كوزىمىزبەن كورمەسەك تە، مۇحيتتاعى مۇزدى جارۋشى الىپ كەمەلەر جايلى ءجيى ەستيمىز. سۋداعى قاسات بوپ قاتقان قاتتى قاباتتى بۇزىپ-جارىپ، سىرەسكەن سەڭدى سەيىلتكىش وسى قۇرالدىڭ جاڭالىعى دا سول – تەڭىز بەتىنە تىڭنان تۇرەن سالۋى. بۇل ونەر وعلانى جايلى ءسوز قوزعاعاندا، ەڭ الدىمەن كوزىمىزگە ەلەستەگەنى دە وسى ءبىر سۋ قۇرىلعىسىنىڭ قۇدىرەتى بولدى. مۋزىكا مايتالمانىنىڭ ساز الەمىنە قوسقان سۇبەلى ۇلەسى – ۇلت ونەرىن قوبىز سارىنىمەن بايىتۋى.
قازاقتىڭ قوڭىر اۋەنىن اڭساساق، ويلانباستان قوبىزعا قايىرىلامىز. سەبەبى قوبىزدا باسقا ەشبىر اسپاپتا كەزدەسپەيتىن ءۇن قۇدىرەتى بار. سول سارىندى اڭساساق كەرەك، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، ءانشى، قولونەر شەبەرى مۇراتبەك جۇنىسبەكوۆتىڭ شاڭىراعىن بەتكە الدىق. وسىنشاما ونەردى ومىرگە كەلتىرگەن ساحنا ساڭلاعىنىڭ وزىمەن كەزدەسكەنىمىزشە، پاڭ دا كەربەز، تاۋ تۇلعالى دالا سەرىسى كوز الدىمىزدان كولبەڭدەپ وتە بەردى. سەزىم الداماپتى. جازمىشتىڭ جازۋىمەن ارباعا تاڭىلدى دەمەسەڭىز، قايراتكەر اعامىز سەرىلىكتى سەرىك ەتكەن سەرگەك قالپىندا الدىمىزدان قاسقايا قارسى الدى. اسەرلى اڭگىمەنىڭ تيەگى اعىتىلعاننان-اق، ساز الەمىنىڭ قۇدىرەتتى قويناۋىنا سۇڭگىپ كەتكەندەي تەبىرەندىك.
– مەن جايىندا العاش جازعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى انشىلىگىمنەن بۇرىن، مۋزىكالىق اسپاپ جاسايتىن ونەرىمدى كوبىرەك دارىپتەپ قويعان. ويتكەنى قوبىز ويۋ – ول كەزدە تىڭ دۇنيە بولاتىن. سول سەبەپتى دە مەن حالىقتىڭ جالپىلاما تۇسىنىگىندە دومبىرا، قوبىز جاسايتىن شەبەر رەتىندە جاتتالىپ قالدىم. ال نەگىزىندە مۋزىكالىق اسپاپ جاساۋ مەنىڭ شارۋام ەمەس. كەز كەلگەن ءانشى، بولماسا كۇيشىدە كوڭىل كۇيى بەدەرلەنەر وزىندىك ءبىر اۋەنى، سارىنى بولادى. سول سەكىلدى، قوبىز – مەنىڭ سارىنىم. مۇنىڭ بارلىعى اۋەنگە دەگەن اۋەستىكتەن تۋعان ادەتتىڭ ادەمىسى ەدى. بىراق مەن ءاۋ باستان كاسىبي ءانشىمىن، ءان ەركەسى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ شاكىرتىمىن.
جانىنا انشىلىكتى سەرىك ەتكەن ونەرپاز قوبىزدى ەڭ العاش رەت 1978 جىلى تۇركياعا بارعان ءىسساپارىندا بازارحان قوسباساروۆتىڭ ويناۋىندا كورەدى. تىڭداعاننان-اق، ۇنىمەن باۋراپ العان قوبىز اعامىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ ارقاسىندا ءوز قاتارىن تاعى دا بىرنەشە تىڭ تۇرلەرىمەن تولىقتىرادى.
– بۇل بالكىم ارتىقشىلىعىم دا بولار، مەن باسقالاردىڭ ويىمەن، دەگەنىمەن جۇرە المايتىن اداممىن. وزگەنىڭ ىڭعايىنا كونە بەرمەيمىن. ويىما نە كەلدى، شامام جەتسە، سونى تۇبىنە جەتكىزەمىن. قوبىز جاساۋ ونەرىنە دە وسى بىربەتكەيلىگىمنىڭ ارقاسىندا كەلدىم. ەڭ العاش وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ايتۋىمەن نارقوبىز جاسادىم. كەيىن بۇل تىزبەك جەزقوبىز، سىمقوبىز، قىلقوبىز، لوكقوبىزدارمەن تولىقتى. اتالعانداردىڭ قىلقوبىزدان وزگەسى ەشبىر مۇراجايدا جوق. بۇل – مەنىڭ ءتول قولتاڭبام. ماسەلەن، سىمقوبىز – ول پريما-قوبىزدىڭ قازاقىلاندىرىلعان نۇسقاسى. بىلايشا ايتقاندا، پريما-قوبىزدى سۇندەتكە وتىرعىزدىم دا، ومىرگە سىمقوبىزدى اكەلدىم. ال جەزقوبىزدىڭ ءۇنى ۆيولونچەلمەن سارىنداس. جالپى ۆيولونچەل قازاقتىڭ تابيعاتىنا جات. ءتىپتى بۇل جونىندە جازعان سىقاعىم دا بار. سوناۋ ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان تاربيەنى تىرەك ەتسەك، قىز بالاسى ەشقاشان ەتەگىن كوتەرمەگەن. ال ۆيولەنچەلدى مىندەتتى تۇردە ەكى اياقتىڭ ورتاسىنا قويىپ وينايدى. سوندىقتان دا بۇل اسپاپ قازاق قىزىنىڭ يباسىنا قايشى. جالپى ءبىز نە جاساساق تا، نە ايتساق تا قانىمىزعا، جانىمىزعا سىڭەتىندەي ەتىپ جاسالۋى، ءار ءىسىمىز ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق بولمىس تابيعاتىمەن ۇشتاسىپ جاتۋى كەرەك. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا جەزقوبىزدى جاساپ شىعارعان بولاتىنمىن. ونىڭ ەرەكشەلىگى – ەكى اياقتى قوسىپ، اسپاپتى وڭ جاق اياققا سۇيەپ وينايتىندىعىندا.
سۇحبات بارىسىندا اتاۋىن العاش ەستىگەن لوكقوبىز مۇراتبەك اعايدىڭ تىكەلەي قولتاڭباسى. «سازگەن» اسپابىنىڭ دا اۆتورى اعامىز. قازاق مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ساناتىندا «سازگەن» بۇعان دەيىن بولماعان دۇنيە. «اۋەندەردىڭ، سازدىڭ كەنى بولدى مىناۋ!»، – دەپ ومار حايمۋلدين اعامىز تاعى ءبىر سۋ جاڭا اسپاپقا نىسپى بەرگەن «سازگەن» وسىلاي ومىرگە كەلگەن ەدى.
– بۇل تىزبەككە كەيىن ءوز جانىمنان تاعى دا «بۇلبۇل سازى»، «ساقپانساز»، «قىلىشپان» دەگەن اسپاپتاردى جانە قوستىم. ولار – مەنىڭ قيالىم. ءسويتىپ 6-7 اسپاپ ومىرگە كەلدى. مەن جالپى قازاق ۇلتتىق اسپابىنىڭ قورىنا ۇزىنسانى ون بەس اسپاپ قوسقان اداممىن. ونىڭ ىشىندە ءۇش قۇلاق ءبىر بۇراۋ دەگەن دومبىرا بار. كەڭ شاناقتى دومبىرا اتالىپ جۇرگەنى دە مەنىڭ ءتول ەڭبەگىم. بۇعان دەيىن كەڭ شاناقتى دەپ ورىستىڭ باس دومبىراسىن ۇستاپ ءجۇردى. «ءبىز «قازاق، ۇلت» دەيمىز. ونىڭ قازاقشىلىعى قاي جەردە، ەگەر ۇلتتىق مۋزىكامىزدا ورىستىڭ پريماسىن، دومراسىن، فلەيتاسىن، كونتراباس، ۆيولەنچەلىن ۇستاساق» دەگەن نامىس قامشىلادى دا، اعاش پەن بالتامدى قولىما الدىم.
ءبىر قىزىعى، قولونەرشى ايرىقشا كۇي تالعاماي، اسپاپتارىنا نەگىزگى ماتەريالدى كادىمگى كوشەدەگى ءوسىپ تۇرعان اعاشتاردان-اق الا بەرەدى ەكەن. ءتىپتى ارنايى شەبەرحاناسى جوق شەبەردىڭ وسىنداي كەرەمەت دۇنيەلەردى ومىرگە اكەلگەن جانكەشتىلىگى مەن ەڭبەكقورلىعىنا تاڭدانا تاڭداي قاقتىق.
– مەندە ءومىرى شەبەرحانا بولىپ كورگەن ەمەس. اسپاپتارىمدى ۇيدە، گاسترولدىك ساپار كەزدەرىندە قوناقۇيدە دە، كولىكتىڭ ىشىندە دە جاساي بەرەتىنمىن. ويتكەنى سەگىز-ون ەكى ساعات جول جۇرەتىن ۋاقىتتار بولادى. سونداي كەزدەردە باستاعان دۇنيەمدى ۇزاق ۋاقىتقا قالاي تاستاپ كەتەم؟ ارينە، جۇگىمە قوسىپ وزىممەن بىرگە الىپ جۇرەمىن. جول ۇستىندە ارنايى قۇرالدارىممەن ويىپ جۇمىس ىستەپ وتىرامىن. ءومىر بويعى ادەتىم – وسى، قول قۋسىرىپ بوس وتىرا المايمىن.
«دومبىرا دەگەن – ول ءبىر دەمالىس. قانشا قيىن بولعانىمەن، ءان ايتقانداي راحاتقا بولەيدى»، – دەپ شەبەردىڭ ءوزى ايتاتىنداي، مۇراتبەك اعانىڭ اسپاپتارىنىڭ بەزەندىرىلۋى دە وزگەشە. ءار بەدەردىڭ، ءار ويىقتىڭ وزىندىك ورنى بار. ويۋلارىنا دەيىن سۇيەكپەن اشەكەيلەنگەن. اعاش ويىپ، اسپاپ جاساۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ول ماتا ەمەس، بۇكتەي وتىرىپ ولقىلىعىن جاسىرىپ جىبەرەتىن، ول قايىس تا ەمەس، سوزىپ-سوزىپ جوعىن بۇتىندەيتىن، – قاقيعان قارا اعاش. كەيدە ءبىر ىڭعايعا كەلمەي، ويلاعانىڭداي بولماي، جۇيكەنى جەگىدەي جەيتىن كەزدەرى دە از بولمايدى. دەمەك، وعان قانشالىقتى كۇش-جىگەر مەن شەبەرلىكتىڭ كەتەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال مۇنداي قيىنشىلىققا جالعىز ادامنىڭ توتەپ بەرۋى مۇمكىن ەمەس، بارلىعى قاۋىمداستىقتا ومىرگە كەلگەن. قولونەرشىنىڭ ون ساۋساعىنان تۋعان ءاربىر اسپاپتا ۇيدەگى جارى، بالا-شاعاسىنىڭ دا ماڭداي تەرىنىڭ تابى بار.
– وسىنشاما دۇنيەنى جاساپ شىعارۋ ءۇشىن قانشا ەڭبەك كەتەدى؟ بۇعان مەنىڭ جالعىز شامام جەتە مە؟ ارينە، جەتپەيدى. العاشقى جوباسىن جاساپ قويعانىممەن، بەزەندىرىلۋىنىڭ ۇساق-تۇيەك شارۋاسىنىڭ ماڭايىندا جارىم مەن بالالارىم جۇرەدى. سىرتتاي وزدەرىنە بىلدىرمەگەنىممەن، ىشتەي ءبارىبىر وتباسىمنىڭ كومەگىنە جۇگىنەمىن. بۇل دۇنيەلەردىڭ مەن ءۇشىن قۇنى جوق. بىرەۋلەر شاپان جاۋىپ جاتسا، مەن سىيلى ادامدارىما دومبىرا ۇستاتىپ جىبەرەمىن. ال قوبىز دەگەندە ءبىز سوناۋ دەگەن ءسوزدى اۋزىمىزعا الامىز.
VIII-IX عاسىردا قورقىت دەسەك، ودان كەيىن ىقىلاس ەسىمى ويعا ورالادى. ول كەزەڭدە ورىستاردىڭ ءتىلى مە، ءبىزدىڭ بىلگىرلەردىڭ ءتىلى مە، بىلمەدىم، قوبىزدى شاماندار، باقسى-بالگەرلەر ۇستاعان دەگەن پىكىرلەر دە پايدا بولدى. وسى كۇنى بايقاپ تۇرسام، ول تۇسىنىك ورىنسىز. سول ويىمدى دالەلدەۋ ماقساتىندا انسامبل قۇردىم.
«قوبىز سارىنى» – قازاق ونەرىندەگى قۇبىلىس بولدى. 2003 جىلى مۇراتبەك جۇنىسبەكوۆ اعامىز ۇيىندەگى جيۋلى تۇرعان اسپاپتارىنىڭ باسىن قوسىپ، مۇلدەم جاڭا ءانسامبلدى ومىرگە اكەلەدى. بۇل – «قوبىز سارىنىنىڭ» ەكىنشى قۇرىلۋى ەدى. ءبىرىنشىسى 1989 جىلى قۇرىلدى دا، الدەبىر سەبەپتەرمەن تارقاپ كەتەدى. كەيىن ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن اڭىز انسامبل ەكىنشى رەت تالدىقورعاندا كەرەگەسىن كەرىپ، بۇگىنگە دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
– باسقا اسپاپتاردى ارالاستىرماي، تەك قانا قوبىزدىڭ بىرنەشە تۇرىنەن انسامبل قۇردىم. ەگەر قالاسام، شەرتەر، ادىرنا قوسۋىما بولاتىن ەدى عوي، ونىڭ ۇستىنە ول اسپاپتاردىڭ بارلىعىن ءوزىم جاسايمىن. بىراق، مەنىڭ قالاۋىم باسقا ەدى. مەن قوبىز تۇرلەرىنىڭ ۇندەستىگىن ىزدەگەن اداممىن. ۇيلەسىمدىلىك دەگەن بار، الايدا مەندىك تۇسىنىكتە ۇندەستىك دەگەننىڭ جۇگى ءسال اۋىرلاۋ. ءار قوبىزدىڭ ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن وزىندىك ءۇنى بولادى. سونىڭ بارلىعى ۇندەسكەندە قانداي كەرەمەت دىبىس شىعاتىنىن تەك قانا تىڭداپ راحاتتانۋ كەرەك. قوبىزبەن جىر، تەرمە عانا ايتۋعا بولادى دەگەن قازاقتا قالىپ قويعان ولشەمدى جويىپ، ونىمەن ءان دە ايتىلاتىنىن كورسەتكىمىز كەلدى.
مۇنى 1991 جىلى ساحناعا قوبىزدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن العاش بولىپ ءان ايتىپ شىعىپ دالەلدەگەن اعامىز، حالىق تاراپىنان تەڭدەسى جوق دەپ باعالانعان ءانسامبلىن تىك تۇرعىزام دەپ ءجۇرىپ ەكى اياعىنىڭ باسىنان بىردەي ايىرىلادى. جارى زەرە ەسەنقىزىنىڭ ايتۋىنشا، 2005 جىلى «قوبىز سارىنى» انسامبلىمەن بايقاۋعا بارىپ، كونكۋرستىڭ جۇمىستارىمەن ارى-بەرى شاپقىلاپ جۇرگەندە اياعىندا پايدا بولعان كىشكەنە جاراقات اقىرى ارباعا تاڭىپ تىنادى. «قوبىز سارىنىمەن» تۇرىپ قالماي، بابا مۇراسىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزسەم، ءداستۇر ساباقتاستىعىن ءۇزىپ الماسام» دەگەن جۇرەك تۇكپىرىندەگى وسى ءبىر يگى ماقساتتاردى مۇرات ەتكەن مۇراتبەك اعامىز ءانسامبلدىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيىنەن دە سىر شەرتىپ، از-كەم وكپەسىن ءبىلدىردى.
– قازاقتا ءبىر دۇنيە قۇرىلسا، ول سول قالپىندا قالۋى كەرەك دەگەن ءبىر تاياز تۇسىنىك بار. بىراق، ولاي ەمەس. ونەر ۇزدىكسىز ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى. قۇلاگەر شاپپاۋشى ەدى، ەگەر اقان بولماسا…
ويتكەنى اقان قۇلاگەردىڭ بارلىق سىرىن بىلەتىن ەدى: قاي ۋاقىتتا سۋىتادى، قاي ۋاقىتتا ارقاندايدى، قاي ۋاقىتتا تۇساپ جىبەرەدى. اتتىڭ بار سىرى اقانعا عانا ءمالىم بولعاننان كەيىن دە، قۇلاگەر شاۋىپ بايگە العان. ايتپەسە، قۇلاگەرگە قانات ءبىتىپ تۋعان جوق قوي. وركەستردىڭ بولمىسى – ول ديريجەردىڭ قولىنان. «قوبىز سارىنىم» دا سول سياقتى. قازىر مۋزىكانت تا، باسقارۋشى دا جەتەدى، بىراق، بۇدان بىلاي ونىڭ ىشىندە مۇراتبەگى بولمايدى. مەن ءانسامبلدىڭ قۇرامىندا بولعانىمدا، كۇن سايىن تىڭ نارسەنى ءتۇرتىپ وتىراتىنمىن. جاڭالىق ىزدەپ، كۇندەلىكتى ىزدەنىستە جۇرەتىنمىن. قوبىزعا نوتانىڭ زاڭدىلىعىنان بۇرىن، جۇرەك كەرەك. بىزدە اۋەندى كوبىسى نوتاعا سۇيەنىپ وينايدى دا، وعان تۇسپەيتىن قوبىزدىڭ وزىندىك تابيعاتىن، سارىنىن ەسىنەن شىعارىپ الىپ جاتادى. سول سەبەپتى قوبىز ءوز قوڭىرلىعىنان ايىرىلىپ، قاتتىراق ايتقاندا، ات ەمەس، ەسەك سياقتى بولىپ قالادى. ارينە، كونسەرۆاتوريانى ءبىتىرىپ، نوتانى شەمىشكەدەي شاعۋدىڭ ساۋاتتىلىق ءۇشىن قاجەتتىلىگى بار. بىراق، مۋزىكادا ناعىز دۇنيە تۋدىرۋ ءۇشىن اسقان بىلىمدىلىكتەن بۇرىن، سەزىنە ءبىلۋ تۇيسىگى كەرەك. وسىنداي ۇندەستىك دەگەن اڭگىمەلەرگە كەلگەندە، مەن ءانسامبلىمنىڭ كەلەشەگىنەن قورقامىن. ءبىزدىڭ ەندىگى ارمانىمىز – «قوبىز سارىنى» ءوز قولتاڭباسىنان، ومىرلىك يدەياسىنان اجىراماي، ارى قاراي دامي بەرسە دەگەن تىلەك. سول نارقوبىز، لوكقوبىز، جەزقوبىز، قىلقوبىزداردىڭ ۇندەستىگىن، سارىنىن جالعاستىرا الساق، وندا ءومىرىمىزدىڭ بوسقا وتپەگەنى.
ءتۇيىن:
«مەن شەبەر ەمەسپىن، ءبۇتىنشىمىن»، – دەپ اڭگىمەسىن تۇيىندەگەن دارىن يەسىنىڭ سوزىنەن قاراپايىمدىلىقپەن قاتار ۇلىلىقتىڭ دا لەبىن سەزىنگەندەي بولدىق. قازاق ونەرىنىڭ جىرتىعىن جاماپ، ولقىسىن بۇتىندەپ جۇرگەن مۇراتبەك جۇنىسبەكوۆتەي ءبۇتىنشىسى باردا، قوبىزدىڭ قوڭىر سارىنى، ءاماندا، تەك بيىكتە اۋەلەيدى. باستىسى، سازىڭىز سارقىلماسىن، اعا!
نازەركە جۇماباي.
