اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ قىتاي مەن ەۋروپا وداعىنىڭ ونىمدەرى ءۇشىن شەكتەۋ تاريفتەرىن ەنگىزۋى بريۋسسەل مەن بەيجىڭ ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم ەكونوميكاسى ءۇشىن اۋىر سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن.
ورتالىق ازيا دا وسى اسەردەن سىرت قالمايدى. سەبەبى بۇل ايماق ساۋدا سوعىسىنىڭ قاقتىعىسىندا وڭاي تۇتقىنعا اينالۋى ىقتيمال. «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، اراسىندا شىبىن ولەدى».
ورتالىق ازيانىڭ ەشبىر ەلى اقش-تى نەگىزگى ەكونوميكالىق سەرىكتەس رەتىندە قاراستىرمايدى. بىراق ترامپتىڭ ەۋروپا وداعى (ەو) مەن قىتايعا قارسى ساۋدا سوعىسى بارلىق ورتالىق ازيا ەلدەرىنە اسەر ەتەدى دەپ كۇتىلۋدە. ولاردىڭ قىتايمەن نىعايعان ەكونوميكالىق بايلانىستارى مەن ايماقتاعى ەو-نىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان ىقپالى ءبىر كەزدەرى ستراتەگيالىق ارتىقشىلىق رەتىندە قاراستىرىلعان. الايدا، قازىر بۇل سەمسەردىڭ جۇزىندە وتىرعانداي اسەر بەرەدى.
ۋكرايناعا رەسەيدىڭ باسىپ كىرۋىنە بايلانىستى بارلىق ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى بەيجىڭمەن جانە بريۋسسەلمەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا ۇمتىلدى. قىتايدىڭ ەو-مەن ارىپتەستىكتەرى ساۋدا مەن ينۆەستيتسيالار ارقىلى وسكەن بولسا دا، ۆاشينگتوننىڭ قىتاي مەن ەۋروپا تاۋارلارىنا سالعان تاريفتەرى ورتالىق ازيادا ءارتۇرلى تاۋارلارعا سۇرانىستىڭ ازايۋىنا اكەلۋدە.
ترامپتىڭ تاريف ساياساتى بەيجىڭگە ستراتەگيالىق ماڭىزدى ايماقتا ۆاشينگتونعا اسەر ەتۋدىڭ بەلگىلى ءبىر تەتىكتەرىن بەرە الادى. اتلانتيكالىق كەڭەستىڭ ەۋرازيا ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى مارك تەمنيتسكيدىڭ ايتۋىنشا، اقش تاريفتەرىنىڭ اسەرىن باسەڭدەتۋ ءۇشىن قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ساۋدا جانە ەنەرگەتيكا قاتىناستارىن ارتتىرۋى مۇمكىن.
"بۇل قىتايدىڭ ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناسىن ودان ءارى جەدەلدەتىپ، ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ ساۋدا سالاسىندا قىتايعا كوبىرەك تاۋەلدى بولۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا جاقىندىعىن ەسكەرسەك، بۇل ايماق ەلدەرىنىڭ ەۋروپا وداعىمەن، سونداي-اق امەريكا قۇراما شتاتتارىمەن ساۋدا قاتىناستارىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى. ويتكەنى ولار قىتايدىڭ باعاسىن قولدايدى", - دەدى تەمنيتسكي Times Of Central Asia-عا بەرگەن سۇحباتىندا.
اقش-تىڭ ايماقتاعى ەكىجاقتى ساۋداسى ەشقاشان ايتارلىقتاي كۇشتى بولعان ەمەس. دەگەنمەن قازاقستاندى ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل – ورتالىق ازيانىڭ ەڭ ءىرى ەكونوميكاسى جانە اقش-پەن ساۋدا اينالىمى ميلليارد دوللاردان اساتىن جالعىز ەل. رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، 2024 جىلى اقش-تىڭ قازاقستانمەن جالپى ساۋداسى 3,4 ميلليارد دوللار دەپ باعالانعان. وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە تۇرىكمەنستان ەلدەرىنىڭ اقش-پەن ساۋدا كولەمى قازاقستاننان تومەن. بىراق بۇنىڭ ءبارى 2023 جىلى قىتايدىڭ ورتالىق ازيامەن 89,4 ميلليارد دوللار كولەمىندەگى ساۋداسىمەن سالىستىرعاندا تەڭىزدەگى تامشىداي عانا.
«ترامپتىڭ تاريف ساياساتى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قىتايعا تاۋەلدىلىگىن ودان ءارى ارتتىرۋى مۇمكىن. بۇل قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى ساۋدا جانە ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى مونوپولياسىن قالىپتاستىرۋى ىقتيمال. باسقاشا ايتقاندا، ايماقتاعى ەلدەر ەكونوميكاسى مەن نارىعىن ءارتاراپتاندىرا المايدى. وسىلايشا قىتايدىڭ بۇل ايماقتاعى باقىلاۋى كۇشەيەدى»،- دەپ اتاپ ءوتتى تەمنيتسكي.
دەگەنمەن، بۇل قىتاي بولاشاقتا ۆاشينگتوننىڭ تاريف ساياساتىنان پايدا كورەدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. سەنت-توماس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا پروفەسسورى تايلەر شيپپەردىڭ ايتۋىنشا، قىتاي سوڭعى بىرنەشە ونجىلدىقتاعى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەڭ قاۋقارسىز كەزەڭدى وتكەرىپ جاتىر. سوندىقتان اقش-پەن كەز كەلگەن ساۋدا سوعىسى قىتاي ەكونوميكاسىن ودان ءارى السىرەتىپ، ورتالىق ازيادان كەلەتىن ەنەرگەتيكا مەن مينەرالدىق ەكسپورتتارعا دەگەن سۇرانىستى ازايتادى.
«بايدەن اكىمشىلىگى دە، ترامپ اكىمشىلىگى دە سيرەك كەزدەسەتىن پايدالى قازبالارعا قول جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا نازار اۋدارۋدا. قازىرگى اكىمشىلىكتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى تاسىلىنە قاراعاندا، اقش پەن ورتالىق ازيا ەكونوميكالارى اراسىندا جاڭا ساۋدا قاتىناستارىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر پايدا بولۋى مۇمكىن»، - دەدى شيپپەر Central Asia Times باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا.
سيرەك كەزدەسەتىن 15 كەن ورنى مەن ماڭىزدى شيكىزات بازاسى بار قازاقستان اقش پەن رەسەي اراسىنداعى بەيبىت كەلىسسوزدەردىڭ تاقىرىبى بولعان ۋكراينامەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي ۇلكەن قورعا يە. ءتىپتى، ول قىتايدان دا اسىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. وزبەكستان دا ماڭىزدى سيرەك مينەرالداردىڭ جەتكىزۋشىسىنە اينالىپ، ەۋروپا وداعىمەن جاسىل ەنەرگەتيكا جانە تەحنولوگيالار ءۇشىن ماڭىزدى ماتەريالدار ءوندىرىسىن كەڭەيتۋ بويىنشا سەرىكتەستىك ورناتۋدا.
ورتالىق ازيا سيرەك كەزدەسەتىن مينەرالدار جانە ەنەرگيا كوزدەرىن ەكسپورتتارىمەن تانىمال بولعاندىقتان، اقش بايلانىستى نىعايتۋعا بەلسەنە قاتىسۋدا. بۇل ماڭىزدى مينەرالدار جەتكىزىلىمىن ءارتاراپتاندىرۋ جانە پەكينگە تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ ماقساتىندا جاسالۋدا دەپ بولجاۋعا بولادى. سوندىقتان Kaz Resources كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى پيني التاۋستىڭ ايتۋىنشا، بۇل ايماق ۆاشينگتون ءۇشىن گەوساياسي تۇرعىدان ماڭىزدى.
«ترامپ اكىمشىلىگى العاشقى كۇندەرىندە-اق مينەرالدى باي ەلدەردەن ماڭىزدى مينەرالداردى الۋ تۋرالى بۇيرىقتار شىعاردى. C5 ەلدەرى (قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان جانە وزبەكستان) اقش ءۇشىن ەڭ قولايلى ەلدەر. سەبەبى ولاردا مينەرالدى قازبالار، دامىعان ءوندىرىس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا ءۇشىن ماڭىزدى ءتۇرلى مينەرالداردىڭ كەڭ سپەكترى بار»، - دەپ ءتۇسىندىردى التاۋس Central Asia Times باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا.
ونىڭ پىكىرىنشە، اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ماركو رۋبيو مەن وزبەكستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى باحتيور سايدوۆتىڭ تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، ماڭىزدى مينەرالدار مەن C5 ماسەلەلەرىن تالقىلاۋى ايماقتىڭ اقش ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىن تاعى دا دالەلدەيدى.
«قازىرگى تاريفتەر – ۆاشينگتونداعى كەڭ اۋقىمدى وقشاۋلانۋ كوڭىل-كۇيىنىڭ ءبىر بولىگى. مۇنداي جاعدايدا اقش-تىڭ ورتالىق ازياداعى ينۆەستيتسيالارىنىڭ ارتۋى ەكىتالاي»،- دەدى شيپپەر.
ونىڭ پايىمداۋىنشا، اقش-تىڭ ساۋدا سەرىكتەستەرىنە قاتىستى قوسىمشا تاريفتەر ەنگىزۋى ورتالىق ازيا سياقتى ىقپالى از نارىقتارعا جاڭا ينۆەستيتسيالاردى ودان ءارى تەجەيدى.
«بۇل قىتايدى، ەگەر ۋكرايناداعى سوعىسىن اياقتاسا مۇمكىن رەسەيدى دە ايماقتاعى شەتەلدىك تىكەلەي ينۆەستيتسيالار ءۇشىن ەڭ ىقتيمال كوزدەرگە اينالدىرادى»، – دەپ قوستى شيپپەر.
اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ەكونوميكالىق الشاقتىق ورتالىق ازياعا اسەر ەتەتىنىنە كۇمان جوق. بۇل وزگەرىستەن نەگىزگى پايدا تاباتىن كىم – ءالى دە بەلگىسىز بولىپ قالىپ وتىر. ۆاشينگتون، پەكين، رەسەي نەمەسە ايماقتاعى باسقا جاڭا كۇشتەردىڭ قايسىسى باسىم تۇسەدى – جاۋاپ بەرۋگە ءالى ەرتە.
