Erteden kele jatqan aıtys óneri qazaqtyń qanynda bar qasıetti de kıeli óner ekeni anyq. Sýyryp salyp, birden taýyp aıtqan aqyndar kezinde birin-biri izdep, alystan at aryltyp aıtys jasaǵany týraly tam-tum derekter bar. Biraq saýsaqpen sanarlyq. Ásirese, 19 ǵasyrdaǵy patsha zamanynda ómir súrgen sal-serilerimizdiń ómir joly búgingi urpaqqa beımálim dúnıe. Bul oraıda qazaq eliniń ár túkpirindegi elge belgili aıtysker aqyndar men sal-seri tulǵalar týraly tushymdy oı aıta alatyn adamdar da qasqaldaqtyń qanynan qat bolýy da máseleni kúrdelendire túsedi. Barlary o dúnıege de attanyp ketken. Arqanyń án besigi týraly áńgime qozǵasaq esimizge eń aldymen sal Birjan men Aqan seri túsetini sózsiz. Al, arqa jerinde aıtys óneriniń negizin qalap, barlyq aqyndar men jyrshylardyń ustazy Orynbaı aqyn týraly jurttyń kóbi habarsyz. Biz osy Orynbaı aqyn týraly talmaı zerttep, onyń aıtys ónerindegi alǵan belesteri týraly tyń derekterdi ómirge ákelgen qart jýrnalıst, jyrshy, qazaq án-jyrynyń tarıhyn zertteýshi Jumabaı Esekeevpen kezdesip birshama qyzyqty málimetterge qanyqqan edik.
Orynbaı aqyn sol kezderi ataqtary dúrkirep turǵan Shóje, Balta, Kempirbaı, Janaq aqyndarmen aıtysyp jeńgeni de urpaq úshin quny mol mura ekeni daýsyz.
Orynbaı aqyn kezinde eń kóp Shóje aqynmen aıtysypty. Ataqty Abylaı hannyń urpaǵy bolǵan Shóje aqyndy birde ol birde bul jeńgen eken, — deıdi Jumabaı aqyn.
Eki kózi týa sala soqyr bolsa da aqyndar arasynda jaýyryny jer ıiskep kórmegen Shóje Qarjaýbaıuly kezinde Abylaıhanmen birge Kókshe jerine kelip, Qyrǵyz elinen shyqsa da Kókshe aqyny bolyp tanylǵan. Ekeýin kezdestirgen kezde órilgen sóz ben aıtylǵan jyrdyń qunary da ózgeshe bolatyn. Biraq sol Shójeni de sózden tosyldyrǵan Orynbaı bolypty Arqa aqyndarymen qosa talaı aqyn-jyrshylardy tize búktirgen Orynbaı aqynǵa sol kezdegi aǵa sultandar «Arqanyń aıtysker aqyndarynyń aǵa sultany» degen ataq bergen eken. Óıtkeni, Orynbaı aqyn sol shaqta sol dýandaǵy barlyq aqyndardyń birin qaldyrmaı jeńip, tipti Semeı, Qaraótkel, Túmen, Qorǵan, Omby óńirleriniń aqyndarymen sóz talastyryp, on tórt birdeı aqyndy jeńip shyǵypty.
Biraq jer jannaty Aıyrtaý óńirinde 1814 jyly týyp aýzymen qus tistegen aıtysker aqyn búginde ataýsyz qalǵan sııaqty. Óıtkeni, kezinde arqa óńirinde sal-serilerdiń atasy bolǵan aqyn týǵan Aıyrtaý aýdany burynǵy Kókshetaý oblysynyń quramynan shyǵyp, Soltústik Qazaqstan oblysyna qarap ketkennen keıin ol týraly umytyla bastady, — deıdi Jumabaı Esekeev. Sodan aqyn men onyń eńbegi elenbeı, odan qalǵan aýyzdan-aýyzǵa aıtylyp kelgen sózderi umytylyp, tipti Orynbaı aqynnyń kim ekeni de umytylyp barady. Sondyqtan bıylǵy 200 jyldyq mereıtoıy da ataýsyz qalatyn sııaqty. Men muny bireýlerge aıtyp ta eskertip te júrmin. Biraq eshkim qozǵalar emes. Sony Sizder arqyly qulaqqaǵys qylyp otyrmyn, — dep qynjylady Jumabaı aqsaqal.
Orynbaıdy sol kezdegi jurt aıtysker aqyndardyń atasy dep te ataǵan desedi. Óıtkeni ol aqyndardyń bárinen jasy úlken. Aqan seriden otyz jas Birjan saldan jıyrma jas, Úkili Ybyraıdan qyryq segiz jas úlkendigi rasynda da bul sózdiń naqty dáleli bola alady.. Bul týraly Kókshe óńirinen shyqqan belgili aqyn Kákimbek Salyqov tolyǵyraq jazyp qaldyrǵan.
Orynbaı aqynnyń Aqan seri men aıtysy týraly da eshkim bile bermeıtini aqıqat. Syrymbet aýyly mańynda ekeýi bir-birimen qaǵysqan kórinedi. Aqan seri de bylaı qaraǵanda ánshilik jáne kompozıtorlyq ónerimen tanylsa da, aıtys aqyny retinde eshkim bile bermeıtini belgili. Biraq Aqan seri aıtys salasynda da eshkimge des bermegen kórinedi.
Shashasyna shań juqpaǵan Orynbaı aqyndy súrindirgen adam da Aqan seri ekenin de kópshilik bile bermeıdi.
-Orynbaı elýden asyp alpysty alqymdap qalǵan kezi eken. Aqan seri jıyrma jastaǵy jap-jas jigit bolypty. Eki arystandy bir-birimen kezdestirmek bolyp, ekeýin sózben qaǵystyrýdy aǵa sultandar bastasa kerek, — degen Jumabaı aqsaqal tamaǵyn kenep jiberip, buryn eshkim aıtyp kórmegen Orynbaı men Aqan seriniń aıtysyn dombyramen aıtyp berdi. Qońyr dombyranyń únimen qatar estilip, tógilip túsken áýezdi án bylaı aıtylypty:
Assalaýmaǵaleıkým Orekem-aı,
Bir ózi myń kisilik berekem aı.
Keshegi táni shyǵys zamanynyńda
saıran quryp júretin merekem aı.
Shaqyryp Sizge bıler kelsin deıdi
Qyzyǵyn toı tamasha kórsin deıdi
Kópti kórgen Oreke adam ediń
Baıaǵy shabysymen jelsin deıdi. Dep kire sala Orynbaı aqyndy sózben qaǵytypty.
Aqannyń kıgen kıimi azdap olpy-solpy salbyraǵan kónetoz shekpen bolǵan eken.
Sonda Orynbaı aqyn turyp:
Oý-Aqanjan, ústińde shekpeniń bar qolbyraǵan
Ákeńniń kıimindeı salbyraǵan.
Ár zamannyń kıimi basqa-basqa,
Bul kıim unamaıdy inim saǵan-oý dep, kıgen kıimine tıisse,
Aqan turyp:
Aqan da sóz tabady aǵasyna
Qaraıdy aǵasynyń baǵasyna
Baıaǵy ata-babam kıgen kıim
Mıras bolyp qalmaı ma eken balasyna dep, birden jaýap bergen kezde sózden birjola tosylǵan Orynbaı aqyn jeńilip qalǵanyn moıyndaıdy.
Mine, taýyp aıtqan taqpyr sózge toqtap jeńilgenin de moıyndaǵan Orynbaı aqyndy jurty da súıgen desedi. Shynymen de, ózimizdiń rýhanı muramyzdyń qazanyn ortaıtyp almas úshin kezinde aıtyskerligi men qatar eldiń de muń-muqtajyn bir kisideı kóterip, aqyndyǵymen eldi aýzyna qaratqan Orynbaı aqyndy qaıta tiriltip urpaq sanasyna engizý búgingi Siz ben bizdiń ortaq mindetimiz ekenin aıtqymyz keledi.
Abzal Alpysbaıuly, Aqmola oblysy
