Qazaq halqynyń oıý-órnek óneri – baıyrǵy ulttyq ónerlerdiń ishindegi eń ejelgisi, ári keń taralǵan túri. Qazaqtyń san ǵasyrlyq tarıhymen bite qaınasqan bul óner túri halyqtyń shynaıy rýhanı-estetıkalyq tanymymen astasyp, etnografııalyq mánge ıe kórinisimen erekshelene túsken. Demek, oıý-órnek – ultymyzdyń mádenı damýynyń shejiresi, halyqtyń ótken tarıhy – rýhanı, mádenı-materıaldyq ómiriniń aınasy.Janyńa lázzat syılaıtyn estetıkalyq máni zor bul ónerdiń adam balasyna bereri mol.
Sulýlyqqa, ásemdikke, sabyrlyq pen tózimdikke baýlıtyn oıý-órnek syry tereńde jatyr. Onyń móldir de, taza túbine jetken jannyń qorshaǵan orta men jan-dúnıeden alary kóp bolary sózsiz. Oıý-órnektiń kóne ataýlary – halyqtyń tarıhy men mádenıetinen, ulttyq ereksheliginen, ertedegi dúnıetanymynan mol maǵlumat beretin qundylyq. Órnektegi barlyq elementter yrǵaqqa baǵynady degenmen, oıýlardyń ózindik kórkemdik máni jáne sıýjeti bolady. Oıý-órnek elementterinde formaldi túrde beınelenetin element joq, olardyń barlyǵynyń ózindik mazmuny bar. Buǵan naqty mysal retinde el aýyzynda saqtalǵan ańyz-ertegi «Oıý han men Joıý handy» aıta ketýge bolady. Oıýdy sóıletken Oıý han Joıý hannyń balasynyń ólimin syrmaqtaǵy oıýmen jetkizgen. Osydan-aq ár oıýdyń tereń maǵyna men mazmunǵa baı ekenin, árqaısysynyń ózinshe sóıleı alatynyn ańǵarýǵa ábden bolady.
Oıýdyń árqaısysy belgili bir uǵymǵa nemese qandaı da bir jaǵdaıǵa baılanysty órnekteletini túsinikti. Sony eskersek, oıý-órnekterdiń aıtar oıy men berer tárbıesi de mol. Osy oraıda aıta keterligi, qazaq halqy ár oıýǵa erekshe mán berip, onyń qaıda, qandaı buıymda nemese qandaı kıim úlgisinde qalaı qoldanylýy kerektigine kóp kóńil bólip, eshqandaı qateliktiń ketpeýin jiti qadaǵalaǵan. Óıtkeni oıýlar ataýlaryna, kólemine, pishinine, túr-túsine qaraı ózindik maǵyna ıe. Soǵan qaraı, bas kıimderge qoldanylatyn oıý-órnek túrlerin kıimniń etegine nemese shalbardyń balaǵyna qoldanýǵa, sondaı-aq kerisinshe etikke, balaqqa oıylatyn oıý túrlerin jaǵaǵa japsyrýǵa múlde bolmaıdy. Mysaly, «ıt quıryq» atalatyn órnek eshqashan bas kıimderge qoldanylmaǵan. Munyń astarynda «dushpanyń keýdeńnen joǵary órlemesin» degen yrym jatyr. Bul órnek «dushpanyń tómen bolsyn» degen nıetpen kóbinese er adamdar shalbarynyń jyryq balaǵyna órnektelgen. Al mundaı qatelikti jiberý – oıýshy men qolóner sheberine úlken syn bolary sózsiz. Sonymen qatar oıý oıatyn adam oıýlardyń tarıhyna, mán-maǵynasyna tereń úńile otyryp, er adamdar men áıel adamdardyń kıimderine oıylatyn oıýlardy ózara ajyrata bilgeni abzal. Qazaq halqy ulttyq kıimdi áshekeıleýge barynsha yqylas aýdarǵan. Qyz balalardyń beshpetine, kóılegine gúl tárizdi nemese qanatty qarlyǵash sekildi órnekter beınelengen. Al er balanyń kımine naızanyń ushy, búrkit, qoshqar múıiz sekildi órnekter batyr, alǵyr bolsyn degen yrymmen jıi qoldanylatyn bolǵan. Osylaısha ár oıý-órnektiń astaryna tereń maǵynany qapsyra bilgen. Mysaly, «aqqý qanaty» – órnegi baqyttyń, sulýlyqtyń, tazalyqtyń, adaldyqtyń maǵynalyq belgisinde órnektelse, «qoshqar múıiz» oıý-órnegi – baılyq pen molshylyqtyń nyshany, «aǵash» oıýy yntymaq-birlikti bildirse, «ırek» oıýy – adamnyń ómir joly, sýdyń belgisi, «sheńber» oıýy – jaryq ómir joly degennen syr shertedi. Sondaı-aq oıý-órnektiń ár zattyń ózine laıyqtalyp, jarasymyn, úılesimin, sánin taýyp, qabysyp, shynaıy kórkemdik berýi qoldanylǵan tústerge de baılanysty. Oıý-órnek jasaýshy sheber oıýdy olpy-solpy bolýdan saqtaýy, ásemdigine jetkize bilýi kerek. Sondyqtan da órnekterdiń kompozıııalyq qurylymyna, boıaý túrleriniń bir-birimen úılesip, jarasymyn durys taba bilýine kóp kóńil bólgen jón. Mysaly: kók tús – aspan, jasarý, ómir, ósý degen maǵynany bildiredi, qyzyl tús – ottyń, kúnniń belgisi, qara tús – jerdiń túsi, berekeniń belgisi, sary tús – aqyl, parasat, baılyqtyń belgisi, aq tús – qýanyshtyń, baqyttyń, tazalyqtyń belgisi, jasyl tús – jastyqtyń, kóktemniń belgisi. Osylarǵa mán bere otyryp, kompozıııalyq qurylymnyń durys bolýyn da qadaǵalaı bilý kerek. Qazirde oıý-órnekterdi kompozıııalyq qurylymyna qaraı bir júıege keltirý úshin ǵalymdar oıý-órnekti tórt topqa bóledi: 1. Zoomorfty (jan-janýarlardyń tabıǵı jáne mıftik beıneleri); 2. Ósimdik pishindes (japyraq, úsh japyraq, shıyrshyq, aǵash); 3. Geometrııalyq (burysh, baldaq, shynjara); 4. Kosmogonııalyq órnek (dóńgelek, ırek, shımaı, torkóz). Osyndaı túrlerine bóle otyryp, oıý-órnektiń turmysta paıdalaný aýqymy óte keń. Oıýdyń jekelegen tarmaqtarynan bastap úsh túr, tórt túr, bes túr, alty túr, t.b. tarmaqtarynan ári qaraı órbip, keńeıe beretin kúrdeli oıýlar da bizdiń ulttyq dástúrimizde, turmysta únemi qoldanys taýyp kelgen. Halqymyzda jazý bolmaǵanda oıý-órnek boldy. Sol oıý-órnek arqyly halqymyz óz tynys-tirshiligin, mádenıetin, ónerin, mádenı qundylyqtaryn joǵary deńgeıde damyǵan turmystyq qajettilikterin urpaqtan urpaqqa jetkizip, damytyp otyrdy. Keleshek urpaq maqsaty – sy kıeli ónerdi ári qaraı damyta otyryp kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý.
Halyq murasyndaǵy ulttyq órnekterdiń úılesimdi reńderi ata-babalarymyzdyń turmys, salt-dástúrin beınelegendeı. Anyqtap aıtqanda, halqymyzdyń tarıhyn, shejiresin, jaǵrapııasyn, minezin, erligin dál beıneleıtin oıý-órnekteı qudiretti óner joqtyń qasy. Bul óner árbir halyqtyń bolmysymen birge týyp, bite qaınasyp keledi. Qazaq oıý-órneginiń tabıǵaty halyq óneriniń tarıhı dástúrindegi sulýlyq pen ásemdikti kóre biletin, baıqaı alatyn zerdeli azamat tárbıeleýge aıryqsha yqpal etetini anyq.
Jalpy qazaq oıý-órnek máselelerin zerdeleý nátıjıeleri urpaq tárbıesinde, ásirese, olardyń ulttyq dúnıetanymyn qalyptastyrý, ulttyq ónerge súıispenshiligin arttyrý proesterindegi ózindik mańyzy men ornynyń erekshe ekenin kórsetip otyr. Ulttyq oıý-órnek, tereń tarıh jáne fılosofııalyq, kórkemdik estetıka turǵysynda urpaqtyń sanasyn ashyp, onyń aınalaǵa degen kózqarasyn anyqtap, oı-órisiniń damýyna shynaıy da utymdy áseri bar ózindik syry mol álemge eliktiretini anyq.
Quralaı MURATQYZY
