ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ تاريحي باستاۋى — سوناۋ قازاقتىڭ اتا-بابالارىنان جالعاسقان ءداستۇرلى جول. ءۇش ىشەكتى دومبىرادا وينالاتىن كۇيلەر، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن ەلىتىپ، ەرەكشە ءبىر ءلاززات پەن رۋحاني راحاتقا بولەيتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ايتسە دە، بۇل اسپاپ جايلى ارنايى زەرتتەۋلەردىڭ بولماۋى، كەڭ تۇردە ناسيحاتتالماۋى مۋزىكا مادەنيەتىمىزدەگى «اقتاڭداق» بەتتەردىڭ ءبىرى بولدى. 1960 جىلدارى وسى «اقتاڭداقتى» جويىپ العاش زەرتتەگەن، ەل ىشىنە قايتادان تارالۋعا سەبەپكەر بولعان، جانى جايساڭ ۇلتجاندى ازامات پروفەسسور بولات سارىباەۆ بولدى.
قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريا تۇلەگى، زەرتتەۋشى، ورىنداۋشى نۇرگۇل اكىمقوجا بۇگىن سول جولدى جالعاستىرىپ، ءۇش ىشەكتى دومبىرادا كۇيلەر ورىنداپ، ءتىپتى «ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان كۇيلەر» نوتالىق جيناعىنىڭ قولجازباسىن دايىنداپ، العاش رەت باسپاعا ۇسىنىپ وتىر. نۇرگۇلدىڭ بۇل كوپشىلىككە تانىس ەمەس ءىستى جالعاستىرۋدى قولعا الۋىنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار. ول ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ورىنداۋشىلىق ءداستۇرى كەڭىنەن تارالعان (بۇرىنعى سەمەي) قازىرگى شىعىس قازاقستان وبىسىنىڭ، شىڭعىستاۋ وڭىرىنەگى اباي ەلىنىڭ تۋماسى. قارشاداي قىز كەزىندە زەرەكتىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ەل ىشىندەگى ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى اڭگىمەلەرگە سۋسىنداپ وسكەن. وسىنداي العىر قاسيەتتەرىمەن بويجەتكەن ساتىندە ايگىلى ابىز اتا، اقىن شاكەر ابەنوۆتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ ول كىسىنىڭ باتاسىن العان. شاكەر اتا نۇرگۇلگە ءوز دومبىراسىن سىيلاعان. بۇل جونىندە كەيىنىرەك ارنايى توقتالامىز. نۇرگۇل سەمەيدىڭ مۇقان تولەباەۆ اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەسىن، الماتىنىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ بۇگىندەرى قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرىن، ونىڭ ىشىندە ءۇش ىشەكتى دومبىرا ونەرىن دامىتۋ جولىندا قۇلشىنىسپەن ەڭبەكتەنۋدە. نۇرگۇل امانتايقىزى ءارى ورىنداۋشى، ءارى ءھام مۋزىكا زەرتتەۋشىلىك، ءارى ۇستازدىق جولدى بىرگە ۇشتاستىرا بىلگەن امبەباپ ونەر يەسى.
وسى ورايدا اۋەلى ەل مادەنيتىنىڭ دامۋىندا، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكا سالاسىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى مالىمەت بەرۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.
ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ ەكى ىشەكتى دومبىرادان ايىرماشىلىعى – مۇندا وڭ بۇراۋ مەن تەرىس بۇراۋ قاتار تۇر. قۇلاق كۇيi قازاقتىڭ نەگىزگى وڭ (كۆارتا) جانە تەرiس (كۆينتا) بۇراۋىنا قاتار كەلتىرىلەتىندىكتەن ەل ىشىندە ءۇش ىشەكتى دومبىرانى — قوس بۇراۋ دومبىرا دەپ تە اتايدى.
وسى دومبىرادا ورىندالاتىن كۇيلەر ءۇش ءۇن ۇندەستىگىندە ەستىلەدى. قوڭىر سازدى اۋەندەرمەن، كۇي سارىندارىمەن جانە اككوردتى ىرعاقتارمەن ايشىقتالادى. ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ ەكى ىشەكتى دومبىراعا قاراعانداعى ايىرماشىلىعى تىڭداۋشى قۇلاعىنا ءبىر دىبىسى، ءبىر ءۇنى ارتىق ەستىلەدى. ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ەجەلگى ساق داۋىرىنەن باستاپ تۇرىك قاعاناتى داۋىرىنە دەيىنگى، ودان بەرگى التىن-وردا زاماندارىنداعى سارىنداردى، قازاقتىڭ حاندىق زامانىنان جەتكەن اۋەندەر مەن كۇيلەردىڭ سارىندارىن، سازدارىن ورىنداۋعا مۇكىنشىلىك بەرەدى. ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ ۇنىندە قۇلاق شىمىرلاتار، جان تەبىرەنتەر ادەمى دىبىستار ۇندەستىگى بار.
ءۇش ىشەكتى دومبىرانى كايىڭ، ۇيەڭكi, قاراعاي ءتارiزدi اعاشتاردان جاسايدى. قۇرىلىسى كەڭ شاناقتى، جالپاق مويىن ۇلگiدە جاسالىنادى. شىعىس قازاقستان وڭىرىندە ءۇش بۇرىشتى تۇمار ۇلگىسىندە جاسالعان دومبىرالار جانە بىتەۋ اعاشتان جاسالعان دومبىرالار دا بار.
ءۇش ىشەكتى دومبىرا تۋرالى العاشقى دەرەكتەر حIح عاسىردا ءومiر سۇرگەن ەتنوگراف عالىمدار ا.الەكتوروۆ، د.يساەۆ، پ.يۋدين، ا. حارۋزين ەڭبەكتەرiندە كەزدەسەدi. جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ۇلت- ازاتتىق كۇرەس زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ سول سوعىسقا قاتىسقان حالىق كومپوزيتورى بايجiگiت، قۇلىنشاق دومبىرالارى جانە اباي ۇستاعان ءۇش ىشەكتى دومبىرا بۇگiندەرi ىقىلاس اتىنداعى ساز اسپاپتارى مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ابايدىڭ بالاسى اقىلباي، نەمەرەسi يسرايل، حالىق اقىنى شاكiر ابەنوۆ، جانە شىڭعىستاۋ وڭىرىندە ت. مامىربەكوۆ، م. ءازiمحانوۆ ءتارiزدi مايتالمان ورىنداۋشىلار بولعان.
اباي، شاكەرىم جانە شاكىر ابەنوۆ اتالارىمىز كۇي سارىندارى مەن ءان اۋەندەرىن ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ورىنداپ ونىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.
حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنا دەيىن قازاق ەلىندە دومبىرا مەن قوبىز جانە سىبىزعى اسپاپتارىنان باسقا مۋزىكالىق اسپاپتارى اتالىنباي كەلدى. ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى جوعالدىعا سانالعان، اتاۋى ۇمىتىلىپ اتالماي كەتكەندەرى دە بولدى. ءتىپتى باتىرلار جىرلارىندا كەزدەسەتىن كەرنەي، سىرناي داۋىلپازدان باسقا مۋزىكالىق اسپاپتار اتالىنباي، پايدالانىلمادى دا. الايدا حالىق جادىندا ساقتالعاندارى جىلدار وتە كەلە قايتادان جاڭعىردى.
قازاق حالقىنىڭ وتكەن داۋىرىندە، كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ بولعانىن العاش دالەلدەپ، عىلىمي تۇردە زەرتتەگەن، قايتادان حالىق يگىلىگىنە جاراتقان پروفەسسور بولات شامعاليۇلى سارىباەۆ بولدى. ول 1978 جىلى «جالىن» باسپاسىنان ورىس تىلىندە «كازاحسكيە مۋزىكالنىە ينسترۋمەنتى» دەگەن زەرتتەۋ كىتابىن، 1981 جىلى «ونەر» باسپاسىنان «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى» دەگەن كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەگىن شىعاردى. بولات سارىباەۆ تاريحي كەزەڭدەردە زامان وزگەرىستەرىنە ساي ۇمىت قالعان قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن قاجىماي-تالماي زەرتتەپ، ونى ىزدەپ تاۋىپ، قايتادان حالقىنا قايتارىپ وشپەس مۇرا قالدىردى. سارىباەۆ وسى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ حالىق اراسىندا بولعاندىعىن، پايدالانىلعاندىعىن قازاقتىڭ جىر-قيسسالارىندا كەزدەسەتىندىگىن، شەتەل ساياحاتشىلىرىنىڭ جازبالارىندا كەيبىر مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ اتاۋلارى بار ەكەنىن دالەلدەپ العاش رەت ناقتىلى دەرەكتەردى كەلتىرىپ، بۇگىنگى ۇرپاققا وشپەس مۇرا قالدىرىپ، قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىن زەرتتەۋدىڭ جول باستاۋشىسى بولدى. ەرەكشە توقتالاتىن ءبىر جاي، بولات شامعاليۇلى سارىباەۆ دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاققا ءتان، قانداي دا ءبىر جاڭا مۋزىكالىق اسپاپتى ىزدەپ تاۋىپ، اتاۋىن اتاپ، ءتۇرىن تۇستەگەن، قۇندى دەرەكتەر كەلتىرىپ ماعاعلۇمات بەرگەن ەشكىم بولعان جوق. سوندىقتان ەلدە مۋزىكالىق ۇلگىمەن، عىلىمي تۇرعىداعى نوتالىق جۇيەدە دالەلدەنگەن ناقتىلى بىردە ءبىر دەرەك كوزى بولماي تۇر. باسقاسىن بىلاي قويعاندا سارىباەۆ العاش تاۋىپ، دالەلدەگەن ۇرلەپ وينالاتىن بۇعىشاق، كەرنەي، قوس ساز اسپاپتارىن ودان ءارى جەتىلدىرە العانىمىز جوق. قازاقتىڭ دومبىرا، قوبىز، سىبىزعىدان باسقا اسپاپتارى بولماعانداي كەيىپ تانىتىپ، وسالدىق جاساپ ءجۇرمىز. بولات سارىباەۆ وتكەن حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنان باستاپ دومبىرا مەن قوبىزدان جانە سىبىزعىدان باسقا دا قازاقتىڭ وتىزدان استام ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتارى بار ەكەنىن دالەلدەپ، ورىندالۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ولاردى ءبىر جۇيەگە كەلتىردى. ولاردىڭ تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ بارلىعىنا ءتان تاريحي بايلانىستىلىعى بار ەكەنىن دالەلدەپ، العاش رەت مۋزىكالىق ورىندالۋ، وينالۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى جىكتەدى جانە قازاقستان ايماعىندا كەزدەسەتىن مۋزىكالىق اسپاپاتاردىڭ كارتاسىن جاسادى. ول جىكتەۋ «سارىباەۆ كەستەسى» جانە«سارىباەۆتىڭ مۋزىكالىق كارتاسى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. «سارىباەۆ كەستەسىندەگى» شەرتەر، جەتىگەن جانە سازسىرناي جايلى دەرەكتەردى العاش تاپقان ادام پروفەسسور بولات سارىباەۆتىڭ ءوزى. وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا ءۇش ىشەكتى دومبىرانى دامىتۋدىڭ جولىن اشىپ، العاش رەت عىلىمي تۇردە زەرتتەگەن دە وسى پروفەسسور بولات شامعاليۇلى ەدى. ول زەرتتەپ تاپقان ءاربىر مۋزىكالىق اسپابتارىنىڭ دىبىس قاتارلارىن دالەلدەپ، كۇيدىرگى وت، ىشەك، تيەك، مالدىڭ تەرىسى، جەز، مىس، بالشىق، اعاش، قامىس، جەلىم ءتارىزدى مۋزىكالىق اسپاپتار جاسالاتىن زاتتاردى تاۋىپ، ءبىتىمىن ولشەپ، سۋرەتىن سىزىپ قاجىماي-تالماي، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ءجۇرىپ، مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ءتۇر ءبىتىمىن كونە دۇنيەدەگىدەي قالپىنا كەلتىرىپ، قايتادان جاڭعىرتىپ حالىق يگىلىگىنە اينالدىرعان ازامات ەدى. بولات سارىباەۆتىڭ ەڭبەگى ارقاسىندا حح عاسىردىڭ قازاعى ەستىپ كورمەگەن شەرتەر مەن جەتىگەن جانە سازسىرناي مۋزىكالىق اسپاپتارىمەن حالقىمىز قايتادان قاۋىشىپ، كورۋگە، ءۇنىن ەستۋگە مۇمكىندىك الدى. حالقىمىزدىڭ باعا جەتپەس سۇيىكتى مۋزىكالىق جادىگەرىنە اينالدى. جوعالدىعا سانالعان وسى ءۇش مۋزىكالىق اسپاپتى تاۋىپ جارقىراتىپ، قايتادان تاريح ساحناسىنا شىعارعانى ءۇشىن حالىقتىڭ ەڭ ءبىر قاجەتتى مۋزىكالىق اسپابىنا اينالدىرعانى ءۇشىن بولات شامعاليۇلى سارىباەۆتىڭ ەسىمىن ماڭگىلىك ساقتاۋ ماقساتىندا وعان ەسكەرتكىش ورناتۋ — ونىڭ ارتىندا قالعان ءىنى باۋىرلارى جالپى قازاق ازامتتارىنا امانات.
ءوز باسىم بولات سارىباەۆتىڭ شاكىرتى رەتىندە ءۇش ىشەكتى دومبىرانى قولىما الىپ، كۇيلەر ورىنداپ، اعا اماناتىن جالعاستىرىپ جۇرگەنىمە، مىنە، 40 جىلدان استى. ورىنداعان كۇيلەرىم قازاق راديوسىنىڭ ەفيرىنەن بەرىلىپ تۇرادى. ءۇش ىشەكتى دومبىرانى قايتادان جاڭعىرتىپ، دامىتىپ جۇرگەنىم تۋرالى قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ءىح تومىنىڭ 472-بەتىندە جازىلعان.
بۇل كۇندەرى ءۇش ىشەكتى دومبىرا ەل ىشىندە قازاقتىڭ نەگىزگى مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تارالۋدا. ءۇش ىشەكتى دومبىرانى قولىنا ۇستاپ اندەرىن سۇيەمەلدەگەن، كۇي سارىندارىن ورىنداپ، حالىق الدىندا ءتۇرلى دۋماندارعا، ويىن ساۋىقتارعا، كونتسەرتتەرگە قاتىسىپ جۇرگەن ورىنداۋشى دومبىراشىلار بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىر دە بىرەگەيى نۇرگۇل امانتايقىزى اكىمقوجا.
نۇرگۇل كىتابىنىڭ قولجازباسىمەن تانىسىپ، شىعارماشىلىعىنا ۇڭىلگەنىمىزدە ونىڭ سەگىز قىرلى ونەر يەسى ەكەنىن ايقىن اڭعاردىق. ەرەكشە ەڭبەكتەنگەنى بايقالىپ، ءبىر-بىرىنە بايلانىستى ورىنداۋشىلىعى، ۇستازدىعى جانە زەرتتەۋشىلىگى تارىزدى ءۇش شىعارماشىلىق باعىتى كوزگە كورىندى.
نۇرگۇل اكىمقوجانىڭ وسى ءۇش شىعارماشىلىق قاسيەتى جايلى ايتا كەتۋدى دە ءجون سانادىم. ورىنداۋشى بولعاندا قاتارداعى كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، ءۇش ىشەكتى دومبىراداعى كۇيلەردى مەڭگەرگەن ونى ساۋاتتى تارتاتىن ورىنداۋشى. ول بۇگىندە ءۇش ىشەكتى دومبىراداعى كۇيلەردى زەرتتەۋشىلىگىمەن جانە كاسىبي شەبەر ورىنداۋشىلىعىمەن تانىلىپ ءجۇر. تەگىندە ءۇش ىشەكتى دومبىراداعى كۇيلەردى ورىندايتىن ادام سول قولدىڭ ساۋساقتارىمەن، دومبىرا موينىنداعى ءۇش ىشەكتەگى پەرنە دىبىستارىن ەركىن باسىپ، تازا دىبىستار شىعارۋعا داعدىلانۋى قاجەت. نەگە دەسەڭىز ءۇش ىشەكتەگى پەرنەلەردى باسۋ، نوتالىق دالدىكپەن الۋ، ءۇش داۋىستى ۇندەر شىعارۋ ورىنداۋشىعا جىلدار بويى دايىندىقتى قاجەت ەتەدى. ناقتىلاپ ايتقاندا دومبىرا ۇنىندە ءۇش داۋىس ەستىلەدى. قاتارلاس ەستىلەتىن سول ءۇش ءۇندى كوركەمدىك سيپاتپەن تىڭداۋشى قۇلاعىنا جەتكىزە ءبىلۋ قاجەت. ورىنداۋشى ءوز شەبەرلىگى ارقىلى، الما قاعىس، ىلمە قاعىس، كەزەكتەي قاعىس، دارا قاعىس، تىزبەكتەي قاعىستارى ارقىلى ءۇش ىشەكتەن ءۇش ءتۇرلى كۇي سارىندارىن شىعارادى. تەرىس بۇراۋداعى ىشەكتەردى باسۋ جانە قاتارلاسقان وڭ بۇراۋ ىشەكتەرىن باسۋ ارقىلى، ورىنداۋشى ورىندالاتىن كۇيدىڭ ادام قۇلاعىن شىمىرلاتار مىنەزىن ايشىقتايدى. كۇيدىڭ اعىندىلىعىن، باياۋلىعىن، سابىرلىلىعىن، قاتقىلدىعى مەن نازىكتىلىگىن ايقىنداۋ ورىنداۋشىنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى بولماق. ورىنداۋشى قولىنىڭ قاعىسىمەن، ساۋساقتارىنىڭ جۇردەكتىگىمەن ادامنىڭ جان تەبىرەنىسىن، جەتكىزەدى. وسى تۇرعىدىن العاندا نۇرگۇلدىڭ قولى نىق ورنالاسقان، ساۋساقتارى ءالدى الىمدى، ەت جەڭدى، پەرنە باسىسى انىق. وسىنداي قاسيەتتەرى ارقىلى ول كۇيلەردىڭ قاي نوتاسىنىڭ ءۇنىن شىعارسا دا نىق ساۋساقتارىمەن، انىقتاپ، كۇي دىبىستارىنىڭ ۇندەرى ءدىرىلىن ادەمىلەپ (ۆىيبراتسياسى) جەتكىزە الادى. تىڭداۋشى كوڭىلىنە جان شۋاعىنىڭ جىلىلىعىن سىيلاپ، قولىنداعى دومبىراسىنىڭ ۇنىمەن ىنتىقتىرىپ، سۇيسىندىرە بىلەدى. جاعىمدى كۇي ءۇنى تىڭداۋشى قۇلاعىن شىمىرلاتىپ جانىن تەربەتەدى. ونىڭ كۇي ورىنداۋشىلىعىنداعى ەكىنشى بىر ەرەكشەلىگى – كۇي بىتىمىندەگى تەرىس جانە وڭ بۇراۋلاردا قاتارلاسا دامىپ، ءوربيتىن «تەرتسيا»، «كۆارتا»، «كۆينتا»، اكوردتارىن العاندا، سالالى ساۋساقتارى ورنەك توقىعانداي نازىكتىكپەن ەركىن مەڭگەرە الاتىندىعى جانە كۇيدىڭ قۇلاققا ەستىلۋ دىبىستارىن بارىنشا تازا جەتكىزۋى تاڭداندىرادى. نۇرگۇل دومبىراسى ەسكىلىكتى سارىندار ارقىلى، ەجەلگى تاريحىمىزدىڭ وتكەندەگىسىن، قۋانىش-كۇيىنىشىن جەتكىزە الاتىن قاسيەتكە يە. ول دومبىرانى قولىنا العاننان-اق، دومبىرا ونىڭ ەگىزدىڭ سىڭارىنداي كەيپكە اينالادى. دومبىرا مەن نۇرگۇل ەكەۋى ءبىر بەينەگە ەنەدى. ناقتىلاپ ايتقاندا نۇرگۇل دومبىراعا – دومبىرا نۇرگۇلگە اينالادى.
«قىز مۇڭى» ءتارىزدى كۇي ورىندالعاندا نۇرگۇلدىڭ ساۋساقتارى تاعدىردىڭ تالقىسىنا تۇسكەن بەيكۇنا جاننىڭ ايانىشتى بەينەسىن عانا سۋرەتتەپ قويمايدى، سول قىزدىڭ ءۇنى، زارى ارقىلى حالقىمىزدىڭ وتكەندەگى باسىنان وتكىزگەن قايعى قاسىرەتىن، جاۋگەرشىلىك زاماندارداعى ازاپتى قينالىسىن، ادامنىڭ بولاشاققا دەگەن ءۇمىتىن، سەنىمىن، ارمانىن كۇي قۇدىرەتى ارقىلى جەتكىزىپ بەينەلەيدى. نۇرگۇل ءبىر عانا تاقىرىپ اينالاسىندا قالىپ قويمايدى، ونىڭ باستى ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگى-ورىندايتىن كۇيلەرىنىڭ تاقىرىبىنىڭ مازمۇندىلىعىندا، جەكە ادام تاعدىرىن سۋرەتتەي وتىرىپ، ودان دا اسىرىپ، ادام تاعدىرىنىڭ قيىن دا قىزىقتى جولىن، بۇكىل حالىق تاعدىرىمەن بايلانىستىرا الاتىندىعىندا. نۇرگۇل ورىنداعان كۇيلەرى ارقىلى قازاقتىڭ بۇگىنگە دەيىنگى ەستىلمەي، ايتىلماي جۇرگەن ءۇش ىشەكتى دومبىراداعى ورىنداۋشىلىق ءداستۇردى جوعالتپاي حالىققا جەتكىزىپ وتىر. ونىڭ كۇيلەرىندە ەجەلگى اتا-بابالار جولىنىڭ تاريحى، دالا مادەنيەتى، جاۋگەرشىلىك زامان، بەيبىت ءومىر، انانىڭ ايالى الاقانى، بالا كۇلكىسى، جىلقىشى جىگىت قۋانىشى، قىز شولپىسىنىڭ سىڭعىرى ءتارىزدى تۇرمىستىق بولمىسىمىزدىڭ بەبەۋ قاققان سازدى ۇندەرى ەستىلەدى.
«قابانباي» اتتى باتىرلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن، جەڭىس كۇيىن ورىنداعاندا نۇرگۇلدىڭ دومبىراسى، قازاق دالاسىن قورعاۋعا، ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا دابىل قاعىپ ۇران شاقىرادى. سوعىسقا تۇسكەن قالىڭ حالىقتىڭ، ەكى جاقتىڭ دا ساربازدارىنىڭ ايقاسقانداعى نايزالارى مەن قىلىشتارىنىڭ جارقىلى، ات ءدۇبىرى حالىق ءۇنىنىڭ كۇڭىرەنىسى، جەڭىسكە جەتەلەگەن دابىلدىڭ جاڭعىرىعى، كۇي ىرعاعىمەن ايقىن سۋرەتتەلەدى. مىنە، دارابوز قابانباي العا شىقتى. جاۋدى ويسىراتا جەڭدى. حالىقتىڭ رۋحى كوتەرىلدى. حالىق كۇڭىرەنىسى – حالىق قۋانىشىنا اينالدى. نۇرگۇل ورىنداعان كۇيدەن جەڭىسكە جەتۋ جولىنداعى قازاقتىڭ وسىنداي باتىرلىق رۋحى شارىقتايدى. ءۇش ىشەكتەن شىققان «قابانباي» اتتى كۇيدىڭ ىرعاعى بىردە شابىسقا باسىپ، بىردە جەلدىرتىپ، ەندى بىردە جورعا ىرعاقتارمەن تەك العا ۇمتىلىپ وتىرادى. نۇرگۇلدىڭ كۇيى جەلدىرمەلەپ، ۇدەي تۇسەدى. كۇي ىرعاعىنا بەرىلگەنى سونشالىقتى، كۇيدىڭ شىرقاۋ بيىگىندەگى كۋلميناتسيالىق شەگىنە جەتكەندە قولىن بارىنشا سىلتەي، ءتوس كەۋدەسى سوزىڭقىلانا، اينالاسىنداعى قازاعىنا قاراعانداي، قازاعىم، جەڭدىك، جەڭىسكە جەتتىك، دەگەندەي موينىن سوزا قازاق دالاسىنا جار سالعانداي جۇردەك كۇي ىرعاعىمەن جەڭىس رۋحىن جەتكىزەدى. نۇرگۇلدىڭ ءوزى سول قابانباي جورىعىنىڭ ىشىندە جۇرگەندەي اق، قازاق ساربازىنىڭ ساپىندا جاۋمەن ايقاسقانداي كەيىپتە، ات ۇستىندە ساۋىت كيگەن باتىر قىزدىڭ بەينەسىنە ەنىپ، جىگەرلەندىرگەندەي ۇران شاقىرعانداي اسەر تۋدىرادى. نۇرگۇلدىڭ كۇي تارتىسى شەبەرلىك بيىگىنەن تانىلادى. وتكىر كوزى كوگىلدىر اسپاندا قالىقتاعان، قيادان شالعىش بۇركىتتەي، اينالاسىنا الىستان بارلاپ كارايدى. الىستاعىنى شالىپ، كوڭىلگە ءتۇيىپ ارەكەت جاسايدى. سول ارەكەتى كۇي بولىپ توگىلىپ، كۇي مازمۇنىن سۋرەتتەۋدە بىردە باياۋلاي، بىردە شالقىتا، بىردە توگىلتە ەندى بىردە ليريكاعا بوي ۇرىپ، ماحاببات دەرتى سەزىمىمەن، ەندى بىردە كۇلىمدەگەن كۇندەي، سان ءتۇرلى ىرعاقتى دىبىستارمەن دومبىراسىن كۇمبىرلەتە دە، كۇڭىرەنتىپ جەتكىزەدى. نۇرگۇلدىڭ بار ءبىتىمى كۇيگە اينالىپ، پەرىشتە كوڭىل اق بەينەسى الدىنداعى تىڭداۋشىعا جان جىلۋىن سىيلايدى. قۇلاعىننىڭ قۇرىشىن قاندىرىپ، جان سەزىمىڭدى تەربەتىپ، ارماندارعا جەتەلەيتىن كۇيگە تۇسىرەدى.
نۇرگۇل ەكى ىشەكتى دومبىرادا دا كۇيلەر ورىندايتىن ەكىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان تالانت يەسى بولسا، ال ءۇش ىشەكتى دومبىرانى ءوز دارەجەسىندە ورىنداۋشى ازىرشە دارا تۇلعا.
قازاق ايەل زاتىنىڭ ءۇش ىشەكتى دومبىراداعى العاشقى ورىنداۋشىسى. سوندىقتان قازاق مۋزىكا مادەنيەتىندە نۇرگۇل شىعارماشىلىعى ەرەكشە ورىن الادى دەپ سانايمىن. زامانىندا قۇرمانعازىنى كوزى كورىپ، باتا العان دينا نۇرپەيىسوۆا انامىزداي، نۇرگۇل دە ءبىرتۋار اقىن، ءانشى ءھام دومبىراشى شاكىر ابەنوۆتان باتا الىپ ءۇش ىشەكتەگى دومبىراشىلىق ونەردى جالعاستىرۋشى. اتاپ ايتار بولساق شاكەر ابەنوۆ تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ يناۋگۋراتسياسىندا اق باتاسىن بەرگەن ابىز. ابىز اتانىڭ نۇرگۇلگە دە اق باتاسىن بەرۋى وسى پاراللەلمەن سالىستىرعاندا تەگىن ەمەس. اللانىڭ نۇرى جاۋىپ – ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، دەيمىز.
الدىندا اتاپ وتكەنىمىزدەي نۇرگىل شىعارماشىلىعىنىڭ ەكىنشى ءبىر كورىنگەن تۇسى – ونىڭ ۇستازدىعى. نۇرگۇل بالاۋسا بالالار مەن جاس جەتكىنشەكتەردى دومبىراشىلىق ونەرگە تاربيەلەيدى. ءدال وسى كۇندەرى نۇرگۇل قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريا جانىنان قۇرىلعان ەكسپەريمەنتتىك مەكتەپ ستۋدياسىندا جانە الماتىداعى گليەر اتىنداعى قالالىق مۋزىكا مەكتەبىندە دومبىرا پانىنەن ءدارىس بەرىپ ءجۇر. باستاۋىش مۋزىكالىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى نۇرگۇل قىزمەتىن قاتارداعى ۇستاز رەتىندە ايتا سالۋعا بولار ەدى، الايدا ونىڭ ۇستازدىق جولىنداعى تابىستارىنا، جەتىستىكتەرىنە قاراپ، ەڭبەكقور ۇستازدىعىن اتاپ ءوتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.
نۇرگۇل الماتى قالالىق مۋزىكا مەكتەپتەرىندەگى ۇستازدار اراسىنان وزىپ شىعىپ ايتارلىقتاي تابىستارعا جەتتى. ساباق بەرۋ كەستەسىنە نۇرگۇل مۋزىكالىق ءبىلىمنىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىن ەنگىزدى.ول ءوزىنىڭ جاساعان ادىستەمەلىك جۇيەسى بويىنشا، دومبىرا ۇيرەنەمىن دەگەن وقۋشى اۋەلى دومبىرا قۇرىلىسىن، نەدەن، قالاي جاسالاتىندىعىن بىلۋگە ءتيستى ەكەندىگىن. اتاپ ايتقاندا دومبىرانىڭ شاناعى، موينى، ساعاسى، بەتى، تيەگى ءتارىزدى اتاۋلارىنىڭ تۇسىنىگىن ويعا قوندىرۋدى باستى مىندەت رەتىندە ۇسىندى. نۇرگۇلدىڭ ادىستەمەلىك وقىتۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى ونىڭ وقۋ باعدارلاماسىندا بالالاردى دومبىراعا ۇيرەتۋمەن شەكتەلىپ قالمايدى. دومبىرامەن قاتار قىل قوبىز، سازسىرناي، جەتىگەن، شەرتەر، شاڭقوبىز، اساتاياق جانە باسقاداي دا قازاقتىڭ كونە مۋزىكالىق اسپاپتارىمەن جاقىن تانىستىرادى. تانىستىرىپ قانا قويماي نۇرگۇل كونە اسپاپتاردى ورىنداۋعا ۇيرەتەدى دە. قازاقتىڭ حالىق كومپوزيتورلارى تۋرالى مالىمەت بەرەتىن ءدارىس بەرەدى. وقۋشى وسىلاردى بويعا سىڭىرگەن سوڭ عانا ۇيرەنەتىن كۇيدىڭ مۋزىكالىق استارىن، تۇپكى مازمۇنىن تەز قابىلدايدى. نۇرگۇلدىڭ وقىتۋ ءادىسى بويىنشا وقۋشى بالا كۇي ۇيرەنۋدى باستاماس بۇرىن اۋەلى وسىنداي العاشقى قاجەتتى بىلىممەن قارۋلانۋى ءتيىس بولادى. وسىلاردى ساباق كەستەسىنە ەنگىزىپ بالالاردىڭ وي ءورىسىن جەتىلدىرىپ، ونىڭ كەڭەيۋىنە جول اشادى. ال ونەرگە قۇشتار وعان العاش تالپىنعان وقۋشى وسىدان كەيىن دومبىرا ۇيرەنۋگە، دومبىراشى بولۋعا، ەرەكشە تالپىنىس جاساپ، ماشىقتانا باستايدى. مىنە نۇرگۇلدىڭ مۋزىكا مەكتەبىندەگى ادىستەمەلىك ساباق وقىتۋ جۇيەسىنىڭ ءمانى وسىنداي.
نۇرگۇلدىڭ ادىستەمەلىك ءتاسىلى الماتى قالالىق مۋزىكا مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم بەرۋ دومبىراعا ۇيرەتۋ بارىسىندا ءوز جەمىسىن بەردى. وسىنىڭ كۋاسى رەتىندە – نۇرگۇلدىڭ جەكە ورىنداۋداعى دومبىراشى، قىل قوبىزشى، جەتىگەنشى شاكىرتتەرى الماتى قالالىق، ايماقتىق، قالا بەردى، رەسپۋبليكالىق مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىنداعى بايقاۋلاردا باس جۇلدەگەرلەر اتانۋىمەن دالەلدەنەدى.
نۇرگۇلدىڭ وقىتۋ تاجىريبەسىندە باستى جەتىستىگىنىڭ ءبىرى – ول ۇيىمداستىرعان «ارناۋ» فولكلورلىق ءانسامبلى. انسامبل مۇشەلەرى ءبىرىنشى سىنىپتان توعىزىنشى سىنىپقا دەيىنگى ارالىقتاعى نۇرگۇلدىڭ شاكىرتتەرى. نۇرگۇل ءانسامبلدىڭ الدىڭعى قاتارداعى ورتا تۇسىنا جەتىگەندەگى ورىنداۋشىنى جانە قىل قوبىزداعى ورىنداۋشىنى ورنالاستىرعان. ءانسامبىلدىڭ وڭ جاق جانە سول جاق قاناتتارىندا ارقايسىسى بەس وقۋشىدان دومبىراشىلار ورنالاستىرىلعان. ال ۇرمالى اسپاپ سانالاتىن دابىل، سىلدىرماقتى اساتاياق، جانە تىلشەلى شاڭقوبىز اسپابى ءانسامبلدىڭ ەكىنشى قاتارىنىڭ ورتا تۇسىندا ورنالاسقان. ءانسامبلدىڭ نەگىزگى اسپابتارى دومبىرا. ورتاداعى قىل قوبىز بەن جەتىگەن سوزىلمالى كونە دە كوركەم اۋەندەرىمەن دومبىرا ءۇنىن ارلەندىرەدى جانە ايشىقتايدى. ەكىنشى قاتاردا ورنالاسقان شاڭقوبىز ءۇنى دالا تابيعاتىنىڭ كورىنىسىن جەتكىزەدى. ال ۇرمالى دابىل مەن سىلدىرماقتى اساتاياق كۇي ىرعاقتارىن ايشىقتاۋدا ەرەكشە اسەرلەندىرەدى. ورىندالاتىن كۇي تىڭداۋشى قۇلاعىنا شالقىپ تا، قالقىپ تا ەستىلەدى. مىنە، انسامبل ۇندەستىگىن نۇرگۇل وسىنداي ەرەكشەلىكتەر ارقىلى جەتكىزە بىلگەن. مۇنىڭ ءوزى انسامبلدە ورىندالاتىن كۇيلەردىڭ كوركەمدىگىن ارتتىرعان. قۇلاققا ەستىلۋ اسەرلىلىگىن تابا بىلگەن. ءسويتىپ تىڭدارماندارعا اۋەزدى اۋەن ەستىرتىپ، كورەرمەندەردى ريزا ەتىپ سۇيسىندىرە بىلگەن. ەل قۇلاعىنا شالىنعان.
نۇرگۇل ۇيىمداستىرعان فولكلورلىق «ارناۋ» ءانسامبلى، اندەر مەن كۇيلەردەن جاقسى كونتسەرتتىك باعدارلاما جاساپ، الماتى قالالىق جانە رەسپۋبليكالىق ورىنداۋشىلار كونكۋرسىنا قاتىسىپ باس جۇلدەلەردى بىرنەشە رەت جەڭىپ الدى. ءتىپتى 2010 جىلى بولگاريادا وتكەن بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك ورىنداۋشى بالالار كونكۋرسىنا دا قاتىسىپ باس جۇلدەنى جەڭىپ الىپ كەلدى. ۇستىمىزدەگى 2011 جىلى، جاقىندا عانا ماۋسىم ايىندا تۇركيادا وتكەن حالىقارالىق بايقاۋعا قاتىسىپ نۇرگۇلدىڭ «ارناۋ» ۇلتتىق-فولكلورلىق ءانسامبلى الەم بويىنشا تاعى دا ءبىرىنشى ورىندى يەلەنىپ قايتتى. وسى جەتىستىكتىڭ ءبارى ءسوز جوق ۇستازدىڭ وقۋشى بالالارمەن جۇمىس جاساۋداعى قاجىماي-تالماي ەتكەن ەڭبەگى جانە بالالاردى مۋزىكالىق بىلىمگە تاربيەدەۋدەگى ۋاقىت تالاپ ەتىپ وتىرعان يننوۆاتسيالىق جاڭاشىلدىققا سۇيەنىپ دۇرىس جولعا قويا بىلگەندىگى ارقاسىندا ەدى. رەسپۋبليكا كولەمىندە كوزگە تۇسكەن نۇرگۇلدىڭ مۋزىكالىق مەكتەپتەگى ادىستەمەلىك وقۋ ۇلگىسى، باسقا مەكتەپتەرگە دە ۇلگى-ونەگە بولۋعا لايىقتى. نۇرگۇل بويىنداعى ءۇشىنشى قاسيەت - ەل مۇراسىن ساقتاۋداعى زەرتتەۋشىلىگى.
نۇرگۇل ءۇش ىشەكتى دومبىرا دەگەن مۋزىكالىق اسپاپتىڭ بار ەكەنىن ايتىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىنىڭ ءبىر تارماعى ەكەنىن تانىتىپ، كۇيلەردىڭ نوتالارىن جيناپ، توپتاستىرىپ، زەرتتەپ وقۋشى قاۋىمعا كىتاپ رەتىندە ۇسىنىپ وتىر. باسىندا اتاپ وتكەنىمدەي بۇل قازاق مۋزىكا مادەنيەتىندەگى ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان العاشقى، تۇڭعىش كىتاپ بولماق. سوندىقتان نۇرگۇل ەڭبەگىنىڭ سالماعى دا، ءمانى دە ەرەكشە. بۇگىندە نۇرگۇل ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان كۇيلەردى راديو مەن تەلەديدار ەفيرلەنرىندە ورىنداپ جانە ءباسپاسوز بەتتەرىندە جازىپ، جۇرتشىلىققا ۇسىنىپ، ونى ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋ جولىندا ەڭبەك ەتۋدە.
ال، ءۇش ىشەكتى دومبىراداعى كۇيلەردىڭ حالىققا جەتۋى جايلى ايتار بولساق، اۋەلى ءسوز جوق وسى جولداردىڭ اۆتورى ورىنداعان كۇيلەر اتالادى. سوندىقتان دا جىلدار بويعى قاجىماي-تالماي اتقارعان ەڭبەگىمدى، وسى ورايدا ايتا كەتۋدى دە ءجون سانادىم.
وتكەن عاسىردىڭ 1960–70 جىلدارى اۋىل اقساقالدارىنان ەستىگەن قىسقا كۇي سارىندارىن جىلدار بويى وڭدەي ءجۇرىپ كۇيلەرگە اينالدىردىم. ناقتىلاي ايتقاندا جوقتان بار جاسادىم. جاڭعىرتتىم. قايتادان ءتىرىلتتىم. قۇلاعىمدا ءۇيىرىلىپ جۇرگەن سارىنداردى مازمۇنىنا ساي كادىمگى كۇيگە اينالدىرىپ، اتاۋلارىن العاش اتاپ قويىپ ەدىم. ناقتىلاي ايتقاندا ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان حالىقتىق سارىنداردى مازمۇنىنا ساي، لايىقتاپ وڭدەپ ەندىگى جەردە كۇي فورماسىنا اينالدىرىپ «وي تولعاۋى»، «جورعا ايۋ»، «قىز مۇڭى»، «قابانباي» دەپ ات قويىپ حالىق نازارىنا ۇسىندىم. نۇرعاليدىڭ سارىنى دەلىنەتىن قىسقا اۋەندىك تاكتىدان تۇراتىن سارىندى نۇرعاليدىڭ «كوك قارشىعا» كۇيى دەپ، ونى دا جىلدار بويى ورىنداي ءجۇرىپ كۇي رەتىندە جەتىلدىردىم. وسىلايشا حالقىما جەتكىزدىم. بۇل كۇيلەردى ورىنداپ جۇرگەن جاس مۋزىكانتتار وسى كۇندەرى جارقىن وڭدەپ جەتكىزگەن كۇيلەر دەپ ايتىپ تا ءجۇر. بۇل مەنىڭ «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن»، دەپ مۇقاعالي ماقاتاەۆ ايتقانداي ءۇش ىشەكتى دومبىرادا، ءوزىم شىعارعان كۇيلەردى حالقىما قايتارعانىم، حالىق يگىلىگىنە اينالدىرعانىم بولدى. كەيىنگى كەزدەرى ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ورىنداۋدىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن قاجەت ەتەتىن «تاسكەسكەن»، «دۇنيە كەزەك»، «ابىرالىداعى اتا زارى»، دەگەن كۇيلەردى شىعاردىم. مەن شىعارعان كۇيلەردى جانە مەن وڭدەگەن كۇيلەردىڭ ءبارىن دە ايگىلى شەرتەرشى، قۇرمانعازى اتىنداعى ءداستۇرلى ورىنداۋشىلار كونكۋرسىنىڭ لاۋرەاتى ايبول قۇدايبەرگەنوۆ نوتاعا ءتۇسىردى. ول كۇيلەر توپتاماسى نۇرگۇلدىڭ كىتابىنا ەندى.
ارينە ەل ىشىندە مەنەن دە بۇرىن ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ورىنداۋشىلار بولدى، ونىڭ ار جاعىندا اباي، شاكارىم، شاكىر ابەنوۆ كۇيلەرى دە بار. الايدا وتكەن عاسىردىڭ 1968 جىلدارىنان باستاپ ءۇش ىشەكتى دومبىرا كۇيلەرىن دامىتا باستاعانىمدى ويلاسام، قازاق راديوسىنان نەمەسە تەلەديدار ەكرانىنان مەنەن بۇرىن كۇيلەر ورىنداپ ەفيردەن بەرگەن بىردە-ءبىر ادام بولعان جوق. كۇيلەرىمدى تىڭداپ قاتارلاس وسكەن 60-شى جىلدارداعى زامانداس بۋىن وكىلدەرى مەن جايلى جاقسى بىلەدى. ءۇش ىشەكتى دومبىرادا كۇيلەر ورىنداعانىم، العاش ناسيحاتتاعانىم، ەلگە تانىلعانىم، جالپىلاي ايتقاندا جاڭعىرتۋعا سەبەپكەر بولعانىمدى، قازاق مۋزىكا مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىم دەپ بىلەمىن. بۇل تۋرالى الدىندا اتاپ وتكەنىمدەي جارىققا شىققان “قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا” جازىلعان.
ءۇش ىشەكتى دومبىرا ەسكىنىڭ سارقىنشاعى، بۇل قازاقتىكى ەمەس دەگەن سىني ماعناداعى سوزدەردى تالاي ەستىدىم. ءتۇرلى كونتسەرتتەرگە قاتىسىپ، ءۇش ىشەكتى دومبىرانى ەلگە تانىتۋىما، ونى ويناۋىما اشىق تۇردە كەدەرگى كەلتىرگەندەر دە بولدى. الايدا ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ اسىل جادىگەرىمىز ەكەنىن، حالقىمىزدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى ەكەنىن تانىتۋدا، حالقىما ۇسىنعان كۇيلەرىم ارقىلى، 40 جىل بويى راديودان، تەلەديداردان ورىنداۋىما، دالەلدەۋىمە تۋرا كەلدى. وسى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا بۇل اسپاپتا ورىندالعان شىعارمالاردى حالىق وتە جىلى قابىلدايتىن بولدى، ءسويتىپ قىزعانىش تۋعىزىپ، كورەالماۋشىلىققا سالىنعانداردىڭ كەدەرگىسىن بۇزىپ، دالەلدەپ شىقتىم. جاستىقتىڭ جالىنىمەن باستاپ، الپىستىڭ اسۋىنان اسقانعا دەيىنگى ارالىقتاعى ءومىرىمنىڭ جەمىسى رەتىندەگى جەتىستىكتەرىمدى باتىل ايتىپ وتىرعانىم دا سوندىقتان. قازاقتىڭ ءۇش ىشەكتى دومبىراسىنىڭ كەڭىنەن قانات جايۋىنا ۇلەس قوسقانىم، جاڭعىرتقانىم بارشا جۇرتقا ايان.
اباي اتامىزدىڭ «ماي ءتۇنى» جانە «تورجورعا» دەگەن كۇيىن بىزگە جەتكىزگەن عايسا سارمۇرزين دەگەن اقساقال بولدى. ول كەزدەرى ءۇش ىشەكتى دومبىرا مۋزىكالىق ورتادا مۇلدەم اتالىنبايتىن. مەنىڭ 1968 جىلدان باستاپ ءۇش ىشەكتى دومبىرانى ناسيحاتتاي باستاعانىمدى عايسا سارمۇرزين ەستىسە كەرەك، اق ساقالدى قاريا باسىمەن مەنى ىزدەپ كەلىپ، اۋەلگى قۋانىشتى جاڭالىعىن ماعان جەتكىزدى. اباي كۇيلەرىن ورىنداعان ادام ەكى ىشەكتى دومبىرامەن ورىنداپ قالدىرعان ەكەن. عايسا اعاعا ەكى ىشەكتى دومبىراداعى كۇيلەردى نوتالىق ۇلگىگە ءتۇسىرۋ اتاقتى كۇيشى، ءھام زەرتتەۋشى ءۋالي بەكەنوۆتىڭ قولىنان كەلەتىندىگىن ايتىپ، ءۋالي اعامىزعا جول سىلتەدىم. سونىمەن ءۋالي بەكەنوۆ اعامىز ابايدىڭ ەكى كۇيىن نوتاعا تۇسىرگەن بولاتىن. ال شاكارىمنىڭ «بوزتورعاي» كۇيى بولعاندىعى جونىندە ەل ىشىندە ناقتىلى دەرەكتەر بار. («شاكارىم. ەنتسيكلوپەديا»، سەمەي 2008 جىل، 176 بەت)
ابايدىڭ جوعارىدا اتالعان «ماي ءتۇنى» جانە «تورجورعا» كۇيلەرىن جانە سونىمەن قاتار شاكەر ابەنوۆتىڭ «شىڭعىستاۋ ساعىنىشى»، «زار زامان»، «ساعىنىش» كۇيلەرىن ورىنداي وتىرىپ نۇرگۇل ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ءوزى وڭدەپ جيناعىنا ەنگىزگەلى وتىر.
شاكەر اتامىزدىڭ ءومىرىنىڭ ايتارلىقتاي كەزەڭى جالا جابۋ ناۋقانىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، تۇرمەدە، اباقتىدا وتكەنى بەلگىلى. نۇرگۇلدىڭ ورىنداۋىندا اتالعان ءۇش كۇي، جازىقسىز جاپا شەككەندەگى شاكەر اتانىڭ كۇيىنىشى، قايعى-شەرى، تار قاپاستاعى قينالىسى مەن ساعىنىشى مۇڭدى اۋەندەر سارىنى ارقىلى ءوربيدى. كۇيلەردىڭ مازمۇنى ادام قۇلاعىن شىمىرلاتاتىن سازدى ۇندەرمەن، فالساپالىق تەرەڭ ويلارعا جەتەلەۋمەن ايشىقتالادى. شاكەردىڭ وي ءتۇيىنى شەرتپە قاعىستار ارقىلى ءوربي وتىرىپ بىردە نامىسىنىڭ قورلانعانى، بىردە قۇساعا بۋلىققانى ءتارىزدى ساتتەرى سۋرەتتەلەدى. ەندى بىردە شىڭعىستاۋدىڭ ىزعارلى دا الاي-دۇلەي سوققان داۋىلدى بورانى، تۇنەرگەن دالا كورىنىستەرى كۇيدىڭ كۋلميناتسيالىق شىرىقتاتۋ شەگىندە، كۇي قاعىستارىن ۇدەتۋ ارقىلى سۋرەتتەلەدى. قاتىگەزدىكتىڭ قۇربانى بولعان ادام تاعدىرىنىڭ بوستاندىققا ۇمتىلۋى، ارماندى اڭساۋى نۇرگۇل ورىنداۋىندا انىق سەزىلەدى. وسى كۇي سارىندارىن نۇرگۇل ءبىر ەستىگەننەن اق شاكەر اتاعا قايتادان ورىنداپ بەرگەندە، ابىز اتانىڭ سۇيسىنگەنى سونشالىقتى، ماڭدايىنان يسكەپ، قولىنداعى دومبىراسىن سىيلاعان ەكەن.
نۇرگۇل الداعى ۋاقىتتا، بولاشاق شاكىرتتەرگە ارناپ ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ويناپ ۇيرەنۋدىڭ مەتوديكالىق وقۋ قۇرالى رەتىندەگى كەلەسى كىتابىن دا دايىنداۋ ۇستىندە. وندا: ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ورىنداۋدىڭ مۋزىكالىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋمەن قاتار مەتوديكالىق وقۋ ۇلگىسىن جانە وڭ قول مەن سول قولدىڭ ويناۋ تاسىلدەرىن، پەرنەدەگى ساۋساق قويۋ ەرەجەلەرىن كورسەتەدى. ءۇش ىشەكتى دومبىرادا كۇي ورىنداۋشى قالاي وتىرۋ كەرەك، دومبىرانى قالاي ۇستاۋ قاجەت ەكەندىگىن دە اشىپ كورسەتەتىن بولادى. ەڭ نۇرگۇل دايىنداعان «ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان كۇيلەر» جيناعى — بۇل قازاق مۋزىكا تاريحىنداعى العاشقى تۇڭعىش ەڭبەك، تۇڭعىش كىتاپ ەكەنىن وقۋشى قاۋىمعا ايتقىم كەلەدى. ناقتىلاي ايتقاندا ءۇش ىشەكتەگى دومبىرادا ورىندالاتىن كۇيلەردىڭ نوتالىق جيناعىن العاش رەت جارىققا شىعارۋ — ءداستۇرلى مۋزىكامىزعا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى بولىپ تابىلادى. بۇل جەتىستىك قاجىماي-تالماي ءجۇرىپ ىزدەنگەندەگى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى بولماق. نۇرگۇلگە دومبىرانى ءبىر عاسىردىڭ كۋاگەرى بولعان اقىن شاكىر ابەنوۆ سىيلاعان. بۇل دومبىرادا ىرعىزباي، قۇنانباي، اباي، شاكارىم، شاكەر ابەنوۆ زامانىنىڭ قاسيەتتى كونە ءۇنى بار. سونىسىمەن قاسيەتتى. شاكەر اتا تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆقا باتا بەرگەندە، سول تۇستا سونداي باتانى شىڭعىستاۋ وڭىرىندە جۇرگەن قارشاداي نۇرگۇل قىزدىڭ ونەرىنە ءسۇيسىنىپ، ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، وعان دا باتا بەرگەن عوي. سونداعى شاكەر اتانىڭ «ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن» دەگەن اق باتاسى نۇراعاسى سەكىلدى نۇرگۇلگە دە قونۋىن تىلەيمىن. شاكەردەن باتا العان ەرەكشە شاكىرتتى مەن دە وزىمە شاكىرت ساناپ اق جول تىلەيمىن!
جارقىن شاكارىم
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
«قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى،
قازاقستان جازۋشىلارى وداعىنىڭ مۇشەسى
