3 ماۋسىم كۇنى دۇنيەجۇزىلىك اتتيلا كۇنى دەپ جاريالانعانىن بىلەسىز بە؟ وسى رەتتە ءبىز اتاقتى ەدىل پاتشانىڭ تاريحىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن قاينار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، اكادەميك ەرەنعايىپ وماروۆپەن اڭگىمەلەسكەن بولاتىنبىز.
– اتاقتى اتتيلانىڭ اسكەرى سوناۋ فرانتسياعا دەيىن جەتكەن دەيدى؟ وسى راس پا؟
– 1996 جىلى فرانتسياعا جول ءتۇستى. سول كەزدە ءبىراز فرانتسۋز عالىمدارىمەن سويلەستىم. اتتيلانىڭ فرانتسياعا كەلگەنى، وسى جەردە اسكەرىن ايالداتىپ، اتلانتيكا مۇحيتىنا اياعىن جۋعانىن اڭگىمەلەپ بەردى. بايقايسىز با، مۇندا دا ءبىزدىڭ، قازاقتىڭ سالتىنا جاقىن ءداستۇر بار. بابالارىمىز بەيتانىس جەرگە الدىمەن سول جەردىڭ سۋىن ءىشىپ، بەتى-قولىن، كۇن جىلى بولسا اياعىن جۋاتىن ەدى عوي. بۇدان سىرت فرانتسيادا «اتتيلا لاگەرى» اتتى جەر اتاۋى بار ەكەن. پاريجدەن شىعىسقا قاراي 190 كم جەردە ورنالاسىپتى. مەملەكەتتىڭ ارنايى قورعاۋىنا الىنعان بۇل جەردە دە بولدىق.
– عۇنداردا قالا سالۋ ونەرى قانشالىقتى دامىدى وسى؟
– اتتيلانىڭ 14-ءشى اتاسى تاراز قالاسىن سالعان دەگەن دەرەك بار. اتتيلا زامانىندا عۇندار ەدىل بويىندا ءوز استاناسى بالاڭجار (قىزىلجار، ءۇرجار اتاۋلارى سياقتى) قالاسىن سالدى. ريم يمپەرياسىنا ادرياتيكا تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان راۆەننا قالاسىن دا سىي رەتىندە عۇندار سالىپ بەرگەن. عۇندار قانشا جەردەن كوشپەلىى حالىق بولسا دا، ولاردا قالا سالۋ ونەرى جاقسى دامىعان. قىزىعى، ول زاماندا سالىنعان ۇيلەردىڭ توبەلەرى كيىز ءۇي سياقتى دوڭگەلەنىپ كەلگەن. مىسالى، راۆەننا قالاسىندا 8 قىرلى بيىك ءبىر مۇنارا بار.
ءبىر قىزىعى، سونىڭ توبەسى دوڭگەلەك تاستان ويىلعان كۇمبەزبەن جابىلعان، ال ىشكى جاعىنا ويىپ تۇرىپ شاڭىراق بەينەسىن سالعان. بىلە بىلسەڭىز، بۇكىل ەۋروپاعا وكشەلى ەتىك، شالبار، ەرتوقىم، اتپەن سوعىسۋ ونەرىن (كاۆالەريا) ۇيرەتكەن وسى – عۇندار.
– اتتيلا ەۋروپاعا قانداي ەسىممەن تانىس؟
– المانيا (گەرمانيا) مەن سكانديناۆيا تاريحىندا ەتتسەل دەگەن اتپەن بەلگىلى. سلاۆياندارعا اتىلى ەسىمىمەن تانىس. ال ۆەنگەرلەر دە ونى بابامىز دەپ ەسەپتەيدى. اتتيلانىڭ اتالارى بيلىك ەتكەن عۇن تايپالارىنىڭ باتىسقا جورىعى (IV ع.) حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنا تۇرتكى بولدى. اتتيلا اسا دارىندى قولباسشى بولعان. 443 جانە 448 جىلى اتتيلا اسكەرى قۋاتتى شىعىس ريم يمپەرياسىنا جورىق جاساپ، ونى تىزە بۇكتىردى. 452 جىلى مۇمكىندىگى بولا تۇرا ريم قالاسىن قيراتقان جوق. مىناعان نازار اۋدارعان ءجون: ول جاۋلاپ العان قالالاردا مادەني ەسكەرتكىشتەردى قيراتۋعا جول بەرمەگەن. بۇل تۋرالى دەرەك جەتكىلىكتى. ەۋروپادا كورولدەرى بالالارىن وعان اسكەري ونەردى ۇيرەنسىن دەپ جىبەرىپ وتىرعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، رىتسارلىق ونەر كاسىبي دەڭگەيدە قالىپتاسىپ، سوسلوۆيەگە اينالعان. ەدىل پاتشا ەۋروپانى ريم ۇستەمدىگىنەن ازات ەتتى، قۇل يەلەنۋشىلىكتىڭ جويىلۋىنا اسەرىن تيگىزدى.
– بايقاۋىمىزشا، سوڭعى جىلدارى ەۋروپادا اتتيلانىڭ اتىن ەرەكشە ۇلىقتاپ جاتىر…مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
– ول راس. سوڭعى جىلدارى باتىستا اتتيلا تۋرالى ەڭبەكتەر قايتا قارالىپ، اقتاۋ جۇمىستارى جۇرۋدە. ءتىپتى ۆاتيكانداعى الەمدىك دەڭگەيدەگى مۇراجايدا ەدىلگە ارنالعان ۇلكەن سۋرەت تۇر. كاتالاۋن شايقاسى بولعان جەردە بيىل اتتيلانىڭ تاعى ءبىر مۇراجايى اشىلدى. سوعان قاراعاندا، ەۋروپا ۇلى دالا پەرزەنتىن ەۋروپا تاريحىنىڭ اينىماس بولىگى رەتىندە قاراستىرۋعا كوشىپ جاتىر.
– بىزدە قالاي؟
– قازاقستاندا ەدىل پاتشاعا ارنالعان نە ءبىر مۇراجاي، نە ءبىر ەسكەرتكىش جوق. جالعىز شارا – قازاقستان ۇلتتىق بانكى اتتيلاعا ارناپ كۇمىس تەڭگە شىعاردى. قاتەلەسپەسەم، وسىدان 10 جىل بۇرىن الماتىداعى ءبىر تەاتر ورىسشادان اۋدارىلعان ءبىر سپەكتاكل قويدى. بولدى.
قالاي بولعان كۇندە اتاقتى ەدىل پاتشانى ۇلىقتاۋدا ەۋروپا بىزدەن وزىپ تۇر. كۇنى كەشە عانا فرانتسيانىڭ لا شەپپ قالاسىندا اتتيلاعا بيىكتىگى 3 مەتر بولاتىن ەسكەرتكىش قويىلدى! ال 3 ماۋسىم كۇنى دۇنيەجۇزىلىك اتتيلا كۇنى دەپ جاريالاندى. بايقاساڭىزدار، مۇنىڭ بارىنە ەۋروپا ەلدەرى مۇرىندىق بولدى. ءبىز ءۇنسىز قالدىق.
– اتتيلا وزگەلەرگە يدەال بولدى ما وسى؟ قالاي بولعان كۇندە ول سول زامانداردا تەڭدەسى جوق وركەنيەتتى قالىپتاستىردى عوي؟
– ارينە. قىتاي اتتيلاسى. باتىستىق شىعارمالاردا «قىتاي اتتيلاسى» اتانعان ليۋ ءيۋاننىڭ ۇلى – ليۋ تسۋن; نەمىس اتتيلاسى. ءحىح عاسىردا فرانتسيا مەن انگليا گەرمانياعا وكپەلەپ، بيسماركتى عۇندار پاتشاسى اتتيلامەن سالىستىرا باستادى.
– اتتيلا ءولىمىنىڭ سىرى نەدە؟
– اتتيلانىڭ اجالى – مۇرنىنان كەتكەن قانعا تۇنشىعىپ ولگەن. قاستاندىق بولعان جوق. كەيبىر تاريحشىلار قالىڭدىعى كىنالى دەيدى، سەبەبى ول ءوزىنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا قايتىس بولادى. اۋرۋدىڭ سالدارىنان جۇيكەسىنە سالماق ءتۇسىپ، ناتيجەسىندە مۇرنىنان قان كەتىپ، ميىنا قان قۇيىلۋى دا ىقتيمال. ۋ بەرىلىپ، سودان ءولۋى دە جوققا شىعارىلمايدى. سونداي-اق، ونىڭ ءوزى نەمەسە اينالاسىنداعىلاردىڭ ريمدە تاڭبا قالدىرۋدى ۇمىتىپ كەتۋلەرى دە قاتەلىك بولىپ تابىلادى. نەمەسە اقىرعى ءساتى كەلىپ، ءومىر جولىنىڭ اياقتالۋى. ول وزىنە اجالدىڭ جاقىن ەكەندىگىن تۇيسىگىمەن سەزگەن بولار، مۇمكىن، سول ءۇشىن دە ومىردەن كەتۋىن ءتىپتى ۇيلەنۋ تويىن جاساپ، ادەمى اياقتاعىسى كەلگەن شىعار. ونىڭ ومىردەن ءوتۋى ا.ءتوينبيدىڭ وركەنيەتتەر تەورياسىندا ايتىلعانداي، جوسپارلانعان كەتۋ سياقتى. مۇنداي جاعداي تاريحتا بولعان. ۋاقىتىڭ تەرەڭىنە مۇلدەم ءۇڭىلىپ تە كەرەك ەمەس، وندايلار ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ اراسىندا دا كەزدەسەدى. بۇعان شىندىققا جاناساتىن مىناداي مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. سونىڭ ءبىرى بەلگىلى قازاق تاريحشىسى، اعارتۋشى، تەرەڭ ءدىني ويشىل، جازۋشى جانە اقىن ءحىح-حح عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ-كوپەي 73 جاسىندا ومىردەن وتكەن. وسى اتامىز ءوزىنىڭ قايتۋىن 1 جىل بۇرىن بىلگەن جانە دە ءوز اسىن ءوزى كوزى تىرىسىندە بەرىپ كەتكەن ەكەن دەيدى.
– اتتيلانى جەڭىلىپ كورمەگەن قولباسشى دەپ ايتا الامىز با؟
– شىنىمەن دە كوزى تىرىسىندە جەڭىلىس تاپپاعان. ول ءتىرى كۇنىندە ماڭگى ولمەيتىندەر قاتارىنان سانالعان. وعان بىرنەشە مارتە قاستاندىق جاسالعانمەن، ءبارى دە ساتسىزدىككە ۇشىراعان. كاتالاۋن دالاسىنداعى شايقاس كەزىندە جاۋدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپتى، سوندا وعان جەبەلەر بۇرشاقتاي جاۋعان كەزدە، بىردە ءبىرىنىڭ وعان دارىماعانىن ءوز ادامدارى دا، جاۋلارى دا كورگەن دەپ ايتادى. وعان قاراي زۋىلداپ كەلە جاتقان جەبەلەر اتتيلاعا تاياپ كەلە، ءوز باعىتتارىن وزگەرتكەن. مۇنداي جاعداي تاريحي ەپيكالىق الپامىس باتىر مەن اڭىزدى تۇلعا قورقىتتا دا بولعان. بۇل مالىمەتتەر بىزگە اڭىز تۇرىندە جەتتى. اتتيلانىڭ جەڭىلمەيتىندىگى تۋرالى تاعى مىناداي اڭىز بار. مال باعىپ جۇرگەن ءبىر باقتاشى قاراسا، ءبىر سيىرى اقساپ ءجۇر ەكەن. نەگە اقساپ قالدى ەكەن دەسە، جەردەن شىعىپ تۇرعان ءبىر سەمسەرگە شالىنىپتى. كۇننىڭ كوزىنە شاعىلىسىپ تۇرعان اسىل سەمسەردى اتتيلاعا اكەلىپ تاپسىرادى. سودان باستاپ اتتيلا ەشقاشان جەڭىلىستىڭ اششى ءدامىن تاتپاعان دەيدى. اڭىزدار جوق جەردەن شىقپايدى، ايتەۋىر ءبىر شىندىق بار عوي تۇبىندە. وسىنداي اتى اڭىزعا اينالعان اتتيلا سياقتى تاريحي تۇلعامىزدى قاستەرلەۋىمىز كەرەك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان توقتارالى تاڭجارىق، dalanews.kz
