– ول مەنىڭ الماتىعا، ونىڭ ىشىندە، قۇرمانعازى كونسەرۆاتورياسىنا ارمان ارقالاپ كەلگەن كەزىم ەدى. وعان دەيىن گۋرەۆتىڭ (قازىرگى اتىراۋ) مۋزىكا ۋچيليششەسىن بىتىرگەنمىن. ءالى ەسىمدە، ءبىر توپ البىرت جاس كونسەرۆاتوريانىڭ اۋلاسىندا ءازىل-قالجىڭ ايتىپ وتىرعانبىز. كەنەت اناداي جەردەن قۇددى بۋدەننىيدىڭ مۇرتىنداي مۇرتى بار، پودپولكوۆنيك شەنىندەگى اسكەري فورما كيگەن ءبىر ادام قالىڭ جۇرتتى قاق جارىپ كەلە جاتتى. جانىندا تالدىرماش كەلگەن، بۇرىمى توبىعىنا توگىلگەن وتە كورىكتى دە سۇلۋ قىزى بار. سويتسەم، بۇل – ءاسكەري شەندى كىسىنىڭ جامبىل وبلىسىنان قىزىن كونسەرۆاتورياعا وقۋعا الىپ كەلگەن ءساتى ەكەن. سۇلۋ دا كەلبەتتى، بۇرىمى توبىعىنا توگىلگەن الگى قىزدى الىستان كورىپ-اق، عاشىق بولعانىم-اي… ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. اللا تاعالا اۋزىما سالدى ما قايدام، سول ءسات قاسىمدا بولعان، كونسەرۆاتوريانىڭ ستۋدەنتى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءتىس قاققان جىگىتىنە: «قارا دا تۇر، مىنا، قىز بۇيىرتسا، مەنىڭ ايەلىم بولادى!» دەپ سالماسىم بار ما؟!. سونىمەن، ول دا، مەن دە باعىمىز جانىپ، ستۋدەنت اتاندىق. ورىكگۇل ءا، دەگەننەن وقۋ وزاتى بولۋمەن قاتار، قوعامدىق جۇمىستارعا دا بەلسەنە ارالاستى. بىردە ول وڭكەي جاس قىز-جىگىتتەردىڭ الدىندا اباي تۋرالى ماڭىزدى بايانداما جاسادى. «ويىمدى ايتايىن» دەپ وقتالعانىممەن ايتا المادىم، ءتىپتى جاقىنىراق بارايىن دەسەم، جەتە المادىم. ءسويتىپ، ارادا ەكى جىلدان كەيىن مۇرتىن شيراتا قايىرعان «بۋدەننىيدىڭ» قاسىندا كەلە جاتقان الگى قىزدى اللا تاعالا مەنىڭ ومىرلىك جارىما اينالدىردى. ماعان بۋدەننىي بوپ كورىنگەن جارمۇحاممەد قايىربەكوۆ اقىرى مەنىڭ قايىن اتام بولىپ شىقتى.
– سوندا ءسىز جەڭگەمىزگە العاشقى ءسوزدى نەدەن باستادىڭىز؟...
– بۇل سۇراعىڭىزعا ورiكگۇل جەڭگەڭىزدىڭ ءوزى جاۋاپ بەرگەنى ءجون بولار...
ورىكگۇل: – مەنىڭ اتا-انام ۇستاز بولعان ادامدار. اتام ادىلبەك جىرشى-كۇيشى بولعان ادام. كىشكەنتايىمنان اتام مەن اجەمنىڭ قولىندا ءوستىم. اتام ماعان «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن»، «قوبىلاندى»، «الپامىس باتىر» ءتارىزدى جىرلاردى داۋىستاپ وقىتاتىن. ەڭبەگىم ءۇشىن ءتاتتى كامپيت بەرەتىن. ەڭبەگىمنىڭ باعالانعانىنا قۋانعان مەن جىردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شارشاماستان ەكپىندەتە وقيتىنمىن. ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق مەنى كونسەرۆاتورياعا الىپ كەلدى. اكەم، جاڭا ءشامىل ايتقانداي، اسكەري ادام ەدى. ءسال شەگىنىس جاساپ، ەسكە تۇسىرسەم، مەن 10 جىلدىقتى بىتىرەر جىلى كورنەكتى مادەنيەت قايراتكەرى، حالىق ءارتيسى اسقار توقپانوۆ باستاعان ءبىر توپ ونەر ادامى تارازعا كەلدى. سول جولى ولار مەكتەپ-مەكتەپتى ارالاپ، جاستاردى كونسەرۆاتورياعا وقۋعا شاقىردى. ولاردىڭ الدىندا جاتقا بىلەتىن ولەڭىمدى وقىدىم. ولار «سەن الماتىعا، كونسەرۆاتورياعا كەل!» دەپ قولقا سالدى. ءشامىلدىڭ مەنى العاش كورگەنى سول كەز بولاتىن.
سودان ستۋدەنت اتانىپ، ءبىر كۇنى جاتاقحانانىڭ كوريدورىمەن كەلە جاتقان مەنىڭ قۇلاعىما ايرىقشا ورىندالىپ جاتقان «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ كۇمبىرى كەلدى. قۇلاعىمدى توسىپ تىڭدايمىن، كۇيدىڭ ورىندالۋى مۇڭلى، سازدى. ادەتتەگىدەن وزگەشە كۇي شەرتىس. بىراق ستۋدەنت قىزداردان «قۇلاعى قالقيعان، ءوزى كۇي تارتاتىن ءشامىل دەيتىن ستۋدەنت-جىگىت بار، ءوزى پاڭ، ەشكىمدى مەنسىنبەيدى» دەگەن پىكىرلەرىن اراگىدىك قۇلاعىم شالاتىن. سودان ارى ءوتىپ، بەرى ءوتىپ الگى كۇيدى تىڭدايمىن. ەندى ءبىر ءسات ەسىكتىڭ سىرتىنا جاقىن بارىپ، «اقساق قۇلاندى» تىڭدادىم. اۋەلەتە ورىندالىپ جاتقان كۇي كەنەت توقتاپ قالدى.
سىرتتا بىرەۋدىڭ تۇرعانىن ءشامىل بايقاعان بولسا كەرەك، ءبىر كەزدە ەسىك سارت ەتىپ اشىلعاندا كوزىمنىڭ وتى جارق ەتىپ، ەسىك ماڭدايىما سارت ەتە ءتۇستى. سوندا ءشامىل «ە، ءسىز كەلىپ تۇر ەكەنسىز عوي؟» دەدى ماعان ماڭعازدانا. «جوق، سىزگە كەلگەن جوقپىن، كۇي تىڭداپ تۇرمىن» دەپ سالدىم. سودان بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتىم، ول تاپجىلماستان ورنىندا قالدى. ءشامىلدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى وزگە ستۋدەنت-جىگىتتەردەن وزگەشە بولاتىن. ءوزى كوپ ەشكىمگە قوسىلمايدى. دەگەنمەن ءشامىلدىڭ اۋەننەن تۋعان، ونەر ءۇشىن جاراتىلعان ادام ەكەنىن ىشتەي سەزەتىنمىن. سودان ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ بولمەنىڭ ەسىگىن بىرەۋ ەرەكشە ءبىر مۋزىكالىق اۋەنمەن قاقتى. بالەنىڭ ءبارىن ايتپاي سەزەتىن بولمەلەس قىزدار، «ءاي، مىناۋ الگى قالقانقۇلاق ءشامىل بولار» دەدى. سول-اق ەكەن، ەسىك اشىلىپ، ار جاعىنان ءشامىل كورىندى. ول ماعان بىردەن «كينوعا بارايىق» دەپ قولىما تيۋز-ءدىڭ بيلەتىن ۇسىندى. «ادام دەگەن قولىم بوس پا، جوق پا، سۇراماۋشى ما ەدى» دەپ ىشتەي كۇيىپ-ءپىسىپ، بارا المايتىنىمدى ايتتىم. ول بولسا «وندا بىلاي!» – دەدى دە قولىمنان بيلەتتى جۇلىپ الىپ، جىرتىپ-جىرتىپ تاستادى. ونىڭ بۇل قىلىعىن سىرتتان باعىپ وتىرعان قىزدار ماعان: – مىناعان جولاما! – دەپ ۋلتيماتۋم قويعانداي پىكىرىن ءبىلدىردى. بۇل وقيعاعا جۇرەگىم قاتتى اۋىردى. ءسويتىپ، بىردە ءشامىلدى كۇتىپ تۇرىپ: – ءسىز كەشىرىڭىز، وتكەن جولى بارا الماعان «اننا كارەنينا» دەگەن كينو ءجۇرىپ جاتىر ەكەن، بۇگىن بارۋىمىزعا بولادى، – دەدىم. بۇل ءسوزىمدى ەستىگەن ءشامىل كونسەرۆاتوريانىڭ ىرگەسىندەگى تيۋز كينوتەاترىنا بارىپ، لەزدە ەكى بيلەت الىپ كەلدى. ونىڭ مۇنىسىنا تاڭدانعانىمدى بىلدىرمەستەن: – جالعىز بارمايمىن، قىزداردىڭ ءبارى-نە بيلەت الىڭىز! – دەپ سالدىم. ءسويتىپ، سول جولى ءشامىل ءبولمەلەس قىزداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي كينوعا اپاردى. الايدا ءشامىل كينونى كوردى مە، كورمەدى مە بىلمەيمىن، ايتەۋىر كينو بىتكەنشە ماعان قاراعىشتاۋمەن بولدى (سول ءبىر ۇمىتىلماس كەزەڭ ەستەرىنە ءتۇستى-اۋ-دەيمىن، ەكەۋى بىرىنە ءبىرى قاراپ، ءبىراز كۇلىپ الدى – ج.م.). ءسويتىپ، ءشامىلدىڭ وتە قيىن ءارى وزگەشە مۋزىكانت ەكەندىگىنە، ايتقان ءسوزدەرى بالاداي، ال اتقارىپ جۇرگەن ىستەرى داناداي ەكەندىگىنە العاش رەت ايقىن كوز جەتكىزدىم. اقىرى، ەكەۋمىز ۇلكەن ومىرگە قول ۇستاسىپ، بىرگە اتتاندىق.
دەرەك-دايەك:
ءشامىل ءابىلتاي – كۇيشى-كومپوزيتور. اتىراۋ وبلىسى، تولىباي قۇمىنداعى قاراقىزىل قىستاعىندا تۋعان. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىندا ق.جانتىلەۋوۆ پەن ق.مۇحيتوۆتىڭ دومبىرا كلاسىن بىتىرگەن. 1994 جىلدان قۇرمانعازى اتىنداعى حالىقارالىق قوردىڭ پرەزيدەنتى. كۇيشى بولىپ قالىپتاسۋىنا الدىمەن، اكەسى ءابىلتاي، ودان سوڭ كوشەلى، كامەش، سەرىكباي سىندى كۇيشىلەر ىقپال ەتكەن. ول «زامان-اي»، «دومالاق انا»، «شاقشاق جانىبەك» سىندى كۇيلەرىمەن قوسا، «كۇي اتا»، «ورداباسى»، «اڭساۋ»، «ورىكگۇل» ءتارىزدى كوپتەگەن اندەرىمەن جۇرتشىلىققا جاقسى تانىس.
ءشامىل: ءسويتىپ، 1969 جىلى ءساۋىردىڭ 30-دا الماتىداعى «التىن الما» مەيرامحاناسىندا كومسومولدىق توي جاسادىق. بۇل مەنىڭ كۇيشى رەتىندە كونسەرۆاتوريا، ءتىپتى قالا اۋماعىندا كورىنە باستاعان كەزىم. ءبىزدىڭ تويىمىزعا كونسەرۆاتوريانىڭ رەكتورىنان باستاپ بارلىق ۇستازدارىمىز كەلدى. تويعا كورنەكتى تەاتر اكتەرى، ايرىقشا ونەر يەسى قۇرمانبەك اعا جانداربەكوۆ بەكەجاننىڭ، ال عاريفوللا اعا قۇرمانعاليەۆ شەگەنىڭ اريالارىن كەزەكپەن ايتىپ كىردى. تۋما تالانت يەسى اسقار توقپانوۆ ۇيلەنۋ تويىمىزدا ءسوز سويلەپ، سالتاناتتى جاعدايدا اشتى. ۇستازىم، كۇيشى قالي جانتىلەۋوۆ تەبىرەنە كۇي تارتتى. تويدى وكىل اكەم سانالاتىن الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى، مارقۇم يشانباي اعا قاراقۇلوۆ پەن اقىن حاميت ەرعاليەۆ جانە ءوزىمىز «دانىشپان» دەپ اتاپ كەتكەن لەنيندىك ستيپەنديات، كەيىننەن ورتالىق كوميتەتتە قىزمەت جاساعان، حالىق قالاۋلىسى بولعان ءتىلەۋتاي ىبىراەۆ ەسىمدى ازاماتتار ۇيىمداستىردى. كورنەكتى اقىن مارقۇم دۇيسەنبەك قاناتباەۆ تويىمىزعا ارناپ، جار-جار جازدى. سودان بەرى مىنە، قۇدايعا شۇكىر، جۇبىمىزدى جازباي 44 جىل وتباسىلىق عۇمىر كەشىپ كەلەمىز. ول كەزدە مەن 21 جاستامىن، ال ورىكگۇل 20-دا ەدى. وتباسىمىزدا ازامات، ايناش جانە اقسۇڭقار ەسىمدى ۇل-قىزدارىمىز ءوسىپ، ەرجەتتى. اڭسۇڭقارىمىز ءبىزدىڭ شىعارماشىلىق جولىمىزدى جالعاسىرادى-اۋ دەگەن ءۇمىتىمىز بار. ءوزى ءان ايتادى، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن. «نۇر وتاننىڭ» جاستار قاناتى اتىنان ەلباسىنا ارناعان تولعاۋى بار. تاياۋدا العاش رەت ورىندادى. قازىر ەكەۋمىز دە زەينەتكەرمىز، بىراق ونەر ادامىندا دەمالىس جوق.
– ءشامىل اعا قوعام قايراتكەرى دىنمۇحامەد قوناەۆقا ءوزىنىڭ ءانىن ارناسا، ءسىز ۇلت كوشباسشىسى، قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ارناپ «ۇلىتاۋ» دەگەن ءاندى ومىرگە اكەلدى دەپ ەستىدىك. سول ءان ومىرگە قالاي كەلدى؟..
دەرەك-دايەك:
ورىكگۇل ادىلبەكوۆا – جامبىل وبلىسىنىڭ تۋماسى. قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريادا اسقار توقپانوۆ، شولپان جانداربەكوۆا سىندى حالىق ارتىستەرىنەن ءدارىس الىپ، اكتەرلىك ماماندىقتى يگەرگەن. الماتىداعى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىندا 16 جىل بويى اكتەر بولعان. بەيىمبەت ءمايليننىڭ «نەكە قيار»، قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمە»، مولەردىڭ «ساراڭ»، اكىم ءتارازيدىڭ «اساۋ ءبوكەن»، وزبەك درامتۋرگى سايد احمادتىڭ «كەلىندەر كوتەرىلىسى» جانە ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «اجار مەن اجال» ءتارىزدى كوپتەگەن پەسالارىندا باستى رولدەردى سومداپ، ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن.
ورىكگۇل: ءبىز ەلباسىمەن ماقتانۋىمىز كەرەك. سەبەبى نازارباەۆتاي ۇلى قايراتكەر، سۇڭعىلا، دانىشپان، بولاشاقتى بولجاي بىلەتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇلعانى حالقىمىزعا اللا تاعالا بەرە سالعانى ءۇشىن بىزدەر وتە باقىتتىمىز! قازاق ەلى الەمنىڭ وركەنيەتتى، ەكونوميكاسى مەن ءال-اۋقاتى اناعۇرلىم جوعارى ساتىعا كوتەرىلگەن كوپتەگەن ەلدەرمەن الىس-بەرىس ورناتتى. «قازاقستان» دەپ اتالاتىن كەڭ-بايتاق وتانىمىز بار ەكەندىگىن تۇڭعىش رەت ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ شەتەلدەرگە ساپارى ارقىلى ايقىن تانىدى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءححى عاسىردىڭ ەڭ اسەم قالاسى – استانانى سالىپ، وتە ۇلكەن باتىل-دىق كورسەتتى. مىنە، وسىنى جان-جاقتى پايىمداعان مەنىڭ ويىما ءبىر ءسات اسەم اۋەن قايتا-قايتا ورالا بەردى. سول اۋەندى ىڭىلداپ ءجۇرىپ، كومەكەيىمە ءاننىڭ سوزدەرى دە ورالدى. اقىرى، اۋەزدى ءان ومىرگە كەلىپ، ءاننىڭ اتىن «ۇلىتاۋ» دەپ قويدىم. بۇل ءاندى ەلىنىڭ ەرتەڭىن، جاستاردىڭ بولاشاعىن ويلاعان ۇلت كوشباسشىسىنا ءوز تاراپىمنان ايتقان انالىق اق تىلەگىم دەپ قابىلداۋعا بولادى. «ۇلىتاۋ» ءانى ەلباسىنا شىنايى سەزىمنەن تۋعان، جۇرەك ءلۇپىلى ەكەنى انىق! 2007 جىلى استاناعا بارىپ، قالانى كورگەنىمدە قۇددى باسقا مەملەكەتتىڭ ءبىر قالاسىندا ءجۇرگەندەي ەرەكشە كۇي كەشتىم. استانادان زور اسەر الىپ كەلگەن مەن ۇيگە كەلە سالا «استانا» دەپ اتالاتىن كەستە توقىدىم. كەستەدە قازاق ەلىنىڭ جاڭا ەلورداسى – استانا قالاسىنىڭ بەينەسىن ۇلتتىق ءورنەكپەن بەرۋگە تىرىستىم.
– اسىلىندە، ءومىر اتتى ۇلى كوشتىڭ دانىشپان اباي ايتقانداي، «سوقتىقپالى سوقپاقسىز جولدان» ورىلەتىن ساتتەرى دە بولاتىنى انىق. سىزدەردىڭ قيىندىقپەن كەزدەسىپ، جەڭگەن ساتتەرىڭىز بولدى ما؟
ورىكگۇل: – راس، ءومىر بولعان سوڭ استە قيىندىقسىز بولمايدى. بۇل – جازىلماعان زاڭدىلىق. مىسالى، سول ءبىر جىلدارى ءبىز قايداعى ءبىر الاياقتاردىڭ كەسىرىنەن الماتىداعى پاتەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالدىق. امالدىڭ جوعىنان قالانىڭ ءتورت بۇرىشىندا پاتەر جالداپ تۇرماعان ءۇيىمىز قالمادى. سودان اقىرى ءشامىل نامازعا جىعىلىپ، جاراتقاننان جاقسىلىق سۇرادى. سوندا مەن العاش رەت ءشامىلگە الىپ جۇرۋگە دە ىڭعايلى ەتىپ، كيەلى قاعبانىڭ كەسكىنىن سالىپ، شاعىن كەستەلى جايناماز توقىپ بەردىم. ال ءشامىل بولسا، الگى جاينامازدى بىرنەشە رەت پايدالانعاننان سوڭ، «جۋساڭ ءبۇلىنىپ كەتەدى» دەپ ونى ەرەكشە قامقورلىقپەن ارنايى راماعا سالىپ، جاتىن بولمەنىڭ قابىرعاسىنا ءىلىپ قويدى. قوساعىم ءشامىل مەنىڭ ەڭبەگىمدى سونشالىقتى باعالاعاننان كەيىن مەن كەستە توقۋعا شىنداپ كىرىستىم. ايتپەسە، ءومىرى كەستە توقىپ كورگەن ەمەس ەدىم. ودان كەيىن توقىعان «كەنەسارى»، «اقان سەرى» ءتارىزدى كەستەلەرىم ءالى كۇنگە ۇيدە ساقتاۋلى. اسىلىندە، ونەر ادامى ونەردى كيە تۇتىپ، وعان قيانات جاساماۋى كەرەك. سوندا عانا ونەر ماڭگىلىك قاسيەتىن جويمايدى. ونى مەن شامىلدەن بايقايمىن. ەگەر 25 جاستاعى كۇيشىلەرمەن سالىستىرا قاراسام، ءشامىل قازىر بابىندا! ول ەشقاشان كۇيگە قيانات جاساعان ەمەس.
– ورىكگۇل جەڭەشە، ءشامىل اعا ءسىزدى قانداي قاسيەتىمەن باۋرادى؟
– ءوز باسىم ءشامىلدىڭ كۇي تارتۋ شەبەرلىگىنە ەسسىز عاشىق بولدىم. شىن مانىندە، ول – «توگىلىپ تۇرعان» ونەر ادامى. ءشامىلدى قۇرمانعازىنىڭ، تاتتىمبەتتىڭ، ادايدىڭ شىنايى ءىزباسارى دەر ەدىم. ءشامىل كۇي ويناعاندا ونىڭ بويىنان كۇيشى اتالارىمىزدىڭ قادiر-قاسيەتىن كورگەندەي كۇي كەشەمىن. مىسالى، سوقىر بولسا دا، بەتحوۆەن كەرەمەت دارا تۇلعالى ونەر ادامى بولدى. قايتالانباس شىعارمالاردى ومىرگە اكەلدى. الايدا ول كىسى جوقتىقتان، كەدەيلىكتەن دالادا قاڭعىپ ءولدى. جانعا باتاتىنى، بەتحوۆەننىڭ جانىندا ونى دەمەپ وتىراتىن ادامى بولعان جوق. قۇرمانعازى بابامىز ومىردە تۇرمەگە ءتۇستى، تالاي قيىندىقتاردى باستان كەشىردى. وكىنىشتىسى سول ءبىر كەزەڭدە قۇرمانعازىداي ءدۇلدۇل كۇيشىنi دەمەپ، جەبەيتىن ادام بولمادى. مەنىڭشە، ءشامىل كۇيشى ءارى كومپوزيتور رەتىندە ءالى تولىق اشىلعان جوق. الداعى ۋاقىتتا تالاي تاماشا تۋىندىنى ومىرگە اكەلەتىنى اقيقات. ويتكەنى وعان سەنەمىن. ءويتكەنى ءشامىلگە قول ۇشىن بەرەتىن ادامدار بارشىلىق. ءوز باسىم سوعان ريزامىن.
– ءسىز ءۇشىن ءشامىل اعانىڭ كومپوزيتورلىعى ءبىر توبە. ال ازاماتتىعىن قالاي باعالايسىز؟
– ەگەر «كىلتىن» تاپساڭىز، بالاداي. ەگەر «كىلتىن» تاپپاساڭىز، قيىن ادام. «مەنىڭ مىنەزىمدى نەمەسە سىرىمدى ءتۇسىنشى» دەپ ادامعا جاعىنۋ شامىلگە جات.ادەتتە، ونەر ادامدارى قيالي بولادى. ولار جۇرەكپەن جەتكىزىلمەسە، جۇرەكپەن قابىلداي المايدى. مىسالى، بۇدان شيرەك عاسىر بۇرىن ونى سىناعان ادامدار بولدى. مىنە، سول كەزدە جۇرەگىم قاتتى اۋىردى. ءشامىل بولسا نە ىستەرىن بىلمەي، الاسۇردى. مۇنداي كەزدەول كوبىنەسە الماتىدان «قاشىپ»، ەل-جۇرتتى ارالاپ كەتەتىن. سوندا ونىڭ جەر دۇنيەگە سىيماي ءجۇرگەنىن كورىپ، قاتتى قينالدىم. مۇنداي كەزدەردە وعان «بىلاي جاسا، بىلاي ىستە» دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. بىراق ءشامىلدى تۋعان حالقىنىڭ، ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ تۇبىندە تۇسىنەتىنىن ىشتەي سەزەتىنمىن. مۇندايدا اتامىز قازاق «ات اينالىپ قازىعىن تابادى» دەمەۋشى مە ەدى. ونەر ادامىنىڭ ايەلى بولعان سوڭ ونىڭ ىستىعىنا دا، سۋىعىنا دا كونۋگە، كۇيىنسە بىرگە كۇيىنۋگە تۋرا كەلەدى. ايتپەگەندە، وتباسىنىڭ شىرقى بۇزىلۋى ءمۇمكىن. سونىقتان ايەل ادامنىڭ ءبارىنە كونۋىنە تۋرا كەلەدى. مەنىڭ ومىردەن تۇيگەنىم، ايەل وتاعاسىن سىيلاي ءبىلۋى كەرەك. سوندا عانا باقىتتى جار بولا الادى. وسى جاعىنان كەلگەندە، ءشامىل دە مەنى قادىرلەپ، ايالاپ كەلەدى. قاندايدا ءبىر شىعارما جازسام ونىڭ گازەت-جۋرنالداردا جاريالانۋىن ويلاپ، زىر جۇگىرەدى. مۇنى ماقتانىش ءۇشىن ايتىپ وتىرعانىم جوق. كەيىنگى جاستار «تاعىلىم السىن» دەپ ويلايمىن. مەنىڭ ويىمشا، ماحاببات بەينە ءبىر كۇن ساۋلەسى ءتارىزدى، ونى ۋىسىڭدا ۇستاي ءبىلۋىڭ كەرەك. ۇستاي الماساڭ ۇتىلاسىڭ. سوندىقتان ايەل بالاسىنا ۇستامدىلىق، توزىمدىلىك كەرەك. ءشامىل تۋمىسىنان سەزىمگە بەرىلگىش. كەيدە سەزىمگە قاتتى بەرىلسە، اپتالاپ، ايلاپ دومبىرا ۇستاماي كەتەتىن كەزدەرى بولادى. مىسالى، «كەزەكتى كونتسەرتكە قاتىساسىز» دەپ تۇرىپ، تىزىمنەن الىپ تاستاعان كەزدەر دە بولدى. ونداي كەزدەردە ءشامىل باز كەشىپ، ءوزىن كيەلى دومبىرادان الدەقايدا الىس ۇستاعاندى ءجون كورەدى. سونداي باز كەشىپ ءجۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ول «اۋەن كەلدى، ءبىر اۋەن كەلدى» دەپ قۋانا ۇيگە كەلدى. ءسويتىپ، قالامىن قولىنا الىپ اۋەننىڭ نوتاسىن ءتۇسىردى. رەسەيدىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، كەمەروۆو وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى امان تولەەۆ تۋرالى ءان-تولعاۋ وسىلاي ومىرگە كەلدى. ءان تۋعان سوڭ مەن شامىلگە: – «بالكىم، وسى شىعارماڭدى كەمەروۆوعا بارىپ، امان تولەەۆپەن كەزدەسىپ، ورىنداپ بەرەرسىڭ» دەگەن ويىمدى ءبىلدىردىم. بۇل وي ءشامىلدىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. ءسويتىپ، ءشامىل ءسىبىرگە جول تارتتتى. سول جولى ۇلتجاندى قازاق ازاماتى امان تولەەۆ ءشامىلدى تۋعان اعاسىنداي قارسى الىپ، ات مىنگىزىپ، شاپان جاپتى. وسى ساپاردان ەرەكشە كوڭىل كۇيمەن ورالعان ءشامىل «مەن بۇدان بىلاي پەندەشىلىكتى قويدىم. قارا دومبىرام امان بولسىن، ءبارىمىزدى وسى دومبىرام مۇراتقا جەتكىزەدى» دەپ، ەرەكشە قۋانىشقا بولەنىپ، قولىنا دومبىراسىن الىپ، شىعارماشىلىعىنا شابىت ءبىتىردى. كۇيزەلىستەن قيالشىل بولىپ كەتە مە دەپ ويلاعان مەن سول جولى ءشامىل ءۇشىن قاتتى قۋاندىم. مەنىڭشە، بۇل – ءشامىلدىڭ ۇلكەن ونەر جولىنداعى ەكىنشى رەت تۇلەۋى ەدى. ء(شامىل اعا ەرەكشە تولقىدى ما بەلگىسىز، كوزىنە جاس الدى. – ج.م.)
– ءشامىل اعا، مەن كوزىڭىزدەن جاس تامشىلارىن بايقادىم. نەگە كوڭىلىڭىز بوسادى؟
ءشامىل: – شىنىندا، قۋانىشتان كوزىمە جاس الىپ وتىرمىن. ءويتكەنى ومىردە ونەردەگى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءومىرى ەرەكشە بولادى. بۇلاي دەيتىنىم، ءومىرىن ونەرگە ارناعان ەرلى-زايىپتالاردىڭ ءومىرى كادۋىلگى شىنى ءتارىزدى، ازداعان ساتسىزدىكتەن سىنىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ولار ءبىرىن-ءبىرى بارىنشا جۇرەكپەن ءتۇسىنىپ، سىيلاي ءبىلۋى قاجەت. ءبىز بىرىمىزگە-ءبىرىمىز سىن ايتساق تا، ازىلمەن، سەزىممەن جەتكىزۋگە تىرىسامىز. ءبىزدىڭ ونەردەگى ۇندەستىگىمىزدە مىنە، وسىندا! ەگەر ءبىزدىڭ ومىردەگى جۇپتاسقان عۇمىرىمىز كىمدە-كىمگە وي سالسا، ءبىز باقىتتىمىز. كوزىمە جاس العانىم، ورىككۇل ماعان بۇرىن-سوڭدى ايتپاعان پىكىرىن ايتىپ وتىر. ونىڭ پىكىرى مەنىڭ جۇرەگىمدى تەربەتتى. توعىز جاسىمدا اكەمنەن ايىرىلىپ، جەتىم قالعان اداممىن. تاعدىر ماعان ورىكگۇلدى كەزدەستىرىپ، باقىتتى ەتتى. ەڭ باستىسى، جۇپتاسىپ ءومىر سۇرگەن قىرىق ءتورت جىلدان بەرى ەكى جۇرتتىڭ – مەنىڭ اعايىندارىمنىڭ دا، توركىن-ءتوسىنىڭ دە ءتىلىن تابا ءبىلدى. اۋلەتىم بايدىڭ اۋلەتى ەمەس، بىراق تۇقىمىمىزدا مارتتىك بار ەدى. «جارتى قۇرتتى جارىپ جەۋ» ءتارىزدى مارتتىك ءبىزدىڭ اۋلەتكە ءتان. قالايشا تولقىمايىن؟ ەسىمە ءتۇسىپ وتىرعانى، وسىدان تۋرا قىرىق ءتورت جىل بۇرىن اكە ورنىنا اكە بولعان نۇتفولدا اعام مەنى ورىكگۇلگە اماناتتاعان ەدى. قۋاناتىنىم، ورىكگۇل قايناعاسىنىڭ اماناتىن اق-ادال ورىنداپ كەلەدى. ورىكگۇل ءوز تۋىندىلارىمەن ەل اناسىنا اينالىپ بارادى. سوندىقتاندا ونى انا رەتىندە سىيلاپ، باسىمدى يەمىن. ورىكگۇل – ءومىرىم مەنىڭ!
– ءشامىل اعا، ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ ءسىزدىڭ قانداي وتباسىندا ومىرگە كەلگەنىڭىزدى بىلە جۇرگەنى دە ءجون بولار؟..
– مەن اتا-انامنىڭ كەنجە پەرزەنتىمىن. اكەم ءابىلتايدىڭ بەيسەنعاليى ءوز ورتاسىنا سىيلى ادام بولعان. 1904 جىلى تۋعان. قازىرگى اتىراۋ وبلىسىنداعى باقساي قاراكول قوي سوۆحوزىن العاشقى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ءوزى اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى ەدى. ءبىر ەرەكشەلىگى، الگى سوۆحوز سول جىلداردا تىكەلەي ماسكەۋگە باعىنعان. ءبىزدىڭ سوۆحوز سول جىلداردا كەڭەس ارمياسىنىڭ گەنەرالدارىنا باپاقا تىگۋگە ارناپ، قاراكول قويلارىن وسىرگەن. سوندىقتان سوۆحوزدى وتىن-سۋمەن، ازىق-ءتۇلىكپەن، بارلىق كەرەك-جاراقپەن تىكەلەي ماسكەۋ قامتاماسىز ەتكەن. اكەم باقساي سوۆحوزىنىڭ ەكىنشى بولىمشەسىندە قوي شارۋاشىلىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ۇزاق جىلدار قىزمەت اتقاردى. ءبىر ەرەكشەلىگى، سول جىلدارى الگى ءبولىمشەنىڭ قوي شارۋاشىلىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسىن وبلىستىق پارتيا كوميەتى باسشىسىنىڭ ءوزى تاعايىنداپ، بەكىتىپ وتىرعان. اكەم ەلىمىزدە العاش رەت بۇكىلوداقتىق كورمەنىڭ كۇمىس مەدالىنىڭ يەگەرى اتاندى. اكەم حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىن، جىر-قىسسا، داستانداردى تەرەڭ مەڭگەرىپ، ولاردىڭ كوبىن جاتقا ايتقان. ونەرگە ءبىر-تابان جاقىن بولعان ادام. بۇعان قوسا، مالدىڭ الۋان ءتۇرلى اۋرۋلارىن ەمدەپ جازا بىلگەن تاماشا مال دارىگەرى دە بولىپتى.
اكەم مارقۇم اۋا رايىن دا بولجاي بىلگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە فەرمانىڭ مالىن جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە قايدا جانە قالاي جايىپ-باعۋ قاجەتتىگى تۋرالى مالشىلارعا اقىل-كەڭەس ايتىپ، شارۋاشىلىقتىڭ مالىن قىرعىن-سۇرگىننەن ۇنەمى الىپ قالۋعا قول جەتكىزىپ وتىرعان ەكەن.
تاعى ءبىر قاسيەتى، ول كىسى اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەر بولدى. مىسالى، ءتورت جاسىمدا اكەم «وسى بالام كۇيشى، دومبىراشى بولادى» دەپ ءۇمىتتەنىپ، اعاشتان دومبىرا جاساپ بەرگەنىن ءالى ۇمىتقان جوقپىن. ۇستا-زەرگەر، اتشانا، ەر-تۇرمان، سوقا جانە باسقا دا قاجەتتى بۇيىمداردى ەش قينالماستان ءوزى جاساپ الاتىن. كەيدە كورشى-قولاڭداردىڭ دا تاپسىرىسىن ورىنداپ، اۋىل اراسىندا بەساسپاپ بەيسەنعالي اتانعان كىسى ەدى. مەنىڭ بالا كەزىمدە اكەم ۇيدەگى بار كۇمىستى جيناپ، اناما تاماشا سىرعا، ساقينا سوعىپ بەرگەن-ءدى. ءسويتىپ، ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا اكەم مايدانعا اتتاندى. سودان 1944 جىلى ءبىر اۋىر شايقاستا جارالانىپ، سوعىس بىتپەي، ەلگە ورالدى. 1948 جىلى دۇنيەگە كەلدىم. مەنىڭ ەسىمىمدى، باينيازدىڭ حاسانى دەگەن سىيلى ادام ازان شاقىرىپ، جازۋشى راسۋل عامزاتوۆتىڭ ءشامىل باتىر داستانىنداعى باتىردىڭ قۇرمەتىنە «ءشامىل» دەپ قويىپتى.
سۇحباتتاسقان جومارت مولداحمەتۇلى، «ايقىن».
