«قازاق حالقى – تاعدىرى كۇردەلى حالىق. قازاقتاردىڭ
ەشكىمگە ۇقسامايتىن، سوناۋ كونە زامانمەن تابيعي
تۇردە ۇشتاسىپ جاتقان وزىندىك ءداستۇر سالتى، وزىندىك
مادەنيەتى بار. مۇنداي مادەنيەتتىڭ دۇنيە جۇزىندە
سيرەك كەزدەسەتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون..»
مارتا بريلل ولكوتت.
قازاعىمنىڭ ءتالىم – تاربيەسىنىڭ تاعىلىمدارى سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردان باستالىپ، بۇگىنگىمەن جالعاسىپ جاتىر. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قيسىندار مەن ءجون – جورالعىسىندا قازاقى تاربيەنىڭ جاتقانى ءسوزسىز. تاربيە ماسەلەسى بۇكىل ادامزاتتى قامتيدى، وعان بارشامىز قاتىستىمىز. وتكەن عاسىرلاردا دا بۇل ماسەلە وزەكتى بولعان قازىردە سولاي. ءبىر اۋىلدىڭ تەنتەگىن تۇزەتۋگە بۇكىل اۋىل بولىپ ات سالىسقان. قوعام دەگەننىڭ ءوزى سول. ءومىر سۇرەتىن ورتاڭنىڭ وزىندىك ءتارتىبى مەن ەرەجەسىن ۇستانۋ. جالپى اڭگىمەنى پەداگوگيكانىڭ زاڭدىلىعىنان باستاپ ۇلى ۇستازداردىڭ سوزىمەن باستاۋعا بولار ەدى، الايدا قاراپايىم حالىققا ۇعىنىقتى ءتىلدىڭ ءوزى سول قازاقى تاربيە تۋرالى بايانداۋدان باستاۋ دۇرىس سەكىلدى كورىندى. حالقىمىز تاربيە تۋرالى ۇعىمدارىن ءوز ومىرىندە زاڭ رەتىندە قولدانىپ كەلدى، ول رەتتە وسى قاعيدالاردىڭ ورىندالۋىن اقساقالدار قاداعالادى. ولار كىتاپ وقىماعان شىعار، اسا ءبىلىمدى دە ەمەس شىعار بىراق دالا زاڭىن جاقسى ءبىلدى. ول زاڭدار دا كىتاپ بولىپ باسىلمادى، بىراق جازۋسىز زاڭ رەتىندە كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىستا بولدى. قازىرگىدەي ۇگىت – ناسيحات بولماعانى انىق، بىراق ءجون – جوسىق دەگەن نارسە ءبارىن ءوز ورنىنا قويىپ كەلدى. سول ىزبەن جۇرگەن ءار قازاق داستۇردەن، قازاقى قاعيدادان اتتامادى. «ەە ول ءجون – جوسىق بىلەتىن ازامات ەمەسپە؟!» - دەگىزدى. وسىنىڭ ارقاسىندا قاعيداعا جەتىك بولعاسىن ارامىزدان قانشاما ەل بيلەگەن حاندار مەن سۇلتاندار، قارا حالىقتى اۋزىنا قاراتقان بيلەر مەن شەشەندەر، ەلىن جەرىن قورعاعان بىلەكتى ءباھادۇر باتىرلارىمىز شىقتى. كەيىننەن ولاردىڭ ورىندارىن، وقىعان ۇرپاق باستى. ولاردىڭ دا قاراسى كوپ بولماعانمەن تاريحتا اتتارى قالدى. ولار الاش قايراتكەرلەرى، ساۋاتى مىقتى بەلدى تۇلعالارىمىز ەدى. ادامزاتتىڭ ءوسىپ – وركەندەۋىنە كەمەڭگەرلەر مەن كوسەمدەر ازدىق ەتەرى انىق، وعان عىلىم كەرەك ەدى. عىلىمداردىڭ نەگىزىن نيۋتون مەن مەندەلەەۆ اشقان شىعار. ال، قازاقتاردىڭ دا ءوز عىلىمى بولعانى انىق. ولاردىڭ ىشىندە مىسالى استرونوميالىق ءىلىمدى الايىق. اۋىز ەكى ادەبيەتىمىز ارقىلى جەتكەن اسپان الەمىنىڭ شوق جۇلدىزدارى تۋرالى سانسىز ءافسانانىڭ ءوزى دالەل. تەمىرقازىق، جەتى قاراقشى، ۇركەر، ءومىرزايا، شولپان جۇلدىزدارىنا قاراپ جول تاپقان اتا – بابالارىمىز مىقتى ەدى عوي. قازاقتاردىڭ تەكەمەت پەن سىرماقتاردى نەشە ءتۇرلى تۇسكە بوياۋدىڭ ءادىسىن تابيعاتتان الىپ، ساقار قايناتىپ سابىن جاساۋ تەحنولوگياسى قاي حيميادان كەم ءتۇستى دەپ ويلايسىز. ال ءبىر عانا سۇتتەن بىرنەشە ونداعان تاماق جاساۋ تەحنولوگياسىن اتام قازاق وزىندىك قازاقى عىلىمىنان ۇيرەنگەن جوقپا؟! دارىلىك شوپتەردىڭ تاريحى مەن پايدالانۋىن ەجەلدەن بىلگەنىن دە تىلەۋقابىل وتەيبويداق ءوز ەڭبەگىندە ايتىپ كەتەدى. كوشپەندى قازاقتىڭ مال سۇرلەۋىن قاداعالاپ، قۇمالاعىن ساناماعانى انىق. ولار تاريحي سونى سوقپاق سالدى. سول سوقپاقتىڭ جارقىن ىزدەرىمەن بۇگىن ءبىز ءجۇرىپ كەلەمىز. قاي ۋاقىتتادا دا قازاعىم ءوزىنىڭ ۇرپاعىن ادام ەتۋدى مانسۇق ەتكەن، سول ۇشىندە وتباسىندا بەرىلگەن تاربيەنىڭ دۇرىستىعىنا ءبارى بىردەي جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. سويتە جۇرە ءبىر تۇتاس ۇلتتى تاريحتىڭ تەزىنەن امان الىپ قالعان. وتكەن عاسىرلارداعى قازاقتاردىڭ ورتاسىن ەسكە الساق، حاندار مەن بيلەرى، باتىرلار مەن اقىندار، ارداقتى اقساقالدار مەن ەلدى اۋزىنا قاراتقان انالار، بارماعىنان بال تامعان اسپازدار مەن شەبەرلەر، نەبىر ىسمەرلەر مەن زەرگەرلەر، اتبەگىلەر مەن اڭشىلار تۇتاس ۇلتتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت جاسادى، دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سول ۇشىندە «ۇلكەن تۇرىپ كىشى سويلەگەننەن بەز»، «شەبەردىڭ قولى ورتاق، شەشەننىڭ ءتىلى ورتاق» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان شىعار. جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي قازاقتىڭ مىقتى مەكتەبى بولعان، ولار اقسقالدار مەكتەبى، ايەلدەرگە ەنەلەر مەكتەبى. وسى مەكتەپ قازاق قالام ۇستاماي – اق، عاسىرلاردان عاسىرلارعا حالقىن امان ساقتاپ كەلدى. سەبەبى، ولاردىڭ ءبارى قازاقى تاربيە الدى. قازاقپىز دەپ ءوسىپ – ءوندى. دالا زاڭىن بۇزبادى. سونىڭ نەگىزىندە ءومىر قاعيداسىنا ساي ادەت – سالتتار مەن عۇرىپتاردا ورنىعىپ، ولاردان ءداستۇر قالىپتاستى. داستۇرلەر تۋرالى ۇعىمداردىڭ جاڭا كەزەڭى باستالعان تۇستا، مادەني تۇتاستىق تا بۇزىلا باستادى. وقۋ باستى مۇرات، دەگەن تۇستا اسىرا سىلتەپ، كەڭەستىك داۋىردە جاپپاي ورىسشا وقىماساق «نانىڭدى تاۋىپ جەي المايسىننىڭ» سويىلىن سوقتىق. اينالىپ كەلگەندە تىلىمىزگە قاۋىپ توندىردىك. ءوز تىلىڭدە سويلەي الماۋ ەمەس، ءوز تىلىڭدە ويلاي الماۋدىڭ قاۋىپتىرەك ەكەنىن ەندى تۇسىندىك. سوڭعى 70 جىلدىڭ ىشىندە جازۋىمىز بىرنەشە رەت وزگەرىپ، وسىعان دەيىن جازىلعان اراب، لاتىن، حاديم تىلدەرىن وقۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدىق. تاريحىمىزعا يلانۋدى جوعالتىپ، سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇستى. داستۇرلەردىڭ دە زامان تالابىنا ساي بولۋى كەرەك، كونەنىڭ قاجەتى شامالى دەپ باس تارتتىق، اينالىپ كەلگەندە قازاقى تامىردان اجىراپ قالدىق. قازاق تاعىلىمى ۇلان عايىر، ونى تۇپكىلىكتى زەرتتەۋ، رەتكە كەلتىرۋ ءالى ءبىراز ۋاقىتتى قاجەت ەتەرى ءسوزسىز. حالىقتىق تاربيە بەرەتىن ارنايى پاندەر اشىلسا دا ارتىق بولماس ەدى. ال ونىڭ كوش باسىندا ءتىل ماسەلەسى مەن سالت – داستۇرلەر تۇرۋى كەرەك. قازاقى تاربيە نەمەسە قازاقى تاعىلىم دەگەندە، مەنىڭ كوز الدىما ۇشى قيىرى جوق قازاق دالاسى ەلەستەيدى. ساعىنىشقا اينالعانداي سارتاپ دالانىڭ يزەنى مەن جۋسانىن يىسكەگەندەي بولامىن. كۇپى كيگەن اۋىل قازاعى مەن كيمەشەك كيگەن ايەل اناسىن ەلەستەتەمىن. كىسىنەگەن جىلقى مەن جىلقى مىنەزدى تارپاڭ جىگىتىن، قىزعالداعى مەن بىرگە قىزارا ۇيالعان قىزىل شىرايلى ارۋدى كورەم. بۇل مەنىڭ قازاقى تاربيە الىپ، قازاقشا ويلاي العانىمان شىعار، بولماسا جاستايىمنان اباي، ماعجان، عابيت، ساكەندەردى وقىپ وسكەنىمنەن شىعار. قازاقى كورەگەندىك دەگەن ءسوز، كورەگەندىلىك ەمەس، سوعان اپارار جولدىڭ باسىنداعى نەگىزگى ءسوز. ولاي دەيتىنىم، حالقىمىز ەرتەڭگى ۇرپاعى ءۇشىن ءۇش جىلعىسىن بولجاۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ءبىر كۇندىك ءومىر سۇرمەگەن. سونى سۇرلەۋ سالماس بۇرىن بۇرىنعى سوقپاعىن رەتكە كەلتىرگەن. تابيعاتپەن عانا ساناسپاعان، بارشا دوس، دۇشپاندارىن قاتەرگە الىپ وتىرعان. سونىڭ ارقاسىندا ۇلان عايىر جەردى قورعاپ قالعان. كورەگەندىك دەگەن وسى. ونىڭ تالاي قازاققا ءالى پايداسى تيەرى انىق. سول ۇشىندە ءار قازاق «كورگەنسىز» اتانۋدان قاتتى قورىققان، ۇرپاعىن سودان قورعاعان. كورگەندى جەردىڭ بالاسى، ءجون – جوسىقتى بىلەتىن ادام، دەگەن تۇسىنىك مىنە وسىلايشا الدىمىزدان شىعىپ وتىرعان.وسى ءجون – جوسىقتان كەڭەستىك كەزەڭدە ايىرىلىپ قالدىق. ونىمەن بىرگە اقساقالدار مەكتەبى قۇلدىرادى، ونىمەن بىرگە كەلىندەر مەن ەنەلەر مەكتەبى قيرادى. سايىپ كەلگەندە ۇلتتىق تاربيە كوبەسىنەن سوگىلدى. ادەتتە زامان وزگەرەدى، زامانىنا قاراي ادامى دەپ جاتامىز. بىراق سول زامانداردىڭ ىشىنەن قازاقى بولمىسى بار كەرەك تۇسىن ساقتاپ قالا الماۋىمىز، ءبىزدىڭ باستى كەمشىلىگىمىز بە دەيمىن. ءبىز پەداگوگيكانى ۋشينسكي، كومەنسكي، ماكارەنكولار ارقىلى وقىدىق. ءبىز بيلەر مەكتەبىنىڭ ءىلىمى مەن شەشەندىك تاعىلىمىن وقىعان بولساق، قازاقى قاعيدامەن وقىساق، ءتۇپ سانامىز باسقاشا داميتىن ەدى. قازاقى تاعىلىمدى قايتارۋ ءۇشىن قازاق اۋىز ادەبيەتىنەن بولەك، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دا وقۋىپ ءبىلۋىمىز كەرەك. مىنە سول ۇشىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى تاپتىرماس تەمىرقازىق بولىپ تۇر. بۇل جەردە دە بىرىزدىلىك پەن قازاقى بولمىستى قالىپتاستىراتىن قاعيداتتار قاجەت – اق. ول تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتى وياتۋمەن باستالارى انىق. الايدا، ادامداردىڭ بويىنداعى جامان قاسيەتتەردىڭ بەلەڭ العانىن بىلەمىز، ولاردىڭ الدىن الا دا ءبىلۋ كەرەك سەكىلدى. ۇرلىق جاساۋ، زورلىق كورسەتۋ، بايۋعا دەگەن قۇلشىنىس ادامداردى باستى قاسيەتتەرىنەن ايىرىپ جاتىر. جاھاندانۋ ءۇردىسى وسىلاي ەكەن دەپ كەتە بەرسەك، تاعى دا قيىندىقتاردا تاپ بولارىمىز انىق. اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنەتىن القام – سالقام اۋىل قازاعىن جوعالتىپ الدىق. قاراپايىم ادامي قاسيەتتەردەن اجىراپ بارامىز. قاراپايىمدىلىق، ادامگەرشىلىك، قوناقجايلىق، اق كوڭىل اعايىننىڭ ورنىن، ءوز قۇلقىنىن ويلايتىن، تەك مەندە بولسىن، اسىپ تۇسەيىن كورشىمنەن دەگەن پەيىلمەن ءومىر سۇرەتىندەردىڭ قاتارى كۇن ساناپ كوبەيمەسە، ازايار ەمەس. قۇمىرسقاعا دا قيانات جاسامايتىن قازاقتىڭ ۇرپاعىنا جاراسپايتىن قىلىقتار وتە كوپ، قاي جەردە جاپسىرىپ العانىمىزدى ءبىراللا بىلەر. بىراق تەز ارادا تۇزەتۋ دە وڭاي بولماسى انىق. تاربيە ماسەلەسىن قولعا الايىق دەسەك، ونىمەن تەك جالعىز مەكتەپ قانا اينالىسادى. ۇيدەگى اتا – انانىڭ دا سىرتتاپ جۇرەتىنىن كورەسىڭ كەيدە. ال ابىز اقساقالدار مەكتەبىن «ارداگەرلەر كەڭەسى» باسسا، ەنەلەر مەكتەبىن «ايەلدەر كەڭەسى» الماستىرىپ وتىر. بىراق ولار بىزگە قازاقى تاربيە بەرە الاما، ماسەلە وسىندا بولىپ تۇر. ءبارىن باسىنان قايتا قارايتىن ۋاقىت كەلگەن سەكىلدى. تاعى كەش قالماي تۇرعاندا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالۋ جولىندا بۇكىل ۇلت بولىپ جۇمىلۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ جەرىنە، تىلىنە يە بولاتىن قازاقتىڭ قارا بالاسى عانا ەكەنىن تۇسىنەتىن شىعارمىز. ال ول دەگەنىمىز سونشاما قيىندىقپەن كەلگەن ەگەمەندىكتىڭ، ساقتالىپ قالۋىنىڭ دا سونشالىقتى قيىن ەكەنىن تۇسىنگەندە، ءبىر ىزگە ءتۇسۋى شارت.
قازاقى تاربيە ۇلتتىق رۋحتىڭ بيىك ۇستار جالاۋى. سول جالاۋدى بيىككە كوتەرۋ ءۇشىن بىرنەشە باعىتتاردى قاراۋ قاجەت. ول بىرىنشىدەن سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ دۇرىستىعى. ءسوزى دۇرىستىڭ ءىسى دۇرىس بولماق. قازاقشا سويلەپ، قازاقشا ويلايتىن جانداردىڭ قاتارى كوپ بولسا دەيمىن. ول ءۇشىن بىزگە كومەككە كەلەرى حالىق اۋىز ادەبيەتى، بيلەر مەن شەشەندەر مەكتەبى تولىپ تۇر عوي، تولىپ تۇر. قازىردە جاڭا سوزدەرگە ءۇيىرمىز. «موتيۆاتسيا» دەگەن تەرميندى ءبارى پايدالانعىسى كەلىپ، كوپ قولدانادى. اۋ ول دەگەنىڭىز قازاقتىڭ ماقال – ماتەلدەرىندە، ىرىم تيىمدارىندا تولىپ تۇرعان جوقپا؟! «ارتىق قىلام دەپ، تىرتىق قىلامىز» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلمايدى. ەكىنشىدەن ۇلعا ۇلشا، قىزعا قىزشا تاربيە بەرۋ شىعار. ۇلىڭ نامىستى بولسا، ەڭ بولماعاندا وتباسىن ءوزى اسىرايدى ەمەسپە، قىز تاربيەسىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. قازاعىم قىزىڭدى تاربيەلەگەنىڭ، ۇلتىڭدى تاربيەلەگەنىڭ دەيدى. ودان اسىرىپ نە ايتاسىڭ. «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەننىڭ ءوزى دە، «كۇپى كيگەن قازاعىڭدى، شەكپەن جاۋىپ وزىڭە قايتارۋما» دەيمىن. ۇلتتىق بولمىستى قازاقى تاربيەمەن ساقتاپ قالارىمىز انىق. «ۇلتاراقتاي بولسادا تۋىپ وسكەن جەر قىمبات» دەگەن قازاقتىڭ ءبىر تۇتاس ۇلت بولىپ ويلايتىن جاڭا كەزەڭى كەلدى. الەم نازارىن تىككەن قازاعىما دوس تا دۇشپاندا جەتىپ ارتىلادى. ال ساقتانۋدىڭ جولى ءبىلىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋ. ءبىلىمدى بولعاندا وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن بىلسەدە ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەيتىن، ەلىن جەرىن شەكسىز سۇيەتىن رۋحى وتانشىل ۇرپاقتىڭ كوپ بولعانى ءلازىم. ال ول دەگەنىڭىز قازاقى تاربيەدەن باستاۋ الادى. اينالىپ كەلگەندە ۇلتتىق تاربيە العان ادامنىڭ ۇلتىنان بولەك ءومىر سۇرە الماسىنا بەك سەنىمدىمىن.
قازاقتىڭ قىزى بولىپ تۋعانىما، وسى تىلدە سويلەي جازا العانىما، سىرىمداي ءباھادۇردىڭ، جاھانشاداي ۇلدىڭ، ابدوللا مەن قادىرداي تۋما تالانتتاردىڭ جەرىندە تۋعانىمدى وزىمە زور مارتەبە سانايمىن، ءارى سول ءۇشىن شەكسىز باقىتتىمىن! قازاقتىڭ ءار ءوڭىرى رۋحى مىقتى ءورشىل تۇلعالاردىڭ مەكەنى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ وسال بولۋعا ەش قاقىسى جوق. اتا – باباسى مىقتى ۇرپاقتىڭ، بولاشاق ۇرپاعى وداندا مىقتى بولۋى زاڭدىلىق. مىقتى بولايىق!
ايناگۋل ويشىباەۆا
سىرىم داتۇلى اتىنداعى
تاريحي – ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
سىرىم اۋدانى، بقو
