ەرتەدەن كەلە جاتقان ايتىس ونەرى قازاقتىڭ قانىندا بار قاسيەتتى دە كيەلى ونەر ەكەنى انىق. سۋىرىپ سالىپ، بىردەن تاۋىپ ايتقان اقىندار كەزىندە ءبىرىن-ءبىرى ىزدەپ، الىستان ات ارىلتىپ ايتىس جاساعانى تۋرالى تام-تۇم دەرەكتەر بار. بىراق ساۋساقپەن سانارلىق. اسىرەسە، 19 عاسىرداعى پاتشا زامانىندا ءومىر سۇرگەن سال-سەرىلەرىمىزدىڭ ءومىر جولى بۇگىنگى ۇرپاققا بەيمالىم دۇنيە. بۇل ورايدا قازاق ەلىنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى ەلگە بەلگىلى ايتىسكەر اقىندار مەن سال-سەرى تۇلعالار تۋرالى تۇشىمدى وي ايتا الاتىن ادامدار دا قاسقالداقتىڭ قانىنان قات بولۋى دا ماسەلەنى كۇردەلەندىرە تۇسەدى. بارلارى و دۇنيەگە دە اتتانىپ كەتكەن. ارقانىڭ ءان بەسىگى تۋرالى اڭگىمە قوزعاساق ەسىمىزگە ەڭ الدىمەن سال ءبىرجان مەن اقان سەرى تۇسەتىنى ءسوزسىز. ال، ارقا جەرىندە ايتىس ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاپ، بارلىق اقىندار مەن جىرشىلاردىڭ ۇستازى ورىنباي اقىن تۋرالى جۇرتتىڭ كوبى حابارسىز. ءبىز وسى ورىنباي اقىن تۋرالى تالماي زەرتتەپ، ونىڭ ايتىس ونەرىندەگى العان بەلەستەرى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى ومىرگە اكەلگەن قارت جۋرناليست، جىرشى، قازاق ءان-جىرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى جۇماباي ەسەكەەۆپەن كەزدەسىپ ءبىرشاما قىزىقتى مالىمەتتەرگە قانىققان ەدىك.
ورىنباي اقىن سول كەزدەرى اتاقتارى دۇركىرەپ تۇرعان شوجە، بالتا، كەمپىرباي، جاناق اقىندارمەن ايتىسىپ جەڭگەنى دە ۇرپاق ءۇشىن قۇنى مول مۇرا ەكەنى داۋسىز.
ورىنباي اقىن كەزىندە ەڭ كوپ شوجە اقىنمەن ايتىسىپتى. اتاقتى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى بولعان شوجە اقىندى بىردە ول بىردە بۇل جەڭگەن ەكەن، — دەيدى جۇماباي اقىن.
ەكى كوزى تۋا سالا سوقىر بولسا دا اقىندار اراسىندا جاۋىرىنى جەر يىسكەپ كورمەگەن شوجە قارجاۋبايۇلى كەزىندە ابىلايحانمەن بىرگە كوكشە جەرىنە كەلىپ، قىرعىز ەلىنەن شىقسا دا كوكشە اقىنى بولىپ تانىلعان. ەكەۋىن كەزدەستىرگەن كەزدە ورىلگەن ءسوز بەن ايتىلعان جىردىڭ قۇنارى دا وزگەشە بولاتىن. بىراق سول شوجەنى دە سوزدەن توسىلدىرعان ورىنباي بولىپتى ارقا اقىندارىمەن قوسا تالاي اقىن-جىرشىلاردى تىزە بۇكتىرگەن ورىنباي اقىنعا سول كەزدەگى اعا سۇلتاندار «ارقانىڭ ايتىسكەر اقىندارىنىڭ اعا سۇلتانى» دەگەن اتاق بەرگەن ەكەن. ويتكەنى، ورىنباي اقىن سول شاقتا سول دۋانداعى بارلىق اقىنداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي جەڭىپ، ءتىپتى سەمەي، قاراوتكەل، تۇمەن، قورعان، ومبى وڭىرلەرىنىڭ اقىندارىمەن ءسوز تالاستىرىپ، ون ءتورت بىردەي اقىندى جەڭىپ شىعىپتى.
بىراق جەر جانناتى ايىرتاۋ وڭىرىندە 1814 جىلى تۋىپ اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ايتىسكەر اقىن بۇگىندە اتاۋسىز قالعان سياقتى. ويتكەنى، كەزىندە ارقا وڭىرىندە سال-سەرىلەردىڭ اتاسى بولعان اقىن تۋعان ايىرتاۋ اۋدانى بۇرىنعى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ قۇرامىنان شىعىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قاراپ كەتكەننەن كەيىن ول تۋرالى ۇمىتىلا باستادى، — دەيدى جۇماباي ەسەكەەۆ. سودان اقىن مەن ونىڭ ەڭبەگى ەلەنبەي، ودان قالعان اۋىزدان-اۋىزعا ايتىلىپ كەلگەن سوزدەرى ۇمىتىلىپ، ءتىپتى ورىنباي اقىننىڭ كىم ەكەنى دە ۇمىتىلىپ بارادى. سوندىقتان بيىلعى 200 جىلدىق مەرەيتويى دا اتاۋسىز قالاتىن سياقتى. مەن مۇنى بىرەۋلەرگە ايتىپ تا ەسكەرتىپ تە ءجۇرمىن. بىراق ەشكىم قوزعالار ەمەس. سونى سىزدەر ارقىلى قۇلاققاعىس قىلىپ وتىرمىن، — دەپ قىنجىلادى جۇماباي اقساقال.
ورىنبايدى سول كەزدەگى جۇرت ايتىسكەر اقىنداردىڭ اتاسى دەپ تە اتاعان دەسەدى. ويتكەنى ول اقىنداردىڭ بارىنەن جاسى ۇلكەن. اقان سەرىدەن وتىز جاس ءبىرجان سالدان جيىرما جاس، ۇكىلى ىبىرايدان قىرىق سەگىز جاس ۇلكەندىگى راسىندا دا بۇل ءسوزدىڭ ناقتى دالەلى بولا الادى.. بۇل تۋرالى كوكشە وڭىرىنەن شىققان بەلگىلى اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ تولىعىراق جازىپ قالدىرعان.
ورىنباي اقىننىڭ اقان سەرى مەن ايتىسى تۋرالى دا ەشكىم بىلە بەرمەيتىنى اقيقات. سىرىمبەت اۋىلى ماڭىندا ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن قاعىسقان كورىنەدى. اقان سەرى دە بىلاي قاراعاندا انشىلىك جانە كومپوزيتورلىق ونەرىمەن تانىلسا دا، ايتىس اقىنى رەتىندە ەشكىم بىلە بەرمەيتىنى بەلگىلى. بىراق اقان سەرى ايتىس سالاسىندا دا ەشكىمگە دەس بەرمەگەن كورىنەدى.
شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان ورىنباي اقىندى سۇرىندىرگەن ادام دا اقان سەرى ەكەنىن دە كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى.
-ورىنباي ەلۋدەن اسىپ الپىستى القىمداپ قالعان كەزى ەكەن. اقان سەرى جيىرما جاستاعى جاپ-جاس جىگىت بولىپتى. ەكى ارىستاندى ءبىر-بىرىمەن كەزدەستىرمەك بولىپ، ەكەۋىن سوزبەن قاعىستىرۋدى اعا سۇلتاندار باستاسا كەرەك، — دەگەن جۇماباي اقساقال تاماعىن كەنەپ جىبەرىپ، بۇرىن ەشكىم ايتىپ كورمەگەن ورىنباي مەن اقان سەرىنىڭ ايتىسىن دومبىرامەن ايتىپ بەردى. قوڭىر دومبىرانىڭ ۇنىمەن قاتار ەستىلىپ، توگىلىپ تۇسكەن اۋەزدى ءان بىلاي ايتىلىپتى:
اسسالاۋماعالەيكۋم ورەكەم-اي،
ءبىر ءوزى مىڭ كىسىلىك بەرەكەم اي.
كەشەگى ءتانى شىعىس زامانىنىڭدا
سايران قۇرىپ جۇرەتىن مەرەكەم اي.
شاقىرىپ سىزگە بيلەر كەلسىن دەيدى
قىزىعىن توي تاماشا كورسىن دەيدى
كوپتى كورگەن ورەكە ادام ەدىڭ
باياعى شابىسىمەن جەلسىن دەيدى. دەپ كىرە سالا ورىنباي اقىندى سوزبەن قاعىتىپتى.
اقاننىڭ كيگەن كيىمى ازداپ ولپى-سولپى سالبىراعان كونەتوز شەكپەن بولعان ەكەن.
سوندا ورىنباي اقىن تۇرىپ:
وۋ-اقانجان، ۇستىڭدە شەكپەنىڭ بار قولبىراعان
اكەڭنىڭ كيىمىندەي سالبىراعان.
ءار زاماننىڭ كيىمى باسقا-باسقا،
بۇل كيىم ۇنامايدى ءىنىم ساعان-وۋ دەپ، كيگەن كيىمىنە تيىسسە،
اقان تۇرىپ:
اقان دا ءسوز تابادى اعاسىنا
قارايدى اعاسىنىڭ باعاسىنا
باياعى اتا-بابام كيگەن كيىم
ميراس بولىپ قالماي ما ەكەن بالاسىنا دەپ، بىردەن جاۋاپ بەرگەن كەزدە سوزدەن ءبىرجولا توسىلعان ورىنباي اقىن جەڭىلىپ قالعانىن مويىندايدى.
مىنە، تاۋىپ ايتقان تاقپىر سوزگە توقتاپ جەڭىلگەنىن دە مويىنداعان ورىنباي اقىندى جۇرتى دا سۇيگەن دەسەدى. شىنىمەن دە، ءوزىمىزدىڭ رۋحاني مۇرامىزدىڭ قازانىن ورتايتىپ الماس ءۇشىن كەزىندە ايتىسكەرلىگى مەن قاتار ەلدىڭ دە مۇڭ-مۇقتاجىن ءبىر كىسىدەي كوتەرىپ، اقىندىعىمەن ەلدى اۋزىنا قاراتقان ورىنباي اقىندى قايتا ءتىرىلتىپ ۇرپاق ساناسىنا ەنگىزۋ بۇگىنگى ءسىز بەن ءبىزدىڭ ورتاق مىندەتىمىز ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى.
ابزال الپىسبايۇلى، اقمولا وبلىسى
