apaq qansha ómir súrse, sonsha jyl alyp turmaq. Ras, ony qansha jyl alǵany pysyqtalmaǵan eken, qazaqtar qashan qaǵazǵa muqııat bolǵan. Jomarttyq pen ádildikti qatar ańǵartqan osy tarıhı sheshimdi bilgen soń oqys suraq oıǵa tússin: Apaqtyń kómir kenin ashýyna sebep bolǵan sýyr she?
Imperatorlyq ken barlaý basqarmasy ony eskermepti. Sodan beri eskerýsiz baıǵusqa tek erikkender men jelikkender, arasynda reseılik qazaq prodıýseri Barı Alıbasov ta bar, 2011 jyly kómirli qalada «Gde-gde? V Karagande!» degen eskertkish ornatqanda sonyń bir músini bolý qurmeti tıipti. Astana, Máskeý, Qaraǵandy baǵyttary kórsetilgen baǵanany álde kóterip tur, álde soǵan súıenip tur. Qasyndaǵy qısaıǵan-mısaıǵan eki adamǵa qaraǵanda ań da bolsa, turysy tik. Sýyr úshin qazaq dalasyndaǵy jalǵyz qurmet – osy. Al onyń eńbegi Qaraǵandynyń qatparly qazynasynyń shetin jer betine shyǵarýmen shektelmegen.
Saryarqanyń shyǵys shetin ádiptep jatqan Shyńǵystaýdan 1952 jyly Tóleýhan degen kisi sýyr in qazǵanda jer astynan shyǵaryp tastaǵan bir zatty taýyp alǵan. Jaltyrap jatýy tegin emes, tutas kúmisten soǵylǵan buıym eken. Qapysyz sheber qolynan shyqqan sándik zatta qolyna qarý ustap, ıyǵyna qoramsaq asynǵan, astyna arystandy aýyzdyqtap mingen belbeýli adam beınelengen. Almatydaǵy Táýelsizdik syntasynyń eń ústindegi músindi árkim biledi. Soǵan arqaý bolǵan ıdeıanyń túp qazyǵy zamanynda tóńirekti túgel bılegen ulystan jetken jańaǵy jádigerde jatqanyn paıymdaısyz.
Kúmis zatty Tókeń jyldar ótken soń sýretshi balasyna beredi. Balasy Qýanyshbek ony ózi oqıtyn Novosibir qalasynyń ǵalymdaryna kórsetipti. Teksergende kúmistiń 825-inshi synama ekeni anyqtalady. Keıingi óndiristiń ózinde mundaı taza quıma alýǵa qol jete bermeıdi. Qýanyshbekten bul zatty kórgen aqyn-jýrnalıst Merǵalı Ibraev maqala jazady. Odan joǵaryda atyn atap ketken aǵamyz Aqseleý Seıdimbek kitabyna qosady. Beride mońǵoldyń bir saıasatshysy quıma jaıyndaǵy maqalany sýretimen qosa «Ardyn-erh» degen gazetke jarııalatady. Ony kórgen Ýlan-Batordaǵy Shyńǵys handy zertteý ǵylymı ortalyǵyndaǵylar «mynaý – Shyńǵys hannyń paızasy» dep shý ete túsedi. Paıza – hannyń óz jaýshylaryna beretin belgisi. Myna zamanda MAI qyzmetkerleri kezekshilikke shyqqanda keýdesine nómirli jeton taǵady ǵoı, týra sondaı belgi. Demek, «jeton» ornyna «paıza» desek, baıyrǵy sóz sýyrdyń ininen shyqqan álgi asyl zattaı jarqyrap keter me?!
Óz dáýirinde paızany kórsetken adamǵa qaharly qahannyń bıligi jetetin jerdiń bárinde jasaýyldar jol ashyp, bahadúrler bar qurmetin jasaıdy. Minetin aty daıyn, tartylatyn tabaǵy ázir, túsetin úıi tigýli. Jaýgershilik zamanda osy úsheýinen basqa qý janyńyzǵa ne kerek? Sondaı qýatty zatty, apyr-aı, qaı jaýshy túsirip aldy eken ózi?!
Keshikpeı mońǵol ǵalymdary Qýanyshbek Tóleýhanulyna deldal attandyrypty. Qandaı baǵasyna bolsyn satyp almaqqa! Satyldy ma, satylmady ma – kúmis zattyń odan arǵy izi bizge belgisiz, al sýyr ininen tabylǵan jerge Qýanyshbek bastaǵan azamattar belgi qoıǵan. Mármár tasqa kúmis paızanyń kóshirmesin ornatyp, sosyn «El kúbirin taý estıdi, taý kúbirin Táńir estıdi» degen jáne basqa naqyl sózderdi qashapty. Átteń, kóne qazynany qaıta jer ústine shyǵaryp tastaǵan sýyrǵa qatysty eshteńe joq. Eń bolmasa, «sýyrdyń shańqylyn Shyńǵys han estıdi» deı salsa, ádiletti bolar ma edi» degenbiz osy habardy oqyǵan kezde.
Shyńǵystaýǵa eskertkish ornatýshylar jer astynda kómilip jatqan paızany aldyńǵy tórt tyrnaqty aıaqtarymen tyrmalap shyǵarǵan shaǵyn ańdy eskermese de, jer qazýshylar jaıynda dastan jazǵan aqyn Járken Bódeshuly ony attap ótpepti:
Kóktem saıyn kógildir sýyr, kórtyshqan
Kúıbeń qaǵyp in qazar.
Munyń ózi bir bazar.
In aýzynan jaltyldap laǵyl
shyǵyp qalady,
Tańǵaldyrǵan álemdi saharanyń
tanaby.
Aqynnyń «Qanyshtyń kartasy» atty dastanyn oqyp otyryp, bas shaıqadyq. Járken álgi paıza týraly aqparatty bilse de, bilmese de, sony jazyp otyrǵandaı. Negizi, bul týyndynyń keıipkeri – qazaqtyń birtýar ǵalymy Qanysh Sátbaev. Aqynnyń myna shýmaqta aıtaıyn degeni – ǵalymnyń jer astynda qandaı ken jatqanyn sýyr men tyshqan in qazǵanda shyǵaryp tastaıtyn topyraqtan-aq anyqtaı alatyny. Ótkende, Kanadada bir ańshynyń bulandy kózdep atqanda, oǵy álginiń tasasynda turǵan, ańshy ony bar-aý dep oılamaǵan ekinshi bulandy qosa jyqqany týraly oqyp edik. Mynaý sonyń aqyndyqtaǵy keri eken.
Qazaq dalasynyń qaı qıyryn sharlasańyz da sýyrdyń inine jolyǵasyz. Eń kóbi – esh talassyz, Tarbaǵataı taýlarynda. Babalar urpaqqa qaldyryp ketken dalanyń shyǵys tarabyndaǵy úlken taý. Qoınaýy ań men qusqa, aǵash pen shópke toly. Bir tusta qazaqtar tosyn shabýyldan «Aqtaban shubyryndyǵa, Alqaqol sulamaǵa» ushyrap, amalsyz tastap ketken. Ult tarıhy men dástúrin jetik bilgen Jaǵda Babalyquly aqsaqal bul tirkestiń durysy «Alqaqol sulama» deıtin. Arada jyldar ótken soń es jıyp, soǵysyp júrip alyp taýdyń aýmaǵyn qalmaqtan qaıtaryp alǵan. Deregi bar. Bógenbaı batyrdyń ómirden ótkenin Abylaı hanǵa estirtý úshin Buqar jyraýdyń aıtqan tolǵaýy:
Asý salǵan tas buzyp,
Tarbaǵataı belinen.
El qondyrǵan qos tigip,
Borly degen kólinen.
Qalmaqty shapqan shýlatyp
Aqsháýliniń órinen.
Qonys qylǵan naımanǵa
Bárin qýyp jerinen,
Batyryń ótti Bógenbaı.
Aqsháýli – Tarbaǵataıdyń jeke shyǵyp turǵan shoqysy. Aıagóz men Úrjardyń arasynda. Negizi, eki taý eken, kórdik. Qońyrsháýli men Aqsháýli. Eteginde sovet kezinde Znamenka degen aýyl boldy. Beride aýyl Aqsháýli atyn qaıta alsa kerek. Tolǵaýdaǵy Borly kólin Bókeıhanovtyń zerttegeni týraly Reseı jaǵyrapııalyq qoǵamy Batys Sibir bólimshesiniń málimeti bar.
Tek, «aıtpasa – sózdiń atasy óletin» jaǵdaı: Tarbaǵataı qalqa bolyp turǵan eki oblys, alty aýdan, qanshama aýylda Qabanbaıǵa eskertkish qoıylyp, kóshe berilgenimen, Bógenbaıǵa qatysty ondaı qurmetti kóre almaısyz. Orystyń Pojarskııi men Mınıni eskertkish bolyp Qyzyl alańda qatar tur. Al bizde? Bógenbeı – Ereımentaýda, Qabanbaı – Tarbaǵataıda, eki batyr qalmaqty qatar qýmaǵandaı, tize qosyp birge jortpaǵandaı. Bul bólek zapyran edi, qaıteıik, sýyrǵa qosa aqtarylyp ketti. Sonymen, júz on jyldyq soǵys nátıjesinde has batyrlardyń bilek biriktirýimen bul taý qazaqqa qaıta qonys boldy. Al sýyrǵa baıaǵydan qutty meken edi.
«Tarbaǵataı» mońǵol-halqa tilinen aýdarǵanda «sýyrly taý» degendi bildiredi. «Tarbaǵan» – sýyr da, «taı» – taý. Bizdiń tilimizden de alystyǵy joq. Sıraqtary qysqa, denesi ebedeısiz maqulyqty arǵy babalarymyz «tarbaq» dep dál sıpattap, sodan «tarbaq ań» degen tirkes jasaýy qısynǵa sııady. Jańaǵy «bulan» nemese «jylan», «qulan», «tarpań», «qabylan», «arystan», «arlan» sııaqty taǵylardyń ataýy eki sózdiń birigýinen qalyptasqanyn eskersek, «tarbaǵan» da sol qatardan tabylmaı ma?!
Biraq ejelgi «tarbaǵan» halqa men oırattyń qanjyǵasyna «baılanyp», keıingi qazaq álgi ańdy «sýyr» dep ataýǵa kóshipti. Túbi ortaq tatar da solaı aıtady. Tatarstannyń Búgilme aýdanynda Azantaý, Shılitaý, Qylyshtaý ataýlarymen qatar Sýyrtaý degen jer aty saqtalǵan. Tarbaǵataımen salystyrýǵa kelmes shaǵyn tóbe bolsa da, sýyrǵa meken shyǵar. Jer aty, qaı halyqta bolsyn, tegin qoıylmaıdy.
Sonymen, Syrbaı Máýlenov jyrlaǵandaı:
Jalańaıaq jarysqan,
Aınalanyń tal bári.
Aıdalada – alysta,
Tarbaǵataı taýlary.
Balalyq shaǵymyz osy taýdyń bókterinde ótkendikten, terisi sarǵysh, jony qońyr, quıryǵy qara, turqy shaǵyn, aıaǵy byrtyq, aldyńǵy tisteri shyǵyńqy, daýysy shańqyldaǵan ay ańdy san ret kórip, oǵan qatysty nebir áńgimelerdi estidik. Qaı betkeıge qaramańyz, túgel sýyrdyń ini. Ony borpyldyq nemese múlde tasty jerden qazbaıdy. Borpyldaqqa qazsa, topyraq ústine sýsyp, eńbegi esh bolmaq. Qatty jerden qazsa, jumysy ónbeı, ózi ıt-qusqa jem bolmaq.
Sýyrdyń inin osy zamanǵy jaıly páterge teńeý kerek. Birinshiden, qurǵaq. Ekinshiden, jyly. Úshinshiden, dárethanasy bólek. Keıde uzyndyǵy 10 metrden asatyn dáliz jer astyn qýalap baryp, bıik bólmege ulasady. Onda sýyr qystaıdy. Bir ózi emes, búkil áýletimen. Bul bólme shóp qoımasymen jalǵasady. Joq, sýyrlar jer astynda qys boıy shóp jep shyqpaıdy. Olar aıazdy alty aıdy uıqymen ótkizedi. Shóp uıqyǵa keter aldynda tósenish jasaýǵa kerek. Ádette inniń ekinshi aýzy bolady. Ol jyrtqysh ań, adamdar bir jaǵyn qazyp, sýyrdy izdegende ekinshi jaqtan sytylyp ketý úshin.
2011 jyly úlken aǵamyz Amangeldige erip Tarbaǵataıdyń Qyzyltas atty shoqysynyń qoınaýyndaǵy Moldajar qystaýynan ózi sııaqty fermerlerdiń aýyly sanalatyn, memlekettik mektebi men poshtasy, jekemenshiktiń dúkenderi bar Úshtóbe aýylyn betke aldyq. Bir qyrqada jol sheti astań-kesteń bolypty. Birer kún buryn Moldajarǵa ótkende ondaı qoparylǵan eshteńe baıqalmaǵan. Kólikten túsken aǵamyz: «E-e, sýyrdyń inin aıý qazǵan eken», – dedi.
Keıin ǵylymı eńbekten taptyq, aıý sýyrdyń bir ǵana shyǵar aýzy bar inin qoparady eken. «Qınalǵan Jambyl jeri osy» demekshi, sýyrdyń qalaı sorlaǵanyn qarańyz. Sýyrdyń ininde bir tesik baryn aıý neden biledi? Lebinen. Eger inniń eki aýzy bolsa, oǵan aýanyń kirip jatqany seziledi. Almatynyń endi iske qosylǵan metrosynda tursańyz, kelgen-ketken poıyzben birge jeldiń lebi baıqalmaı ma, mynaý da sol sııaqty. Eshqandaı aýa qozǵalysy bolmasa inniń aýzyn ıiskegen aıý ózine tamaq taýyp alary anyq. Aıý men qasqyrdy azýy men tyrnaǵynan buryn, tumsyǵy asyraıdy.
Jaz aılarynda jyrtqysh ańdardyń tamaǵy bolýy – Tarbaǵataıdaǵy sýyrdyń taǵdyry desek te, odan azaıyp ketpegen. Tabıǵı tepe-teńdikti buzǵan – aıý men qasqyr emes, qylyǵy odan qorqynyshty Sovet saıasaty. Sol tusta Ańshylar qoǵamnyń kýáligi bary da, kýáliksiz-aq myltyq shoshaıtyp júrgeni de sýyrdy atty. Óıtkeni elde baskıim qat edi. Burynǵy qazaqtyń túlki, qasqyr, qarsaq, sileýsin, málin terisinen tigetin tymaǵy soıalızmge jaqpady. Biz 4-5 klasta oqyp júrgende Talǵatbek Ýálıhanov degen qart muǵalim jas kezinde orys mektebine oqýǵa kelgeninde basyndaǵy tymaǵyn basqalar mazaqtaıtynyn eske alatyn. Muhtar Maǵaýınniń ǵumyrnamalyq «Men» romanynda respýblıka nasıhatyn bılegen partııa hatshysy jas avtordyń kitabyndaǵy túlki tymaq kıip túsken sýretine qalaı shúılikkeni týraly aıtylady.
Sonymen, qazaqtyń tymaǵy sovettik sheńberden shyǵaryldy. Onymen qoımaı janat, kámshat, qunaı, qundyz, kúzen, bulǵyn, sýsar terisinen dóńgelenip tigiletin bórikten de aıyrdy. Biraq qaqaǵan aıazda halyqtyń bas kıimsiz júre almasy anyq. Báriniń ornyn qulaǵy qaıyrmaly qulaqshyn (Tarbaǵataı jaqta «malaqaı» deıdi) aýystyrdy. Ol úshin qundyz, ondatra, sýyr syndy tyshqandardyń, qoıannyń terisi kerek. Qundyzy qymbat. Ony kıgen adamnyń laýazymy – ne oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy, ne professor. Ondatra – ekinshi satyda, orta býyndaǵy basshylar men mamandardyń basynda júredi. Qalǵan halyqqa jaraıtyny – sýyrdyń terisi.
Myńdaǵan jyldar Tarbaǵataıdy erkin jaılap, taýǵa óz atyn bergen; malmen, arqarmen, elikpen qatar jaıylǵan; abaılamaǵany qasqyrdyń tisinde, búrkittiń tyrnaǵynda ketetini bolmasa, kóldeneń shyǵynǵa ushyramaǵan sýyrǵa zaýal keldi. Bala kezimizde Odaqtyń ańshy orystary taýda jaz boıy jatyp, júzdegen terini kerip, keptirip áketetin. Ol – zańdysy. Zańsyzy – aýyl-aýyldyń myltyqtysy. Olardyń da jazǵy oljasy shash etekten. Ár aýdanda malaqaı tigetin ehtar, mamandar jetkilikti. Eki baskıimge jetetin teri ótkizseńiz, bireýin tegin tigip beredi.
Sýyrdyń terisi «bir jylǵa shydaıtyn» qoıannan jaqsy, kemi tórt-bes qys kıis beredi, biraq túgi qyrqylmaı, qulpyryp turatyn qundyzdaı qaıdan bolsyn?! Sol tusta ony qundyzǵa uqsatyp qaraǵa boıaý óneri shyqty. Shákerim Qudaıberdiulynyń «Boıaýly sýyr» óleńi bar. Álbette, Sovet kezinde Shákerim shyǵarmalary qapasta jatty. Biz beride, Sovetińiz kelmeske ketip, qazaq qana emes, dalanyń sýyry erkin tynys alǵan shaqta oqydyq.
Bir sýyr adasypty ottap júrip,
Kez boldy bir aýylǵa kóp qańǵyryp.
It qýalap tyqqan soń ıesiz úıge,
Boıaý toly shelekke ketti kirip.
Osylaı bastalatyn oqıǵaly óleń. Sýyr óziniń boıalyp shyqqanyn erekshe qasıetke balap, basqalarǵa «men endi taýys boldym» dep jar salady.
«Taýys» deńder meni endi, sýyr demeı,
Qorqyńdar, ruqsatsyz shóp te jemeı.
Júnim – asyl, senderden túrim – bólek,
Nemene men sýyrdyń patshasy emeı!
Shirkin, Shákerim, qalaı sheber keltirgen! Basqa sýyrlar muny «patshamyz» dep moıyndap jatqanda, in túbindegi kári sýyr keledi: «Men taýysty kórip edim, onyń qanaty bolatyn, usha alatyn», – deıdi. «Nesi bar, men de ushamyn», – dep tastan sekirgen sýyr aǵyn sýǵa kúmp etip, batyp óledi. Mysal óleńderdiń eń sońynda halyqqa qaratyp aıtylǵan bir shýmaq júredi. Bul – klassıkalyq úlgi. Abaıda – solaı, Ahmette – solaı. Endeshe, Shákerim de:
Jigitter, bul sýyrdy qylma mazaq,
Osydan estileriń bolady az-aq.
Boıaýdy da «baǵym» dep kún ótkizip,
Qol jetpeske umtylǵan kóp qoı qazaq.
Óleńde sýyrdyń qazaqqa ókpesi joq. Eskertkishte bolmasa. Eskertkish demekshi, Qaraǵandydan kóp buryn Reseıdiń Krasnokamensk qalasynda sýyrǵa monýment qoıylypty. Munda 1939-1956 jyldar arasynda SSSR Mınıstrler Keńesiniń arnaıy qaýlysymen jyl saıyn taý-tastaǵy inderge ý quıylǵan. Oǵan «osy óńirden oba shyǵýy múmkin, ony sýyr taratady» degen dolbar sebep bolypty. Aqyry 1956 jyly sýyrdyń oba taratqysh emes ekeni túpkilikti anyqtalyp, «raqymshylyq» jasalǵan. Beride Reseıdiń ǵalymdary eksperıment retinde uıqydaǵy sýyrǵa oba juqtyrmaq bolǵan edi, odan esh nátıje shyqpaǵan!
Átteń, dalaǵa sebilgen ýdyń zári «raqymshylyqtan» keıingi ondaǵan jyldar boıy qaıtpaǵan eken. Sóıtip, ǵalymdardyń esebinshe, shırek ǵasyrda mıllıonnan astam sýyr qyrylǵan. Iá, sýyr úshin de Sovet zamany asa qolaısyz, zulmatqa toly bolypty. Ózimen ketsin! Mynaý – sonyń bodaýyna ári bıolog, ári sáýletshi Aleksandr Pılnıkov qoıǵan monýment. Bizdiń Qaraǵandydaǵy jol kórsetkishti qushaqtaǵan sebepsiz sýyrǵa qaraǵanda qısyny bar-aý.
SÝYR – «QURMETTI ELShI»
Venadan bastalǵan jol jolaýshyny sharshatpaıdy. Taqtaıdaı tegistigi men oqtaı túzýligi, qatarynyń kóptigi men qaýipsizdigi, joldan nápaqa izdegen polıeılerdiń joqtyǵy óz aldyna, eki jaqtaǵy tabıǵattyń tamasha kórinisteri kóz sýaryp otyrady. Eýropaǵa ǵana tán peızajdyń ishinde sýyr da júr.
Ásirese, Avstrııa astanasynan attanyp, eldiń iri qalasy – Zalbýrgke, odan Italııanyń Adrıat teńizi jaǵalaýyndaǵy Veneııaǵa deıin barǵansha Alpi taýlarynyń shyǵys qaptalynyń nebir ádemi jerlerin kóresiz. Biraq tabıǵatqa súısingisi kelgen adam úshin kúre jol qolaıly emes. Ala bultty aspan astyndaǵy bıik jartas, onyń betimen qyz burymyndaı qulaǵan sarqyrama, keıde – jasyl aǵashtar, keıde – taqyr tóbeler, birde – shalǵyndy keń qoınaý, birde – tastaqty tar shatqal aıaq astynan kózden ǵaıyp bolyp, jasandy jaryq janǵan týnnelge kiresiz. Ondaǵy ınjenerlik tapqyrlyqtarǵa tańdaı qaǵyp bolǵanyńyzsha, jasyl álem qaıta jarq etedi. Tek aldaǵy taýdyń sulbasy manaǵydan basqa. Bári Shyǵys Alpi bolǵanymen bir bıigi ekinshisin qaıtalamaıdy.
Qazaqta «tesken taý ótip kettiń be» deıtin sóz bar. Bizdegi sózdiń qaı zamannan qalǵanyn qaıdam, al Eýropańyzda taýdy tesip jol salý orta ǵasyrlardan qolǵa alynǵan. Shamasy, aldymen ańdardyń, ásirese sýyrdyń in qazǵanyn kórgen soń, oılansa kerek. HH ǵasyr sońynda týnnel qazý sharyqtaý shegine jetti. Vena men Veneııa arasynda shamasy qyryqtan astam tesken taýdan óttik, bilem. Onyń jıyrma shaqtysynyń uzyndyǵy shaqyrymnan asady. Jalpy, Avstrııanyń eń uzyn týnneli 14 shaqyrym desedi. Ázirge bizdiń Almatynyń metrosynan bir jarym ese artyq.
Taýlardy tesip jol ótkizý – ýaqytty, janarmaıdy únemdetedi. Ekinshi jaǵynan, sol taýlardaǵy jan-janýardyń tynyshyn ketirmeıdi. Vena men Zalbýrg arasyndaǵy alapta myń-myńdaǵan sýyr jazda qamsyz jaıylyp, qysta muńsyz uıyqtaıdy.
Iá, sýyrdyń Eýropadaǵy «Tarbaǵataıy» – Alpi. Ǵylymı tilde «Alpi sýyry» dep atalǵan túri turaqty mekendeıdi. Zertteýshilerdiń aıtýynsha, kókshýlan túsi men qoltoqpaqtaı turqy Amerıkada qalǵan ejelgi týystarymen birdeı. Nansańyz da, nanbasańyz da rasy – osy, Azııa men Eýropaǵa sýyr Amerıkadan kelgen. Amerıkanyń alyp janýaryna aınalǵan bızonnyń ol qurylyqqa Azııadan barǵanyn, sol bızondy sońynan qýyp jańa qurlyqqa jetken ańshylardyń urpaǵy beride úndis atanǵanyn bilemiz. Sýyrlar bolsa, kerisinshe kóshken. Álbette, arǵy-bergi kóshti múmkin etken jaǵyrapııalyq jaǵdaıdyń yqylym zaman buryn Azııa men Amerıka qara jer arqyly jalǵasyp turǵandyǵy. Keıin jińishke moınaq sý astyna batyp, baılanys úziledi. Odan beride eki jaqtyń ańdaryn adamdar keme, qaıyq, ushaqpen tasyp júr.
Sýyr Amerıkadan Eýropa taýlaryna deıin óz aıaǵymen kelse, adamdar «ondatra» degen tyshqandy kememen jetkizdi. Sýyrdyń Eýrazııa keńistigindegi jalǵyz jerlesi – osy ondatra. Biri – mundaǵy qara jerge, ekinshisi – kók sýǵa baýyr basyp ketti. Sýyrdyń Amerıkadan qashan kelgeni ǵalymdarǵa ǵana belgili bolsa, ondatranyń tarıhy ońaı: Eýropaǵa 1905 jyly ákelinip, Praga túbine jiberilgen. Otyz jylda Eýropanyń barlyq elderine taraıdy. Sovet Odaǵy 1928 jyly Amerıkadan birneshe jubyn satyp alǵan. Ol jıyrma jylda kásipshilik jasaıtyn deńgeıge bir-aq shyqqan. Sóıtip, 50-jyldardan bastap ańshylarǵa ondatra atýǵa ruqsat etildi. Kezinde ákelingen árbir ondatra endi 73 myńǵa kóbeıgeni anyqtaldy. Óte ósimtal ań. «Tyshqan jorǵalamaıdy» delinetin Sovet Odaǵynyń shekarasynan ótip – Qytaıǵa, odan Qytaıdy kóktep, Koreı túbegine jetkeni – bólek jyr.
Jol-jónekeı aıta ketelik, sol 50-jyldary Sovet Odaǵynda Búkilodaqtyq janýarlar shıkizaty men terisi ǵylymı-zertteý ınstıtýty bolǵan. Onyń bir fılıaly Almatyda edi. Keıin ony Ańshylyq pen ań sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty dep ózgertken. Sol ınstıtýt mamandarynyń málimetinshe, 1935-1987 jyldar arasynda 120 mıllıon ondatra terisi daıyndalǵan. Álgi orta býyn mamandaryn baskıimge jarytqany osydan ańǵarylady. Qazaqstanda kásiptik ondatra ósirý oshaqtaryn qurǵany úshin úsh birdeı ǵalymǵa Stalındik syılyq berilgen. 1958 jyly kooperaııa salasynda ań ósirip atatyn sharýashylyqtar quryldy. Tarbaǵataıda aılap jatyp sýyr atatyndar sonyń ańshylary bolǵany sózsiz.
Ondatranyń «jerlesi» – sýyrdyń ósimtaldyǵy ondaı emes. Bular yqylym zaman buryn kelip, myltyq shyqpaı turǵanda kóbeıip alǵanymen ǵana túr retinde saqtalyp tur. Ári Batys Eýropaǵa barǵandary jaqsy qorǵaýǵa alynǵan. Avtobannan taý-taýǵa tarmaqtalatyn shaǵyn joldaryna «Abaılańyz, sýyrlar» degen belgini jıi qoıypty. Tarbaǵataıdaǵy kúre joldarda ondaıdy eshkim óńi turmaq, túsinde kórmes-aý… Eýropada onyń ústine zertteýge qóńil bólingen. Sonaý 1859 jyly «Tabıǵı ǵylymdar habarshysy» jýrnalynyń №10 sanynda «Alpi sýyrlary» atty maqala jaryq kórgen. Onda sýyrdyń elge belgili jazǵy tirshiligi emes, qysqy uıqysy jan-jaqty zerttelgen.
Sýyrdyń alǵashqy sýreti odan ertede 1572 jyly salynǵan. Kóptegen murajaılarda onyń bas súıeginen baqaıyna deıin saqtalǵan. Franııanyń Lıon ýnıversıtetinde sýyrdy tekseretin arnaıy zerthana bar. Onyń professory Raımond Ramıýs sýyr áýletiniń 20 mıllıon jyldan beri ómir súrip jatqanyn aıtady. Bir mıllıon jyl buryn Soltústik Amerıkadan Azııaǵa ótedi. Onda Jer betinde zil, qylysh tisti jolbarys, júndes muıiztumsyq atalatyn janýarlar bolǵan. Bári keıin qurydy. Adam kináli emes, tabıǵattyń synyna shydamady. Anda-munda zildiń, ıaǵnı mamonttyń súıegi, tipti múrdesi tabylsa, Jer júzi bir shýlap qalady. Al sýyr sodan beri aman-saý. Qaıta órisi keńeıgen. Azııanyń jaqqany sonsha, salmaǵy ata-babasynan úsh esedeı aýyrlap, on kelige deıin tartatyn boldy. Birneshe túrge tarmaqtaldy. «Dala sýyry», «Altaı sýyry», «kókshýlan sýyr», «qaratóbel sýyr» atalatyn atalarǵa bólinip ketti. Báriniń babasy – Amerıka sýyrynan aýmaıtyn urpaǵy Alpide ǵana saqtaldy. Ǵajap emes pe, eń alys aımaqqa ketken urpaǵy eń alǵashqy atasynan aýmaıdy!
Eýropanyń sýyry Alpi, Perıneı, Karpat, Tatra taýlarynyń bıikterin mekendeıdi. Tóskeıden tómen túspeıdi. Demek, asa jyly jer jaqpaıdy. Atamekeni Soltústik Amerıkadaǵy sııaqty qońyrsalqyndy unatady. Jer betin muz qursaýlaǵan kezeńnen aman qalǵan ań úshin sýyqtan góri ystyq qaýipti shyǵar. Ǵalamdyq jylyný úderisi bul ańǵa jańa qater ákelýi ǵajap emes.
Aıtpaqshy, «Muz kezeńi» atty mýltfılmde táýir beınelengen zil, qylysh tisti jolbarys, júndes múıiztumsyq jáne basqalary jete almaǵan bergi dáýirge «sýyr nege jetti» desek, oǵan qysqy uıqy sebep bolsa kerek. Ańdar sýyq ári tamaqsyz kezeńdi inde jatyp ótkizýge birden emes, birtindep beıimdelgen. Qysqy uıqynyń da túri kóp eken. Aıý men borsyqtiki – shynynda, uıqy. Qater tónse, qarny qatty ashsa, oıanyp ketedi. Sýyrdyń uıqysy qazaqtyń:
Esil tasyp barady jardan asyp,
Qar jaýady jańbyrmen aralasyp.
«Sham sóndirip baraıyn» degen basym
Uıyqtap ólip qalyppyn qara basyp, – deıtin qara óleńindegi dál tórtinshi tarmaqtaǵydaı. Biletinder «qysta kirpi de osylaı ólip uıyqtaıdy» desedi.
Qar jaýyp, sýyq túserden buryn sýyr inge jatyp qalady. Sodan qaıtyp kún kózinde shýaq paıda bolǵansha keminde 6-7 aıdy uıqymen ótkizedi. Qazaqta jáne mynadaı eski óleń bar:
Qara jerge qar jaýyp,
Qardy kórgen bir murat!
Qara jerden qar ketip,
Jerdi kórgen bir murat!
Bul – adamǵa qatysty aıtylǵan arman. Sýyrǵa qysqy qardy kórý esh murat emes. Esesine qary ketken qara jerdi kórý naǵyz baqyt bolar. Jaz boıy jaıylyp, armansyz semiredi. Sol maıy qysqy uıqy kezinde denege nár berip turady. Dene qımylsyz, jylylyǵy 10 gradýstan aspaıdy. Mınýtyna eki-úsh ret qana tynys alady. Júrek soǵysy mınýtyna 220-dan 30-deıin, ıaǵnı jeti ese azaıady. Bir ǵajaby, qany uıyp qalmaıdy. Eń keremeti, sýyr indegi qysqy uıqyǵa jatar aldynda aǵzasyn barlyq zııankesterden tazalaıdy. Ǵylym osynyń qandaı jolmen júzege asatynyn bile almaı-aq qoıdy. Ony bilse, adamzat úshin keremet jańalyq ashylmaq.
Sýyrdy, sózdiń týra maǵynasynda, «indetip» zerttegen ǵalymdar myna qyzyqqa da nazar aýdartady. Árbir jıyrma kún saıyn bir táýlikke oıanady eken. Onda jatqandaǵydan kópteý qýat jumsalady. Ara-tura oıanǵany deneniń qurys-turysyn bir jazyp qoıý úshin shyǵar. Sóıtip, qysty inde «óli men tiri arasynda» ótkizip, kóktemgi shýaqqa shyqqan sýyrdyń denesi áli maıly bolady. Kók jetilgenshe ári qaraı aryqtaı túsedi. Sosyn shyqqan shópke jaıylyp, qyzǵan kúnge shýaqtap, qaıtadan denege maı jınaýǵa kirisedi. Onyń tirligin qasqyr, búrkit, álde adam bólip jibermese, jıyrma jylǵa deıin jasaıdy.
Bul ańnyń tarıhı otany – Amerıka Qurama Shtattarynda Sýyr kúni ótkiziletini málim. Pensılvanııa shtatynyń Panksatonı qalasynda «Fıl» dep atalatyn sýyrdyń innen shyǵý sátin baqylaýǵa myń-myńdaǵan týrıster jınalady. Eger Fıl innen shyqqan kezde óziniń kóleńkesine qaramasa, kóktem erte bastalady. Kóleńkesine qarap qoısa, qystyń aıaǵy sozylady. Qazaqta kerisinshe ańnyń inge jatar kezin baqylaıtyn. Eger tamyzdyń sońy men qyrkúıektiń basynda kúni boıy tynbaı jaıylsa, qys uzaqqa sozylmaq. Erte men keshte jaıylyp, kúndiz shýaqtap ne kóleńkelep jatsa, onda aldaǵy qys mal men janǵa jaıly ótedi. Inin qalyń qymtap japsa, ol qysta qatty aıaz turady.
Jarnamaǵa janyn salyp, sol arqyly qara tastan maı syǵatyn amerıkalyqtar sýyrdyń innen shyǵar sátin aqsha túsetin shoýǵa aınaldyrǵany málim. Fıldi kórýge kelgender sýyrdyń sýreti bar kıimderdi, kitaptardy, oıynshyqtar men ydys-aıaqtardy jappaı satyp alady. Mýltfılmniń kirisi taǵy bar. Púlishten jasalǵan oıynshyq sýyrdyń neshe túrin biz Avstrııa Alpisinde kórgenbiz. On toǵyzynshy ǵasyrda munda fleıta tartyp, sýyr jetektegen masqarampazdar júrgen. Olar halyq jınalǵan jerge baryp, aqshaǵa bılet alǵyzatyn. Sýyr qandaı bıletti shyǵaryp berse, taǵdyry sondaı bolmaq.
Shoýdy qyzyqtaýshylar – óz aldyna, álemniń sýyrtanýshy ǵalymdary kongress ótkizip turady. Bul jaǵynan baǵy bar eken. Zertteýshilerdiń halyqaralyq keńesteri Ýkraınada, Franııada, Shveıarııada, Monǵolııada, Reseıde birneshe ret ótkizilgen. Sońǵy basqosý Reseıdiń Kýzbass óńirińde ótipti. Buǵan Reseı Tabıǵattaný akademııasynyń akademıgi Aleksandr Polıakov muryndyq bolypty. Bul jaqty sýyrdyń 20 myń jyl buryn paıda bolǵan jas túri mekendeıdi. Ony Tom ýnıversıtetiniń professory, osy túrdi qorǵaýshylardyń biri Nıkolaı Kaenkonyń qurmetine «Kaenko sýyry» dep ataıdy. Búkilreseılik terıologııa qoǵamy sýyrlardy zertteý komıssııasynyń tóraǵasy Oleg Brandlerdiń anyqtaýynsha, basqa sýyrlarda 38 hromosoma bolsa, Kaenko sýyrynda 36 hromosoma bar! Osynyń bári sýyrdyń qanshalyqty egjeı-tegjeıli zerttelgenin ańǵartady.
Sýyrdyń bir astanasy – Tarbaǵataı bizde bolǵanmen, mýltfılm túsirip, oıynshyq shyǵarý turmaq, Qazaqstannyń álgindeı halyqaralyq kongress shaqyrǵany týraly estimeppiz. Esesine, el ishinde sýyr jóninde áńgime jeterlik. Ony qazirgi ǵalymdar elemese de, burynǵy danalar nazardan qaǵys qaldyrmapty.
Máselen, ataqty Máshhúr Júsip bir aq sýyrdy únemi baqylap júrgen. Otyzynshy jyly basqa jaqtan ań aýlap kelgen jigitterge «aq sýyrǵa tımeseńder boldy, kórshim edi» dep eskertedi. Aq sýyrdyń ini Máshekeńniń kózi tirisinde saldyrtyp qoıǵan kúmbeziniń irgesinde eken. Ańshylardy qara basqanda, qurǵan tuzaqtaryna aq sýyr túsip, ólip qalypty. Sonda nazalanǵan Máshekeń álgi eldiń sóz túsiner aqsaqalyna bir aýyz hat jazyp jibergen. Uzamaı bir ata el «sýyr jegen Qozǵan» atanady. «Aq sýyrdy aýlaǵan ańshy uzaq ómir súrse de, urpaqsyz ótipti» degendi Máshekeńniń nemeresi Súıindik Kóbeevtiń esteliginen oqydyq.
Sýyr jónindegi áńgimeniń qyzyǵyn Mońǵolııaǵa eki márte barǵanda estidik. Aıtpaqshy, bul taraptaǵy halyqaralyq jıyndar ortasynda mindetti túrde Mońǵolııa ǵalymdary júredi. Ózderinde san ret kongress ótkizgen. Bul eldiń Shyńǵys hannan keıingi ekinshi taqyryby, maqtanyshy sýyr deýge bolar. Sóıtip, ol Qahannyń paıza ustap ketken habarshysyndaı talaıdyń basyn qosýǵa sebep bolyp júr. HHI ǵasyrda!
SÝYR – «QURMETTI EMShI»
Ýlan-Bator shaharynyń shetindegi qurmetti qonaqtar úshin salynǵan mekenge deıin jol taý bókterlep ketedi. Az ǵana jer júrgenińizben búkil eldiń keń, sheksiz bolmysyn baıqaısyz. Azııaǵa ǵana tán peızajdyń ishinde sýyr da júr.
Mońǵolııa astanasynyń shetindegi aýlasyna kıiz úı tigilgen kottedjderden keıin búlinbegen tabıǵat bastalady. Basynda balqaraǵaı, samyrsyn ósken taýdyń etegi toly sýyrdyń ini. Bıikten túsken buǵy, dóńgelenip tura qalǵan jylqy, tońqańdap qashyp bara jatqan sýyr kózge tanys. Mońǵol aqyndary ony talaı jyrlaǵan shyǵar, átteń, ádebıetimen tanys emespiz, oıymyzǵa ózimizdiń Muqaǵalı oralsyn:
Bir tynbaıdy shegirtkeniń shyryly,
Jel qozǵaǵan aq shılerdiń sybyry.
Bári tanys: kisinegen qulyny,
In aýzynda shańqyldaǵan sýyry.
Túrkiniń túp mekeni bolǵan mań dala – endi irgeles Mońǵolııa. Myna ań munda «tarbaǵan» dep atalady. Kórshi el kezinde on altynshy respýblıka sııaqty kún keshti. Sovet Odaǵy mońǵoldyń maly men kenin ozbyrlyqtan opyryp, Máskeýdiń tolmas, toımas «kómeıine» tyqpalady. Sóz júzinde «azat el» delinse de, basqasy bylaı tursyn, tarbaǵan terisin ótkizý jónindegi tapsyrmany oryndaýǵa májbúr boldy.
Táýeldi tustyń derekteri mynadaı: SSSR-ǵa jyl saıyn 2,5 mıllıon teri jóneltilgen. Beride mońǵol arasynan shyqqan «jańa baılardyń» bastapqy kapıtaly da tarbaǵan terisi bolǵan. Ol eldegi 21 aımaqtyń 18-in mekendeıdi. Gobı shólinen basqa taý ańǵarlarynan, oıly-tóbeli alqaptardan bir jaqqa qaraı úıilgen topyraqty, sol úımeniń shetinde úńireıip jatqan indi kórýge bolady. Sýyrdyń ini – ádette, úsh túrli. Qysta uıyqtaıtyn negizgi indi joǵaryda sıpattap kettik. Odan basqa tósenishke shóp jınaıtyn qoımasy men «dárethanasy» joq jazǵy in qazady. Onda ystyqta kóleńkelep jatady. Úlken dáretke inniń syrtynan bir jerdi tańdaıdy. Úshinshisi – qashqanda bas saýǵalatyn jaıdaq in. Baspana jaǵynan da tarbaǵan-sýyrdyń ómir salty kóshpeli halyqtyń tirshiligin eske salady-aý!
Jalpy, «sýyrdy adamnan azǵan» degen sózdi atalarymyzdan talaı estidik. Aldyńǵy eki aıaǵy aıaqtan góri qolǵa uqsaıdy. Shoshaıyp turyp sonymen dándi úgitip, aýzyna sala qoıady. Keıbir ańshylar qashar jeri qalmaǵan sýyrdyń betin basyp, kádimgideı jylaıtynyn aıtatyn. Juptasqanyn kórip qalǵandardyń «pátshaǵarlar adamnan aýmaıdy» degenin estidik. Ári erkegi erte kóktemde urǵashy sýyrdy ózi qystaǵan innen emes, basqa kórshi «taıpadan» tańdaıdy. Qazaqtyń «jeti atasyn» saqtamasa da, soǵan jýyqtaıdy.
Biraq qandaı jaǵdaıda adamnan azǵanyn qazaq ishinde eshkim aıta qoımaıtyn. Mońǵol jerinde bul týraly ańyz saqtalǵan eken. Alǵash Shoqannyń dosy Potanın jazyp alǵan. Beride túrli nusqada san ret qaıta hatqa túsken. Halqa, oırat, saha, týva, haqas halyqtary tegis biledi. Jelisi mynadaı: Mergendigi asqan ańshy masattanyp, aqyry Jaratýshymen bástesken. Jer betindegi ańdy qoımaǵan soń oǵan qarlyǵashty jibergen. Ańshy jebesi onyń quıryǵynan ǵana tıip, ekige bólip túsedi. Báste «jeńildiń» degen Jaratýshy ańshyny tarbaǵanǵa aınaldyryp, jer astyna túsiredi. Qarlyǵashqa atqan oqtan qutyla almaǵany úshin «aıyrquıryq bolyp qalasyń» deıdi.
Sodan beri mońǵoldar tarbaǵanǵa sadaq jebesin kezegen emes. Inge tútin salady, qaqpan, tuzaq qurady, ıtpen alady. Myltyq shyqqaly beri atatyn bolǵan. «Myltyqtyń oǵy – sadaqtyń jebesi emes».
Álbette, sýyr atý jeńil-jelpi áreketke jatpaıdy. Ony ne kórinbegen atady, ne erinbegen atady. Bul – óte saq jáne uıymshyl ań. Jaıylyp júrgende bireýi mindetti túrde qaraýylǵa turady. Aspannan bastap aınalany sholady. Qandaı bolsyn qaýip baıqalsa, yńqıttap dabyl qaǵady. Sol sát barlyq sýyr jaıylýdy, qyzdyrynýdy tastap, dereý inge bas saýǵalaýǵa kirisedi jáne árqaısysy dabyl belgisin qaıtalaıdy. Sóıtip, tutas ańǵardyń sýyry áp-sátte tyǵylyp úlgeredi.
Qysqa aıaqtarymen, semiz denesimen alysqa júgire almaıtyn bolǵan soń inniń aınalasyna jaıylady. Onyń esesine kózi óte qyraǵy. Ádette qaraýyl sýyr innen shyǵa sala aınaladaǵy oba, tas, tobylǵy, qaraǵan, qazyq, taǵy basqa erbıip turǵannyń bárin belgilep alady. Sonyń álgilerdi aınala túgendep turady. Eger áldebir shoqıǵan joq bolyp ketse nemese jańadan paıda bolsa, attanǵa basady. Kózi ótkir bolýymen qatar óte saq, qulaǵy sybdyrdy bir shaqyrymnan estip qoıady. Osy qasıetteri de ony kóshpeli halyqqa jaqyndata túsedi.
Sonshama saq tarbaǵannyń áýestigine ne daýa! Osy tusyn mońǵol ańshylary tap basqan. Bul syrdy biletinder úshin kórinbeı de, erinbeı de ańdyp jatýdyń esh qajeti joq. Ústine taza aq kıim, basyna salpańdaǵan qulaqtary bar aq bórik kıip, betinde kózge oıǵan tesikti aq jamylǵysy, qolynda eki aq jelpýishi bar ańshy tarbaǵanǵa qaraı júredi. Kez kelgen qaraıǵannan qaýiptenip, birden qashatyn ań mynaǵan ań-tań bolyp qaraıdy. Sonda aq kıimdi ańshy qulaqty sekeńdetip, jelpýishti jelpip jaqyndaı beredi. Birazdan soń qorqýdyń ornyna qyzyqqa batqan ań birge bıleı bastaıdy. Bitti. Janyna kelgen ańshy oǵan jalǵyz oqty jalyndyrady ne keltekpen uryp alady.
Mońǵoldar baıaǵydan tarbaǵannyń etin jeıdi. Ony pisirýdiń birneshe ádisi bar. Máselen, terisin sypyrmaı baýyrynan ǵana jaryp, ishek-qarnyn tazalap alyp tastaıdy. Otqa qyzyp turǵan tastardy ishine tyǵyp, syrtyn aǵashpen búrip biteıdi. Sosyn shoqqa aınaldyryp qaqtaıdy. Tarbaǵannyń júni úıtilip, terisi doptaı domalanyp, byrysady. Bul taǵamnyń aty – «bodeg».
Ekinshi túri – «horhog». Onda terisin sypyryp, ishek-qarnyn laqtyrady. Qalaıy qutyǵa otqa qyzǵan tas pen taza etti kezegimen qatarlap tastap otyrady. Tolǵan kezde aýzyn myqtap jaýyp, qutyny tepkilep domalatady. Bizge Baıólkeniń qazaqtary osy ádispen qoıdyń etin de pisirip bergen edi.
Tarbaǵandy jerge kómip pisiretin de tásil bar. Tilersekten keletin shuqyr qazyp, oǵan shóptiń saǵdary men otqa qyzǵan tasty salady. Taǵy saǵdar, taǵy tas. Sosyn ústine soıylǵan sýyrdyń etin tastaıdy. Taǵy qý shóp, taǵy ystyq tas. Eń betin kúlmen kómip qoıady. Baıqasaq, osynyń bári – dalada, ydys joq jerde isteýge ońaı ańshy men malshynyń taǵamdary.
Tarbaǵannyń baýyryn ǵana alyp óz maıyna qýyrsa, «jalbaq» degen taǵam shyǵady. Jalbaqty eshqashan áıelder men balalarǵa bermeıdi. Ańshylar ońashada pisirip, ózderi jeıdi. Bul taǵamdy erkektik qýatty kúsheıtetin dárige balaıdy. Áseri «Vıagrany» jolǵa qaldyryp, buǵynyń múıizi men kıiktiń tekesiniń shybyǵynan esh kem emes» desedi.
Qazaqtar bul ańnyń etin kóp jeı bermeıdi. Erterekte múlde aýlamaǵan. Oǵan Qazaqstan, Mońǵolııa men Qytaı shekaralary túıisken óńirinde týyp, bala kezinde sýyrdy kórip ósken Halıfa Altaıdyń «Tarıh» atty óleńin mysalǵa keltiremiz:
Baqqany – qoı men túıe, sıyr, jylqy,
Túzeler aman bolsa, oıyn-kúlki.
Ań aýlap, búrkit salyp saıat jasap,
Qýalap soqqandary – qasqyr, túlki.
Jaryqtyqtyń jazǵany – shyndyq, qazaqtardyń ańshylyq qumary, negizinen, qasqyr men túlkige aýǵan. Sebebi, sýyrly jazda onsyz da el ishinde qyzyq kóp, saıat qar túse bastalady. Ol kezde sýyr jatyp qalady. Jeýge mal eti jetkilikti bolǵandyqtan, usaq ańdy azyq dep te sanamaǵan. Sýyr – kóbinese jaılaýdaǵy balalardyń ermegi. Aıtpaqshy, onyń mal sharýashylyǵyna janamalaı sebi tıgen. Kóktemde sýyr shyqqan soń ıt-qus kóbinese sony azyq etip, maldy torýyldaýdy qoıady. Qazaqtar kúzet pen kózeýden qolyn bosatyp, bir erkindik alady. Esesine, sýyrdy ıt-qusqa basy bútin qaldyrǵan.
Ǵylymı turǵydan sýyrdyń eti taza bolatyny daýsyz. Jarty jyldyq uıqyǵa jatar aldynda aǵzadaǵy bakterııalardy adalap tastaıtynyn aıttyq. Eshqashan ólekse, jándik, qońyz jemeıdi. Sýatqa barmaıdy. Demek, boıynda esh mıkrob bolmaıdy. Osyǵan oraı mońǵoldar taǵy bir ańyz shyǵaryp alǵan. Mańaıdaǵy barlyq ań jınalyp, kimniń taza ekenin jóninde talasqan desedi. Sonda tarbaǵan: «Eń taza ań menmin. Óıtkeni aıaq astyndaǵy sýdy emes, shóptegi tunyq shyqty ǵana ishemin. Mal baspaǵan shópti jeımin. Shóp qýraǵanda ony jemeı, jatyp qalamyn», – dep bárin jeńip ketipti-mys.
Ańyz – óz aldyna, sýyrdyń eti amındi qyshqyldarǵa toly. Bul jaǵynan balyqpen teńdesedi. Demek, teńiz-muhıttan alysta jatqan, balyq aýlaýdy kásip kórmeı dalada júretin halyqqa tarbaǵandy jeý aıyp emes, tabıǵı túrdegi qajettilik bolyp shyǵady.
Maıy – múlde qazynalar qoımasy. Onymen túrli aýrýlardy emdegen. Úsigen jerdi maılaıdy. Sýyqta úsip qalmaý úshin aldyn ala beti-qolǵa jaǵady. Jótelgende, sýyq tıgende ishedi. Ózi qysqy aıazda tońazymaı, suıyq kúıde turady. Bir ǵajaby, temir nemese shyny ydysta saqtalmaıdy. Ondaı ydystyń esh tesigi bolmasa da, arasyna sińip ketedi. Sondyqtan sarymaı sııaqty sıyrdyń qarynyna salady. Ańshylar qysqy aıazǵa tońbaý úshin jazda tarbaǵannyń maıyn jaqsylap jeıdi.
Mońǵol arasynda estigen myna bir derek qart ańshynyń aqylymen jas ańshynyń ókpedegi qurtyn qalaı túsirgeni týraly. «Tarbaǵannyń maıyn alyp, – depti qart, – oǵan keminde úsh-tórt ótin quıasyń. Sosyn tarbaǵan jaqsy jeıtin kók gúldiń tamyryn qosasyń. Ol gúldiń kúltesi usaq, biraq tamyry barmaqtaı bolady jáne óte ay. Jalasań, tilińdi tyzyldatady. Qospany birneshe kún tundyryp, tańerteń tamaqtyń aldynda jáne keshke uıqyǵa jatar aldynda bir qasyqtan ishesiń».
Osy aqyldy tyńdaǵan aýrý ańshy bárin isteıdi. Sosyn… «Birinshi qasyqtan soń óte jaman boldym. Búkil ishek-qarnym aýzymnan shyǵyp keterdeı loqsydym. Sóıtip, qusyp, sál tynyshtaldym. Keshke ishken soń taǵy qustym. Ishten iriń kóterilip, sasyq ıisi ózimdi tunshyqtyrdy. Erteńinde tańerteń úshinshi ret ishkenimde árqaısysy jańǵaqtaı bolatyn, ortalarynda tesigi bar úsh kesek nárse qustym. Óńeshimnen beri zorǵa ótti. Keshke tórtinshi ret ishkenimde jaranyń uıyǵan qanyn qustym. Sodan keıin aýrýdan qulan-taza aıyǵyp, attaı shaýyp kettim».
Bul – ańyz emes, naqty oqıǵa.
Taǵy bir naqty mysaldy «kóshpeli ómirdiń akademıgi» atanyp ótken Jaǵda aqsaqaldan estigenbiz. 1945 jyly jazda Úsh aımaq kóterilisi kezinde bir jigit jaraly bolady. Oǵan aýyldan emshi shaqyrtady. Emshi oq tıgen jigitke jany ashıtyn azamattardyń eń mergenin Maıly taýyndaǵy qalyń sýyr arasyna attandyrǵan. Oǵan: «Bir sýyrdy aıaǵynan atyp jaraqatta, – dep eskertedi. – Ol súıretilip inge kiredi. Azdan soń tap sol jerden basqa sýyr shańqyldap shyǵýy kerek. Ony atýyńa bolmaıdy. Biraq ańdyp otyr. Ol dalany kezip ketip, birazdan soń inge qaıta oralady. Osy kezde bir oqpen sespeı qatyrasyń. Dereý inniń aýzyna baryp, álgi ákelgen úsh-tórt tal shópti alasyń». Tapsyrma – osy. Mergen tastaı etip oryndap, shópti jetkizdi. Emshi ony jigittiń jarasyna tańyp, birer kúnde aıaǵynan tik turǵyzypty.
Osydan keıin «sýyr – emshi» degen úshinshi taqyrypshany biz «sýyr – kenshi» men «sýyr – elshige» uıqas úshin almaǵanymyzdy ańǵararsyz, qadirmendi oqyrman.
Qaınar Oljaı,
Qazaqstan – Avstrııa – Mońǵolııa,
«Ana tili».
