قازاق حالقىمىزدى وزگە ەلدەن ەرەكشەلەپ، ۇلىلىعىمىز مەن ۇلتتىعىمىزدى كورسەتەتىن، بولمىسىمىزدى دارالايتىن بايلىعىمىز –ۇلتتىق مادەنيەتىمىز، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز. ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق دۇنيەتانىمى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى بولادى. ادەتتە ۇلتتىق تانىم جايلى ءسوز قوزعاعاندا ءبىزدىڭ ەسىمىزگە نە تۇسەدى؟ ءتىل، سالت-سانا، ءداستۇر، حالىق مۇراسى، مادەنيەت، مەنتاليتەت، ت.ب. كەڭەستىك سانادا «ەسكىنىڭ قالدىعىنا» اينالعان ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى بولاشاق ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرەتىن ءسات، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقالى بيىل جيىرما سەگىزىنشى جىل. شۇكىر!
جاسامپاز ەلىمىز ەنشىسىن العالى ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق كوزقاراس، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قال-احۋالى قانداي دارەجەدە؟ ارىگە بارماي، بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان سارالايىق. «بۇل ءان –بۇرىنعى اننەن وزگەرەك»، تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىلدىڭ تولعاماعى –ۇلتتىق تانىم ماسەلەلەرى.
نەگە ماسەلەلەرى دەگەندى الىپ وتىرمىز؟ سەبەبى، كۇندەلىكتى قۇر ءسوزدى ايتىپ، داۋرىقپا ءسوز بەن جاساندى ۇران سالۋدان اۋلاقپىز. ماسەلەنىڭ اشىعىن ايتىپ، جاستارعا از دا بولسا وي سالۋ نەگىزگى ماقساتىمىز بولماق.
اۋەلگى ماسەلە ء–تىل ماسەلەسى. سەبەبى ۇلتتىق دۇنيەمىزدى حالىق اراسىندا ناسيحاتتاۋ، جەتكىزۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءتىلىمىز ءتۇزۋ بولماق كەرەك. ءتىل –حالىقتىڭ قازىناسى، ۇلتتىق مۇرا. ءتىل تاعدىرى –ۇلت تاعدىرى. بۇل سوزگە جاساندى جاناشىرلىقپەن ەمەس، تەرەڭ تۇسىنىكپەن قاراساق ەكەن.
حوش... Əدەتتەگىدەي، اۆتوبۋسقا مىنسەم جان-جاعىمداعىلاردىڭ قيمىلىن باعىپ، كىمنىڭ اۋزىنان قانداي ءسوز شىعادى ەكەن دەپ باقىلايتىن əدەتىم. سەبەبى, مەنىڭشە، اۆتوبۋس –ەڭ ءبىر قايناعان قوعامدىق ورىن. شارۋاسىنان شارشاپ، جۇمىستان قالجىراپ قايتقان حالىقتىڭ «شىنايى بەت-بەينەسى» كورىنەتىن كەز –اسىرەسە كەشكى مەزگىلدەگى اۆتوبۋس ءىشى... جۇما سايىن جۇرەتىن جولىما ءتۇسىپ، ايازدى كۇنى ايالدامادا اياقتارىمدى ءبىردى-بىرىنە سوققىلاپ، سارىلىپ سارى اۆتوبۋستى كۇتتىم. نە كەرەك، سەگىز مينۋت كۇتتىرگەن سارى اۆتوبۋس سەلكىلدەپ جەتىپ تە كەلدى. كۇندەگىدەي، حالىق ىعى-جىعى... قىسقاسى، ءبىز وتىرعان (تۇرىپ تۇرعان) اۆتوبۋسقا بەس ايالدامادان سوڭ بالاسىن جەتەكتەگەن əيەل ءمىندى. «اقشا تولەپ وتىرامىز» دەپ تاپ-تازا ايتىپ تۇرعان كوندۋكتور əيەل "بالامەن ورىن بەرەيىكشى" دەپ قالدى. نيەتىن تۇسىندىك، بىراق ءتىلدى قالاي بولسا سولاي قولدانۋعا بولا ما؟ مەن ىزالانىپ ۇلگەرگەنشە، ءبىر ۇلكەن كىسى: –Əي، –دەدى جەكىرىپ. –وسىنداي دا ءسوز بولا ما ەكەن، «بالالى əيەلگە ورىن بەرەيىك» دەپ جوندەپ ايتساڭ بولماس پا؟–دەپ زىرك ەتە قالدى. "ۇلكەن تۇرىپ كىشى سويلەگەننەن بەزدىڭ" كەرى كەلىپ، اۋزىمدى اشۋعا ارىم جىبەرمەي، اشۋدى الا كوزبەن كورسەتىپ تۇرعان ەدىم، əلگى كىسىگە سونشا ريزا بولدىم. "جاي ءسوز، ماڭىزدى ەمەس، نە ايتقىسى كەلگەنى تۇسىنىكتى ەمەس پە" دەگەن وي بولۋى مۇمكىن، كوندۋكتور ايەلدىڭ دە ويى وسىلاي-اۋ، ءتىلىن دۇرىستاماق بوپ بەزەكتەگەن كىسىگە بەت بۇرىپ تا قارامادى. راس، əيتەۋىر تۇسىندىك. بىراق، بىرەۋ سولاي جۇيەسىز سويلەسە، ەكىنشى تاعى سولاي جاساسا، جاسامپاز ءتىلىمىزدىڭ ەرتەڭى نە بولادى؟
الگى وقيعا əسەر ەتتى. ءبىردىڭ ءسوزى تۇزەلسە، مىڭعا ساباق ەمەس پە؟
ءتىلىمىزدىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بار، ەرەجەنى ەركىن مەڭگەرىپ، باي ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن سارقا پايدالانىپ، بال تامىزىپ نەگە سويلەمەسكە؟!
بۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز. كەلەسى قوعامداعى كەلەلى ماسەلە –بۇگىنگى بالا تاربيەسى. بۇگىنگى بالا –ۆيرتۋالدى الەمنىڭ قۇلى. كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەردىڭ بەتىن ادام كورگىسىز قانجوسا كەيىپكەرلەرگە ىلەسىپ جاساعان ەرسى قىلىعىن، ءتىس دارىگەرىنىڭ كەزەگىندە وتىرىپ، «ماما، ايتشى، بۇل ويىن عوي، ءيا» دەپ جىلامسىراعان بالاسىنا «جوق، بالام، بۇل شىنايى ءومىر» دەپ ۇعىندىرا الماي الەك بولعان انانى كورگەندە جانىم اشىپ، كوزىمە ەرىكسىز جاس كەلدى.
ادەتتەگىدەي، قىزىقتى جاڭالىققا تاپ بولارمىن دەپ عالامتور جەلىسىن اقتارىپ وتىرعانمىن. بىردە كوزىم جاپون ماقالدارى دەگەن سىلتەمەگە ءتۇستى. جاپونشا بىلمەسەم دە، «ماقال – ءسوزدىڭ مايەگى» دەپ بىلەتىن، ءۇش ويدىڭ ءبىرىن ماقالداپ جەتكىزبەسە قارابايىر سويلەگەندەي سەزىنەتىن قازاق بولعان سوڭ، سىلتەمەنى باسىپ، وزگە ەلدىڭ ماقالى قانداي ەكەنىن كورگىم كەلدى. قۇداي وڭداعاندا، قازاقشاعا اۋدارىلعان ەكەن. مەنىڭ ءبىر تاڭ قالعانىم مىنا ماقال بولدى. «بالانى ەركەلەتۋ – تاستاپ كەتۋمەن بىردەي» دەيدى. ال كەرەك بولسا! بالا تاربيەسىندە «بالانى بەس جاسقا دەيىن پاتشاڭداي كور، بەس جاستان كەيىن قۇلىڭداي جۇمسا، ون بەس جاسقا كەلگەندە دوسىڭداي سىرلاس» دەگەن ناقىل ءارى قاعيداتتى ءجيى ەسكە الاتىن ءبىزدىڭ حالىق دانا دەپ قالاي ايتپاسسىڭ؟! مىنە، ناعىز تەپە-تەڭدىك. ءار نارسەنى ءوز ۋاقىتىسىمەن جاساي بىلەتىن حالقىمىز «بالا – باۋىر ەتىم» دەپ بىلەدى، ەركەلەتىپ، جىلى-جۇمساقتى ۇسىنىپ، بار ءتاتتىسىن اۋزىنا توسادى. بالانى تاربيەلەر كەزىندە تاربيەلەپ، ەركەلەتەر تۇستا ىقىلاستان ادا ەتپەي، ءجيى-ءجيى ماقتاپ، قانات ءبىتىرىپ وتىرعان ءجون. جاس بالانىڭ ويى جۇيرىك، ءبىر ايتقاندى بىردەن ۇعىپ الادى. ءارى كوپ نارسەنى بىلگىسى كەلەدى. سوندىقتان قويار ساۋالى دا كوپ. «ول كىم؟ بۇل نە؟» دەپ ءجيى سۇرايدى. بۇل كەزدە وعان ءبارىن جۇيەلى ءتۇسىندىرىپ ايتۋ ماڭىزدى. بالاسى بىردەڭەگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ سۇراي قالسا، ەكى كوزى عالامتورمەن تورلانعان اتا-اناسى ەشتەڭەگە قاراماستان، «ءيا،ءيا» نەمەسە «ءما، بالام، تەلەفونمەن ويىن قوسىپ بەرەمىن» دەپ جاۋاپ بەرەتىندەر دە بار. ءبىر-ءبىرىن ولتىرگەن قانتوگىسى كوپ مۋلتفيلم، ادامنىڭ باسىن الىپ جاتقان سوراقى ويىن ويناپ وسكەن بالا ەسەيگەندە نە بولماق؟ سودان كەلگەندە بەزبۇيرەك اكە مەن تاسباۋىر انا قايدان شىقتى دەپ زارلايمىز. قيىنى سول، كوڭىلگە وكىنىش ۇيالاتار، «قاپ، اتتەگەن-اي»-دى ايتقىزار جايىتتار كەيىنگى ۋاقىتتاردا ءجيى ورىن الىپ ءجۇر. «بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى، بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى.» قانشابىر جاندار ءسابيدىڭ جۇپار يىسىنە جەتە الماي ءجۇر، قانشابىرەۋلەر باۋىر ەتىنەن باز كەشىپ الەك، جامان ادەتتەرگە اۋەستەنىپ بالاسىنا «ءتالىم-تاربيە» كورسەتىپ جۇرگەندەر قانشاما؟! «بالا نەنى بىلسە جاستان، ۇيادان – ولە-ولگەنشە سونى تانىر قيادان» دەگەن ج.بالاساعۇن دانامىز. ءاربىر ءسوزى التىن، زەردەن قۇرالعان اقىلگوي دانىشپاننىڭ ءسوزىن قاتە دەپ كىم ايتا الادى؟! سوندىقتان بارىمىزدى باعالاپ، بالانى ەركەلەتەر تۇستا مەيىرىمدى دە اياماي، قاجەت تۇسىندا تاربيەگە دە سالىپ، ءتۇزۋ جول، دۇرىس نۇسقاۋ بەرىپ، ەڭ باستىسى ۇلتتىق تاربيەمىزدى، ۇلتتىق مىنەزىمىزدى بويىنا ءسىڭدىرىپ، ابايدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي» قاعيداسىن ۇعىندىرىپ وسىرگەن ءجون.
ال، وتباسىندا دۇرىس ءتالىم الماعان، ۇلتتىعىمىزدى، ۇلىلىعىمىزدى جاستايىنان بويىنا دارىتپاعان بالادان قانداي ۇرپاق شىعادى؟ شەت ەلگە ەلىتىپ، ۇلتىن سىيلامايتىن، اجە ايتقان قىرىق ۇيدەن تىيىمىن بىلمەيتىن قىز، تەكتىلىگىن ۇمىتىپ، ۇلتتىق ءداستۇردى ۇستانبايتىن ۇل شىعادى. مىنە، قاسىرەت.
ويىمىزعا تۇزدىق بولسىن، ويىما ءبىر وقيعا ءتۇسىپ وتىر. بىردە اۋىزاشاردان قايتىپ كەلە جاتىپ، جولدا ءبىر əجەنى كەزدەستىردىم. قولىندا ءۇش بىردەي دورباسى جəنە بالداعى بار. اياعىن سىلتىپ باساتىن، جاسى دا بىرازعا كەلگەن، دوربا ارقالاماق تۇرماق، از جۇرسە شارشاپ قالاتىن اللانىڭ ءبىر پەندەسى ەكەن. ەكەۋمىز ءبىر ايالدامادان تۇسەتىن بولدىق. اۆتوبۋستان ءتۇسىرىپ، كومەكتەسىپ جىبەرىپ جاتىرمىن. ءƏرى قاراي مىنا تۇرمەن قالاي كەتەدى دەپ قويامىن جəنە. سونىمەن ءجون سۇراسىپ، جەر استى جولىمەن(پودزەمكا) ارعى بەتكە وتكىزىپ جىبەرەتىن بولدىم. Əدەتتە ءوزىمىز جۇگىرىپ وتەتىن جولدى əجەمەن جيىرما مينۋتتاي جۇردىك. سول سəتتە ءبىر-بىرىمىزدەن ءبىراز نəرسە سۇراپ ۇلگەردىك. قايدا تۇراسىڭ، اتا-اناڭ قايدا، باۋىرلارىڭ بار ما دەپ ءبəرىن سۇراپ الدى. ءوز ءومىرىن دە ءبىر سəت كوز الدىما كەلتىرىپ ۇلگەردى. ءسوز اراسىندا "باقىتتى بول، اينالايىن" دەپ اق تىلەگىن جاۋدىرىپ قويادى. اتا-əجە كورىپ وسپەگەن سوڭ بولار، ۇلكەن قاريالاردى كورسەم جىلى ۇشىراپ، ءوزىم دە سويلەسكىم كەلىپ تۇرادى. "قايدا تۇراسىز؟ قايدان قايتتىڭىز، مىنشا جۇكتى ارقالاپ؟ بالالار بار ما؟" دەپ سۇرادىم، ءۇپ-ۇلكەن كىسىنى ءتۇن جارىمدا نەگە جالعىز جىبەرىپ قويعان دەگەن ويمەن. كەيۋانانىڭ ءجۇزى بوزارىپ سالا بەردى. "قىزىم جول اپاتىنان قايتىس بولدى",–دەدى از ۇنسىزدىكتەن سوڭ. جۇرەگىم زىرق ەتە قالدى. كەيۋانا ءəرى قاراي əڭگىمەسىن جالعاستىردى: "ۇلىم بار، العانى (ايەلى) ءجوندى بولماي، ءبىزدى تاستاپ كەتتى، بىزگە كەلىپ ۇرسىپ، اقشامىزدى الىپ كەتەدى. ەكىنشى ۇلىم بار. ول دا سولاي. مۇگەدەك شالىم ولاردى ۇيگە كىرگىزبەي قۋىپ جىبەرەدى. قىز دەگەن جاقسى ەدى. ۇلدان قايران بولمادى. ءوزىم اۋرۋ ءبىر كىسىگە ءدəرى اپارىپ، كوڭىلىن سۇراي بارىپ ەدىم، قاراڭعى تۇسكەنىن اڭداماي قالىپپىن" دەپ əجەم اقتارىلا سالدى.
بۇرىنعىنىڭ ادامىن قاراڭىزشى، ءوزى مۇگەدەك بولسا دا توسەك تارتىپ جاتقان ءبىر كىسىگە كوڭىل سۇراي بارۋدى پارىزى سانايدى.
ويلاڭىزشى، بۇرىنعى زاماندا اتا-اناسىن تاستاپ كەتۋ، قۇرساعىن جارىپ شىققان شاراناسىن باس تارتۋ دەگەن بولعان با ەدى؟ جەسىرىن جاسىتپاعان، جەتىمىن جىلاتپاعان ەلدىگىمىز قايدا؟ ۇلتتىق ءداستۇردى، ۇلتتىق تاربيەنى بويىنا سىڭىرگەن، اۋزىن اشسا ار جاعى كورىنەر دارحاندىق قايدا؟ قارتتار ءۇيى مەن بالالار ءۇيىن پانالاۋشىلار كوبەيىپ تۇرعان زاماندا بۇل دا وزەكتى ماسەلە. بۇل تىزىمگە كەيىنىرەك پايدا بولعان «انالار ءۇيى» دەگەندى قوسىڭىز.
شىعىستىڭ عۇلاما عالىمى ءال-فارابي: «جاس جەتكىنشەكتەرىڭىزدى كورسەتىڭىز، مەن سىزدەردىڭ بولاشاقتارىڭىزدى ايتىپ بەرەيىن»، –دەيدى. ال، ادام سەنگەن، زامان سەنگەن جاستارىمىزدىڭ ارمانى –شەت ەلدە ءومىر ءسۇرۋ بولعانىنا كىم كىنالى؟ ادام با، زامان با؟ ءبىر كورشىمنىڭ كوزبەن كورمەسە دە ايتۋلى شەت ەلدە تۇرعىسى كەلەتىنىن، اۋزىنان سونشا سۋى كەتە ارمانداعانىن كورىپ جاعامدى ۇستاپ، قايران قالدىم. سەبەبىن تۇسىنگىم كەلمەسە دە، سۇرادىم. ءۋاجى –بىرەۋ. شەتەلدە ءومىر ءسۇرۋ كەرەمەت ەكەن-مىس. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بولدىڭ» ءمانىن تۇسىنبەيتىن قازاقشا بىلمەيتىن قازاق كورشىم ءوز ەلىندە سۇلتان بولىپ جۇرگەنىن ۇقپايتىن دا سەكىلدى. «تاسيدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ...» ايتاسىڭ، «باياعى جارتاسقا» سوعىلىپ، وزىڭە عانا ەستىلەدى. جاڭعىرىق...
«اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن، كوز كورىپ، قۇلاق ەستىگەن ماسەلەنى كوتەردىك. اسىلىندە، بۇل دەگەنىمىز قۇلدىراۋ ەمەس. ارينە، بۇگىنگى كۇننىڭ قاھارماندارى جەتەرلىك. ەلدىڭ ەلدىگىن، حالىقتىڭ تۇتاستىعىن، ءتىلدىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ كەرەگەسى كەڭ، تەرەزەسى وزگە ەلمەن تەڭ، شاڭىراعىمىز بيىك بولۋى ءۇشىن، جۇرتىمىزدىڭ جالعاستى ءومىرى جارىق، جاستارىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن بولۋى ءۇشىن، ۇلتتىق تاربيەنىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتىپ، حالقىمىزدىڭ ۇلىقتىعىن، ۇلىلىعىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن اتقامىنەرلەر قانشاما؟ تاۋەلسىز ەلدى، «ەلىم» دەر ەردى ءناسىپ قىلعان اللاعا سانسىز ماداق.
ماسەلەنى كوتەردىك. سەبەپ قانداي؟ نە جەتىسپەيدى؟ سەبەپ جالعىز. جەتپەيتىنى –ۇلتتىق تاربيەنىڭ، ۇلتتىق سانانىڭ كەمدىگى. پاتريوتتىق نامىستىڭ، ەلىم دەگەن كوكىرەكتەگى وتتىڭ بولماۋى.
«قازاقتىڭ ءبىر جامانى وسى...»
نەگە ءبىز «قازاق دەسەڭ وزىڭە تيەدى» دەگەن ءسوزدى ءجيى قولدانامىز. ويلاڭىزشى، بىردە-ءبىر ەل ءوز ۇلتىن جامان دەمەيدى. ءدال وسى قولدانىس وزگە ەلدە مۇلدە جوق. «جامان ۇلت بولمايدى، جامان ادامدار بولادى» دەگەن. ەڭ باستىسى ءبىزدىڭ ەلگە ۇلتتىق تانىمدى بىلۋمەن قاتار، اۋىزبىرشىلىك كەرەك. اۋىزبىرشىلىك –ۇلتتىعىمىزدىڭ، بەيبىتشىلىگىمىزدىڭ جارقىن كورىنىسى. م.م.سپەرانسكي: «قازاقتار شولەيتتە وسەتىن بالتامەن ۇرىپ سىندىرا المايتىن سەكسەۋىل اعاشى سياقتى، سەكسەۋىلدى تەك ءبىر-بىرىنە ۇرىپ سىندىرۋعا بولادى. قازاقتاردى دا ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، السىرەتىپ بارىپ قۇلدىقتىڭ قامىتىن كيگىزە الامىز» دەگەن بولاتىن. ءبىز ۇلى حالىقتىڭ ۇلاعاتتى ۇرپاعى رەتىندە بۇرىنعى سالتىمىزبەن، ۇلتتىق تۇسىنىگىمىزبەن بۇندايعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. «بىلەككە سەنگەن زاماندا ەشكىمگە ەسە بەرمەدىك، بىلىمگە سەنگەن زاماندا قاپى قالىپ جۇرمەلىك» دەگەن. ءبىلىمىمىز بەن بىلىگىمىزدى، ۇلتتىعىمىز بەن ۇلىلىعىمىزدى تانىمىمىزبەن ۇشتاستىرىپ، باعىمىز بەن بەرەكەمىزدى، تەكتىلىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاي بىلەيىك! بابالار قانىمەن قورعاپ جەتكىزگەن ۇلىلىعىمىزدى ساقتايىق! ۇلى حالىقتىڭ ۇلاعاتتى ۇرپاعى، ۇلتتىعىمىزدى جوعالتپايىق!
مۇحانبەتقالي ارۋجان مۇحانبەتقاليقىزى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى.
