تاريحتىڭ تاڭباسى – ويۋ-ورنەك

13559
Adyrna.kz Telegram

قازاق حالقىنىڭ ويۋ-ورنەك ونەرى – بايىرعى ۇلتتىق ونەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەجەلگىسى، ءارى كەڭ تارالعان ءتۇرى. قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىمەن بىتە قايناسقان بۇل ونەر ءتۇرى حالىقتىڭ شىنايى رۋحاني-ەستەتيكالىق تانىمىمەن استاسىپ، ەتنوگرافيالىق مانگە يە كورىنىسىمەن ەرەكشەلەنە تۇسكەن. دەمەك، ويۋ-ورنەك – ۇلتىمىزدىڭ مادەني دامۋىنىڭ شەجىرەسى، حالىقتىڭ وتكەن تاريحى – رۋحاني، مادەني-ماتەريالدىق ءومىرىنىڭ ايناسى.جانىڭا ءلاززات سىيلايتىن ەستەتيكالىق ءمانى زور بۇل ونەردىڭ ادام بالاسىنا بەرەرى مول.

سۇلۋلىققا، اسەمدىككە، سابىرلىق پەن توزىمدىككە باۋليتىن ويۋ-ورنەك سىرى تەرەڭدە جاتىر. ونىڭ ءمولدىر دە، تازا تۇبىنە جەتكەن جاننىڭ قورشاعان ورتا مەن جان-دۇنيەدەن الارى كوپ بولارى ءسوزسىز. ويۋ-ورنەكتىڭ كونە اتاۋلارى – حالىقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنەن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن، ەرتەدەگى دۇنيەتانىمىنان مول ماعلۇمات بەرەتىن قۇندىلىق. ورنەكتەگى بارلىق ەلەمەنتتەر ىرعاققا باعىنادى دەگەنمەن، ويۋلاردىڭ وزىندىك كوركەمدىك ءمانى جانە سيۋجەتى بولادى. ويۋ-ورنەك ەلەمەنتتەرىندە ءفورمالدى تۇردە بەينەلەنەتىن ەلەمەنت جوق، ولاردىڭ بارلىعىنىڭ وزىندىك مازمۇنى بار. بۇعان ناقتى مىسال رەتىندە ەل اۋىزىندا ساقتالعان اڭىز-ەرتەگى «ويۋ حان مەن جويۋ حاندى» ايتا كەتۋگە بولادى. ويۋدى سويلەتكەن  ويۋ حان جويۋ حاننىڭ بالاسىنىڭ ءولىمىن سىرماقتاعى ويۋمەن جەتكىزگەن. وسىدان-اق ءار ويۋدىڭ تەرەڭ ماعىنا مەن مازمۇنعا باي ەكەنىن، ارقايسىسىنىڭ وزىنشە سويلەي الاتىنىن اڭعارۋعا ابدەن بولادى.

ويۋدىڭ ارقايسىسى بەلگىلى ءبىر ۇعىمعا نەمەسە قانداي دا ءبىر جاعدايعا بايلانىستى ورنەكتەلەتىنى تۇسىنىكتى. سونى ەسكەرسەك، ويۋ-ورنەكتەردىڭ ايتار ويى مەن بەرەر تاربيەسى دە مول. وسى ورايدا ايتا كەتەرلىگى، قازاق حالقى ءار ويۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونىڭ قايدا، قانداي بۇيىمدا نەمەسە قانداي كيىم ۇلگىسىندە قالاي قولدانىلۋى كەرەكتىگىنە كوپ كوڭىل ءبولىپ، ەشقانداي قاتەلىكتىڭ كەتپەۋىن ءجىتى قاداعالاعان. ويتكەنى ويۋلار اتاۋلارىنا، كولەمىنە، پىشىنىنە، ءتۇر-تۇسىنە قاراي وزىندىك ماعىنا يە. سوعان قاراي، باس كيىمدەرگە قولدانىلاتىن ويۋ-ورنەك تۇرلەرىن كيىمنىڭ ەتەگىنە نەمەسە شالباردىڭ بالاعىنا قولدانۋعا، سونداي-اق كەرىسىنشە ەتىككە، بالاققا ويىلاتىن ويۋ تۇرلەرىن جاعاعا جاپسىرۋعا مۇلدە بولمايدى. مىسالى، «يت قۇيرىق» اتالاتىن ورنەك ەشقاشان باس كيىمدەرگە قولدانىلماعان. مۇنىڭ استارىندا «دۇشپانىڭ كەۋدەڭنەن جوعارى ورلەمەسىن» دەگەن ىرىم جاتىر. بۇل ورنەك «دۇشپانىڭ تومەن بولسىن» دەگەن نيەتپەن كوبىنەسە ەر ادامدار شالبارىنىڭ جىرىق بالاعىنا ورنەكتەلگەن. ال مۇنداي قاتەلىكتى جىبەرۋ – ويۋشى مەن قولونەر شەبەرىنە ۇلكەن سىن بولارى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار ويۋ وياتىن ادام ويۋلاردىڭ تاريحىنا، ءمان-ماعىناسىنا تەرەڭ ۇڭىلە وتىرىپ، ەر ادامدار مەن ايەل ادامداردىڭ كيىمدەرىنە ويىلاتىن ويۋلاردى ءوزارا اجىراتا بىلگەنى ابزال. قازاق حالقى ۇلتتىق كيىمدى اشەكەيلەۋگە بارىنشا ىقىلاس اۋدارعان. قىز بالالاردىڭ بەشپەتىنە، كويلەگىنە گۇل ءتارىزدى نەمەسە قاناتتى قارلىعاش سەكىلدى ورنەكتەر بەينەلەنگەن. ال ەر بالانىڭ كيمىنە نايزانىڭ ۇشى، بۇركىت، قوشقار ءمۇيىز سەكىلدى ورنەكتەر باتىر، العىر بولسىن دەگەن ىرىممەن ءجيى قولدانىلاتىن بولعان. وسىلايشا ءار ويۋ-ورنەكتىڭ استارىنا تەرەڭ ماعىنانى قاپسىرا بىلگەن. مىسالى، «اققۋ قاناتى» – ورنەگى باقىتتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ، تازالىقتىڭ، ادالدىقتىڭ ماعىنالىق بەلگىسىندە ورنەكتەلسە، «قوشقار ءمۇيىز» ويۋ-ورنەگى – بايلىق پەن مولشىلىقتىڭ نىشانى، «اعاش» ويۋى  ىنتىماق-بىرلىكتى بىلدىرسە، «يرەك» ويۋى – ادامنىڭ ءومىر جولى، سۋدىڭ بەلگىسى،  «شەڭبەر» ويۋى – جارىق ءومىر جولى دەگەننەن سىر شەرتەدى. سونداي-اق ويۋ-ورنەكتىڭ ءار زاتتىڭ وزىنە لايىقتالىپ، جاراسىمىن، ۇيلەسىمىن، ءسانىن تاۋىپ، قابىسىپ، شىنايى كوركەمدىك بەرۋى قولدانىلعان تۇستەرگە دە بايلانىستى. ويۋ-ورنەك جاساۋشى شەبەر ويۋدى ولپى-سولپى بولۋدان ساقتاۋى، اسەمدىگىنە جەتكىزە ءبىلۋى كەرەك. سوندىقتان دا ورنەكتەردىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىنا، بوياۋ  تۇرلەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ، جاراسىمىن دۇرىس تابا بىلۋىنە كوپ كوڭىل بولگەن ءجون. مىسالى: كوك  ءتۇس – اسپان، جاسارۋ، ءومىر، ءوسۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، قىزىل ءتۇس – وتتىڭ، كۇننىڭ بەلگىسى، قارا ءتۇس – جەردىڭ ءتۇسى، بەرەكەنىڭ بەلگىسى،  سارى ءتۇس – اقىل، پاراسات، بايلىقتىڭ  بەلگىسى، اق  ءتۇس – قۋانىشتىڭ، باقىتتىڭ،  تازالىقتىڭ بەلگىسى، جاسىل ءتۇس – جاستىقتىڭ، كوكتەمنىڭ بەلگىسى. وسىلارعا ءمان بەرە وتىرىپ، كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمنىڭ دۇرىس بولۋىن دا قاداعالاي ءبىلۋ كەرەك. قازىردە ويۋ-ورنەكتەردى كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىنا قاراي ءبىر جۇيەگە  كەلتىرۋ ءۇشىن عالىمدار ويۋ-ورنەكتى ءتورت توپقا بولەدى: 1. زوومورفتى (جان-جانۋارلاردىڭ تابيعي جانە ميفتىك بەينەلەرى); 2. وسىمدىك پىشىندەس (جاپىراق، ءۇش جاپىراق، شيىرشىق، اعاش); 3. گەومەتريالىق (بۇرىش، بالداق، شىنجارا); 4. كوسموگونيالىق ورنەك (دوڭگەلەك، يرەك، شيماي، توركوز). وسىنداي تۇرلەرىنە بولە وتىرىپ، ويۋ-ورنەكتىڭ تۇرمىستا پايدالانۋ اۋقىمى وتە كەڭ. ويۋدىڭ جەكەلەگەن تارماقتارىنان باستاپ ءۇش ءتۇر، ءتورت ءتۇر، بەس ءتۇر، التى ءتۇر، ت.ب. تارماقتارىنان ءارى قاراي ءوربىپ، كەڭەيە بەرەتىن كۇردەلى ويۋلار دا ءبىزدىڭ ۇلتتىق داستۇرىمىزدە، تۇرمىستا ۇنەمى قولدانىس تاۋىپ كەلگەن. حالقىمىزدا جازۋ بولماعاندا ويۋ-ورنەك بولدى. سول ويۋ-ورنەك ارقىلى حالقىمىز ءوز تىنىس-تىرشىلىگىن، مادەنيەتىن، ونەرىن، مادەني قۇندىلىقتارىن جوعارى دەڭگەيدە دامىعان تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، دامىتىپ وتىردى. كەلەشەك ۇرپاق ماقساتى – سى كيەلى ونەردى ءارى قاراي دامىتا وتىرىپ كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ.

حالىق مۇراسىنداعى ۇلتتىق ورنەكتەردىڭ ۇيلەسىمدى رەڭدەرى اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇرمىس، سالت-ءداستۇرىن بەينەلەگەندەي. انىقتاپ ايتقاندا، حالقىمىزدىڭ تاريحىن، شەجىرەسىن، جاعراپياسىن، مىنەزىن، ەرلىگىن ءدال بەينەلەيتىن ويۋ-ورنەكتەي قۇدىرەتتى ونەر جوقتىڭ قاسى. بۇل ونەر ءاربىر حالىقتىڭ بولمىسىمەن بىرگە تۋىپ، بىتە قايناسىپ كەلەدى. قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ تابيعاتى حالىق ونەرىنىڭ تاريحي داستۇرىندەگى سۇلۋلىق پەن اسەمدىكتى كورە بىلەتىن، بايقاي الاتىن زەردەلى ازامات تاربيەلەۋگە ايرىقشا ىقپال ەتەتىنى انىق.

جالپى قازاق ويۋ-ورنەك ماسەلەلەرىن زەردەلەۋ ناتيجيەلەرى ۇرپاق تاربيەسىندە، اسىرەسە، ولاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ، ۇلتتىق ونەرگە سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ پروتسەستەرىندەگى وزىندىك ماڭىزى مەن ورنىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. ۇلتتىق ويۋ-ورنەك، تەرەڭ تاريح جانە فيلوسوفيالىق، كوركەمدىك ەستەتيكا تۇرعىسىندا ۇرپاقتىڭ ساناسىن اشىپ، ونىڭ اينالاعا دەگەن كوزقاراسىن انىقتاپ، وي-ءورىسىنىڭ دامۋىنا شىنايى دا ۇتىمدى اسەرى بار وزىندىك سىرى مول الەمگە ەلىكتىرەتىنى انىق.


قۇرالاي مۇراتقىزى

 

پىكىرلەر