"توميريس" ءفيلمىن (ب.ز.د. VII-IV عاسىرلار) تەرەڭ تاريحقا باستاعان باتىل دا ءساتتى قادام دەپ جوعارى باعالاۋعا بولادى. اكان ساتاەۆقا سول ءۇشىن ايرىقشا العىس بىلدىرەمىن! دەگەنمەن، بارىنشا وبەكتيۆتى بولۋعا تىرىسىپ باقساق، جازبامىز بىلايشا ءوربيدى.
ۇناعان تۇستارى:
- ارتىستەر شەبەر ونەر كورسەتە ءبىلدى، بارىنشا شىنايى ويىنادى، ولار ءساتتى تاڭدالىپ الىنعان;
- وقيعالار شيەلەنىسى جاقسى دامىتىلعان، جالىقتىرماي قايتا قىزىقتىرىپ جەتەلەي تۇسەدى;
- وپەراتورلىق جۇمىستار ءساتتى شىققان دەپ ەسەپتەيمىن;
- كەيىپكەرلەر كيىمى سول زامانعا ساي تاماشا جابدىقتالعان;
- ساق قورعاندارىن ادەمى، ۇتىمدى كورسەتە بىلگەن;
- قىز بالالاردىڭ كوشپەلىلەردەگى جوعارى ورنىن ايگىلەي تۇسكەن.
ۇناماعان تۇستارى:
- قازاق كيىز ۇيلەرى قولا ءداۋىرى ەسكەرتكىشتەرىندە دە كەزدەسەدى. "كىشى بايار جازبالارى" جانە "ۇلكەن بايار جازبالارى" دەپ اتالاتىن پەتروگليفتەر كەشەنىندە انىق كيىز ءۇيدىڭ سۋرەتتەرى قاشالعان. ساقتار ەرتە تەمىر داۋىرىنە جاتادى. ارينە، جارتىلاي جەر استىنا سالىناتىن قامىس لاشىقتار قىس قىستاۋداعى باسپانالار بولۋى مۇمكىن. ال جاز مەرزىمىندە ءبارى دە كيىز ۇيمەن كوشىپ جۇرەدى. مۇنى گرەك دەرەكتەرى دە راستايدى. ساقتاردىڭ كيىمى جارقىراپ تۇرعانىمەن باسپانالارى سۇرىقسىز ەتىلگەن. قىستاۋ كەزى بولسا، تۇسىنىكتى. مۇنداي قاتەلىك "كۇلتەگىن" مۋلتفيلمىندە دە ورىن العان ەدى. كۇلتەگىن دالا بالاسى ەمەس، قالا بالاسى بولىپ شىعىپتى.
ايتپاقشى، كولدە شومىلىپ جۇرەتىن جالاڭاش قىزداردى كورگەندە ەسىمە ساق مونشالارى ءتۇستى. ساقتاردا كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جابدىقتالعان مونشا بولعانى تۋرالى دا گەرادوت جازادى. سول مونشا مادەنيەتىن كيىز ۇيمەن قوسىپ كورسەتسە عوي، شىركىن; - ساقتاردىڭ ەجەلگى تىلدەرىن وتە جۇپىنى ەتىپ كورسەتكەن. مانا مەن سانادان باسقا ءسوزدى سيرەك ەستىدىك. نە ايتسا دا "مانا-سانا". كۇلكىلى. گرەك دانىشپاندارىن تالاي سوزدەن جىققان، گرەكتەر ەلىندە ەڭ ايگىلى جەتى دانىشپان قاتارىنا كىرگەن سكيفيالىق اناحارسيس تۋرالى ەستۋلەرىڭىز بار شىعار. دالالىق دانىشپان ءسوز ساپتاۋىندا ساقتار ەلىنەن كەلگەنىن، ەركىن ەلدىڭ تاعىسى ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتىپ ءسوز سايىستاردىڭ بارىندە دەرلىك جەڭىسكە جەتىپ وتىرادى. كوشپەلىلەردىڭ وتىرىقشىلارعا قاراعاندا ويى ۇشقىر، ءتىلى باي، ورامدى بولاتىنىن گرەك ويشىلدارى دا تاڭ قالىپ جازادى. ەندەشە، ساقتاردىڭ ءتىلى جەتىلمەگەن ەدى، بالاڭ ەدى دەگەن جالعان.
سوسىن ساقتاردىڭ ءتىلى پارسى ەكەنى دالەلدەنبەگەن. ءجويت عالىمدار سونداي بولجام جاسايدى. ەشقانداي نەگىزسىز، دەرەكسىز. ونى بىزدىكىلەر ءىلىپ اكەتتى. سىلتەمە جاساي سالدى. تۇپكى ماقساتىن تەكسەرمەدى، وي ەلەگىنە سالمادى. گرەك جازبالارىندا ساقتاردىڭ كوشپەلىلەرگە ءتان مادەني بولمىسى بارىن سيپاتتايدى. ساقتار مەن كوشپەلى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق ماتەريالدارى وتە جاقىن، ءتىپتى بىتە قايناسىپ جاتقانىن، ال پارسىلارمەن جاۋ بولعانىن جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى دە تىم الشاقتىعىن ەسكەرسەك، ساقتاردىڭ ءتىلى ارعى كونە تۇرىك ءتىلى بولعانىنا سەنە تۇسەسىز. وعان قوسا، ەسىكتەگى التىن ادامنىڭ قاسىنان تابىلعان كۇمىس توستاعانداعى جازۋ كونە تۇرىك جازۋىنا وتە قاتتى ۇقسايدى. گرافيكالىق ءستيلى بىردەي. كەيبىر ورتاق تاڭبالارى دا بار. بالاما جازۋلار تابىلماعان سوڭ زەرتتەلى، وقىلۋى قيىنعا سوعىپ وتىر.
ورحون بويىنداعى بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىقۇق جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى تاستاعى بىتىكتەردىڭ ءماتىنى بويىنشا فيلم كەيىپكەرلەرىنە ءسوز قۇراپ بەرسەك تە جامان ەمەس ەدى. قايتا شىنايى كونە ءتىلدى، تاريحي مۇرانى ناسيحاتتاۋ بولار ەدى. ايتسە دە كينودان "بۇدىن" (حالىق) دەگەندەي بىرەڭ-ساراڭ كونە تۇرىك ءسوزىن ەستىپ قالدىم; - وت كۋلتىن كورسەتۋگە تىرىسىپتى. ءبىر مەزگىلدە ونى جەككورىنىشتى ەتۋگە دە ارەكەتتەر جاسالعان. قازىر وتقا تابىنۋ كۇلكىلى بولعانىمەن سول زامانداعى ورنى ايرىقشا، بالاڭ ساناداعى حالىق ءۇشىن ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى. جىلىنادى، اڭ-قۇستان قورعانادى، تاماق ازىرلەيدى. بۇل ەڭ قۇدىرەتتى دەپ سانالعان كۇننىڭ جەردەگى بەينەسى ءتارىزدى. ونىڭ جىلۋىنا جىلىنىپ، وت ارقىلى پىسىرىلگەن تاماعىن ءىشىپ تۇرىپ تىلدەۋى قيسىنسىزداۋ كەتكەن. قازاق ءالى كۇنگە دەيىن كۇلدى باسپايدى. بىزدەگى كۇلپاش، كۇلدانا ءتارىزدى ەسىمدەر دە ءاۋ باستا كۇلدى، ياعني وتتى قۇرمەت تۇتۋدان تۋىنداعان;
- قاعاننىڭ جەرلەۋ ءراسىمى جايىندا گرەك دەرەكتەرى جەتكىلىكتى. قىرىق كۇن بويى قاعاننىڭ ءولى دەنەسىن پاتشالىقتىڭ جەرلەرىن ارالاتىپ، جول بويى رۋ-تايپالار اس بەرىپ كوشكە ىلەسىپ وتىرادى ەكەن. قارالى كوش دەگەن ۇعىم سودان شىقسا كەرەك. وسى قارالى كوشتى جوقتاۋمەن بىرگە كورسەتە السا، قانداي اسەرلى بولار ەدى;
- توميريستىڭ جەرلەۋ راسىمىندە قۇلداردى قۇتقارىپ قالۋى، باقسىنىڭ وعان قارسى شىعۋى دا كۇمان كەلتىرەتىن جايت. كوشپەلىلەردىڭ دەموكراتيالىق ۇلگىدەگى جۇرت بولعانى ايان. اناحارسيس تە گرەك ويشىلدارىمەن ايتىسقاندا وزدەرىندە قۇلدىق ۇعىم جوقتىعىن ايتىپ جەڭىسكە جەتىپ وتىرعان. ەۋروپالىق كەي عالىمداردىڭ پاتشامەن بىرگە قۇلدارىن جەرلەگەنى جايلى دەرەك ءالى دە تەكسەرۋدى قاجەت ەتەدى. ناقتى دالەل جوق. بىرگە جەرلەنگەندەر ءبىر مايداندا سوعىسىپ قايتىس بولعان ساربازدارى بولۋى دا مۇمكىن;
- ساقتاردا كۇن، اي كۇلتىنەن باسقا اڭ-قۇستار كۋلتى دە بولعان. ارۋاقتار اڭ-قۇس بەينەسىندە كەلىپ جەلەپ-جەبەيدى، قولدايدى دەپ سەنگەن. وعان ايقىن دالەل - سول كەزدەگى اڭ ءستيلى ورنەكتەرىنىڭ ەرەكشە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋى.
قازاقتاردىڭ، تۋىستاس حالىقتاردىڭ اقىندارى مەن باتىرلارىن ارۋاقتار اڭ-قۇس بەينەسىندە كەلىپ قولداعانى تۋرالى فولكلورلىق ماتەريالدار وتە كوپ. زوومورفتى جانە انترومورفتى بەينەدەگى ويۋ-ورنەكتەردىڭ سىرى ميفولوگيالىق سانادا جاتسا كەرەك.توميريس فيلمىندە ءاربىر قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىندا حانشايىمنىڭ تۇسىنە كىرەتىن ۇستىنەن وت شاشقان ارىستان ءتارىزدى قۇبىجىق جىرتقىش جەلەپ-جەبەۋشى ارۋاق بەينەسى شىعار دەپ ويلادىم. وسىنىڭ ءوزى باياعى دۇنيەتانىمدى بىلەتىن رەجيسسەرگە دەگەن قۇرمەتىمدى ءاپ-ساتتە ارتتىرىپ جىبەردى. ەڭ سوڭىندا توميريس الگى قۇبىجىق-ارىستاندى جەكپە-جەكتە جەڭگەن كەزدە بۇل ارۋاق ەمەس، جاۋىنىڭ قاتىگەز وبرازى ەكەنىن ۇعىپ، قۋانىشىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ءسويتىپ ارۋاقتار كۋلتى، اڭ-قۇس كۋلتى مۇلدە كەراعار سيپاتتا كورىنىس تاۋىپتى. وعان تاعى باقسىنىڭ ءوزى تابىناتىن وتقا كۇيىپ ولگەن ءولىمىن قوسىڭىز. - كينو سوڭىندا كير پاتشانىڭ باسىن قوقىس سالاتىن قارا پاكەتپەن الىپ كەلەدى;
- توميريس وقيعاسىن جازىپ قالدىرۋشى، كەيىنگىلەرگە بايانداۋشى، جەتكىزۋشى رەتىندە سالدە وراعان اراب مادەنيەتى ۇلگىسىندەگى ءبىر كىسى الىنعان ەكەن. اراب مادەنيەتى ورتا عاسىردا دامي باستايدى. ولاردا ساقتار مەن عۇندار تۇگىل، كونە تۇرىكتەر جايلى دەرەكتەردىڭ ءوزى سيرەك كەزدەسەدى. بىراق ولاردا قىپشاقتار تۋرالى دەرەكتەر بارشىلىق. ساقتار جايىندا ماتەريالدار بىزگە ەۋروپالىقتار، نەگىزىنەن گرەكتەر ارقىلى جەتكەن. توميريس زامانىندا ارابتار تۋرالى وركەنيەتتى ەلدەردە اقپار دا جوق، تۇران مەن يران دەگەن ەكى مادەنيەت ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسىپ جاتتى. پارسىلاردىڭ ءوزى ەرلىگىن ۇلىقتاپ، مويىنداپ داستان جازىپ قالدىرعان الىپ ەر تۇڭعا ساقتاردىڭ باتىر-كوسەمى-تۇعىن. ەۋروپا جازباگەرلەرىنىڭ دە نازارى وسى ەكى الىپ ەلدىڭ جاعدايىنا الاڭداۋلى ەدى. ال ەندەشە، الگى جازباگەر سۇپى-مولدا قايدان شىققان؟
جالپى، بۇل كينونى كورگەن دۇرىس. كورەرمەندەر ونسىز دا كوپ بولدى. بوس ورىن بولمادى ءتىپتى. بۇل قازاقتاردىڭ ناعىز وتانشىلدىعىن كورسەتسە كەرەك-ءتى. وسىنداي زور تۋىندى ءتۇسىرىپ جۇرت قىزىعۋشىلىعىن وياتا بىلگەن اقان اعامىزدى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!
بولاشاقتا كينو ءتۇسىرۋشى ازاماتتار عالىمدارمەن كەڭەسىپ وتىرعانى ءجون. كينونى ۇلتتىق يدەولوگيا دەسەك، ونداعى ءاربىر قاتەلىك جاستاردىڭ كوزقاراسىنىڭ تەرىس باعىتقا تۇسۋىنە، ءوز بولمىسىنا قاراما-قايشى دۇنيەتانىمعا بوي الدىرۋىنا ىقپال ەتپەك.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
