ەجەلگى داۋىردە وزەگى تالىپ جەتكەن قوناقتى دالا يەسى قازاق قۇدايى قوناق دەپ جاتادى. ياعني قۇدايدىڭ قوناعى، ادەيىلەپ جىبەرگەن، كوكتەن بەلگى بەرگەن، ايان تۇسكەن جان ەمەس، جاي جۇرگىنشى، جات جۇرت، بوتەن تۇسىنىك قورداسى، الىس جاڭالىق ايتۋشى پىردەي توسىلىپ، پايعامبارداي كۇتىلەدى...
يزمايل كاداردىڭ ايگىلى «بۇزىلعان ساۋىرىندە» «البان ءۇيى قۇداي مەن قوناق مەكەنى» دەلىنەدى. ۇلى قازاق تۇراعى ءتاڭىر مەكەنى، عيبادات سالىپ شىعىندانبايدى. ەگەر حريستيان دىنىندە قۇداي ەلەۋسىز نۇر بولىپ كەلىپ، قۇداي ۇلىنا اينالسا، زەۆس تە وسى تەكتەس سيپاتتا كورىنسە، دالا مادەنيەتىندە جاسىرىن مەيمان تۇسىنىگى جوق. قازاق قوناعى ەجەلگى تۇسىنىكتە تەڭ، ارتىعى جوق. «ادامدار ادامدارعا قوناق ەكەن»، «ءبارىمىز دە قوناقپىز»، «ءتان جانعا قوناق» ت.ب. بۇزىلماس پايىم. ەگەر ەل ىشىنە ەنىپ، ءومىر وزەگىن جۇرتپەن بايلاسا، ول «كىرمە»، جەرلەس تە، وتانداس تا ەمەس. قوناق ەمەس. «كانۋنداعى» ايتىلار ءسوز دە وسى، «قوناق جارتى قۇداي...اياق استى كەلگەن قوناقتىڭ تاڭىرلىك باعاسى ارتىق... ەسىك قاققان قوناقتىڭ دىبىسىنان، ءبىر ۇرپاقتىڭ ءولىمى مەن ءومىرى شەشىلەدى. مىنە تاۋلىق الباندىق ءۇشىن قوناق باعاسى.»
بەرتران ۆەستۆال «قوناق بويىندا قۇداي پاتشالىعى بەلگىسى بار» دەسە، قازاق تاعدىر شولعىنشىسىنداي «قۇتتى قوناق كەلگەندە» دەپ بايلام پىشەدى. ەسكى جۇرت گرەكتەردە قوناق ۇعىمى، ساعىنىش، نوستالگيا (nostos-قايتۋ) سوزىمەن بايلانىستى. يتاكا اتا جۇرت، وديسسەي ءۇشىن بالالىق شاق، جار ءسۇيۋ، بارىپ ولەر، جان تاپسىرار جەر. ۇزاق جول، ەلگە قايتۋ، جاتتا قوناقتا بولۋ – ءبارى زەۆس باستاعان قۇدايلار ءىسى. ەر توستىك، كەرقۇلا اتتى كەندەباي دا – تاعدىر جازۋىمەن، بوتەن مەكەن دە مەيمان بولاتىندار. ولار باسقالار اراسىندا قالمايدى، گريگوري لەنتاسىن جۇرگىزبەيدى، ولار – باتىرلار بولسا دا، دالا زاڭىن ءتاۋ ەتەر قوناقتار. تۇركىلىك قاپقازدا «قوناق» ۇعىمى، قۇداي زاڭى ۇيلەسىمدىلىگىمەن قۇرمەتتەلەدى. لەرمونتوۆ، تولستويدىڭ تاڭدانا ايتارى سودان. جاۋى بولسا دا تورىڭدە قۇدايى قوناق. «ۇيىڭە كەلسە، ۇيدەي وكپەڭدى ايتپا». مايباسارلاردى سوققىعا جىققاندا، قۇدايبەرگەندى الىپ قالادى. سەبەبى ول – قوناق. ساياحاتشى قوناق. قوناقتىڭ بۇل ءتۇرى وزگەلەردەن بولەك. حالىقتا قىزىڭ قىرىمعا، ۇلىڭ ۇرىمعا كەتسىن دەگەن قياس قارعىس، وقشاۋ ءسوز، شىعاندىق ۇعىم، قازاق ارعىسى، قول ۇستار جەرىن، وي جەتەرىن كورسەتەدى. الەمدىك كەيىپكەرلەر، يناندار، گيلگامەش، ورفەي، وديسسەي، ەنەيلەر – ماقسات ءۇشىن باس تىگىپ جولعا شىققاندار. كەرەمەتتەردى كورەر جاندار ەكى باعىتتا جولعا شىعادى. كوككە نەمەسە جەر استىنا. شاماندىق قابىلداۋدا جان جەكە ءبولىنىپ شىعىپ الەمدى ارالايدى. دىندىك ساياحاتشىلار، اسىرەسە حريستياندىقتا جول جوباسى بىلاي بولماق. ءوز ەلى، قالا ورتالىعى، عيباداتحانا، ميحراب، قۇرباندىق.
ەرتەكتىك جول ساپار ءۇي، ەسىك الدى، دالا، باتپاق، ۇرا، ۇڭگىر، باسقا الەمنەن تۇرادى. ل.م.حوكارتتىڭ «جول اشۋ» كونتسەپتسياسى، جولعا شىعار الدىنداعى باتادان تانىلادى. بۇگىنگى «جول اشتىرۋ» ءۇشىن سالدىرار قۇمالاق، ىرىم، جورالار «ءومىر جول»دەگەن تۇسىنىكتەن حابار بەرەدى. بۇل بۋددالىق «داو جولعا» ۇلاسقان. قازاقستانداعى بۇگىنگى قول جايعان لاقاي تاجىكتەر – ۇندىلەردىڭ ەڭ تومەنگى كاستالارىنىڭ، ءدانىن جولدان ىزدەگەن ءبىر ءتۇرى. ءبىز بىلمەس بەرمەسىڭدى الار، سۇرامشاق قوناق. بىزگە قاتىستى تۇسى بار رۋبرۋك، كارپيني، فادلان ەڭبەكتەرى جاۋلاۋشى جۇرت، ەڭسەلى ەتنوس وكىلدەرى جول ساپار جازبالار، بارعان ەلدىڭ قوناق كادەسى تۋرالى ايتادى. بىراق قازاق تانىمى ولشەمىمەن جازىلعان ءتول تۋىندى جوققا ءتان، تەك بابىر، شوقان، س.شاريپوۆ جازبالارى داتكە قۋات.
كەمەل مەكەن، قوناقجاي ەل بەينە ارمانداي ايتىلدى. اسان قايعى ىزدەر جەرۇيىق، سول اڭساردىڭ زاتتانعان سيپاتى. اقتانبەردىگە جەتكەن وسى شەكەر تىلەك، قازاق ەلىنىڭ امان قالۋىنا اكەلدى...
اۆەستاداعى راي، ەجەلگى ۇندىدەگى رايىس، گرەكتەگى پاراديز، يرانداعى پايري عايزا تۇركىدەن بۇلاق الادى. كامپانەللانىڭ «كۇن قالاسى»، ي.ۆ.اندرەەنىڭ «ءحريستيونوپوليسى»، ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنان» تۋ تۇزەگەن. كانوندىق دىندەر، ءومىر ساپار، ونىڭ سوڭى تىلەك سۇرارىن تابار قاسيەتتى جان قوناق ءۇيى دەپ جۇماق، راي، ەدەمدى ايتادى. «مەنىكىنەن بولىنگەن مەن» و دۇنيەدە تىنىم تابادى. «قاي جەردە ۇزىلەرسىڭ قايران ساپار». «بۋگەنۆيلدتىڭ ساپارى» ارقىلى ەۋروپا تايتيلىكتەر تۋرالى ءبىلدى. «قوسىمشادا» ديدرو ارال قوناقجايلىلىعىن قىزىقتاي ايتتى. بەرناردان دە سەن پەردىڭ «ءۇندى لاشىعى دا» سوعان مىسال، حيرشۆەلدتىڭ ەڭبەكتەرى وسىلار قورىتىندىسىنداي. رەنە شەرەر ۋتوپيستەردىڭ قوناقجايلىلىق تۋرالى ، تالداي جازعانى ءبىزدىڭ كەرەگىمىز. م.قابانبايدىڭ «جيھانكەز ءتيتيى» جاڭا سوقپاق بولاتىن. بەيقوناق. «قاۋىپ ەتكەننەن ايتامىننان» سوڭ، قوناقتىڭ باسقا سيپاتى كورىنە باستادى. بۇرىنعى مەيمان ۇعىمى، تۇتقىن ابىلايدىڭ قوناق دارەجەسىن ساقتاعان، قازاقتان تىس جوڭعار يمپەرياسى تاراعان سوڭ، (قۇرىعان ەمەس، ولاردى قىرعان دالا كەلەسىنەن تىس قىتايلار) دالادا كۇش زاڭى، زورلىق باسىمدىق الدى. «شاقىرىلماعان قوناق تاتاردان جامان» دەلىنەر لەبىز، پۋشكيندەگى «ىزالى قوناقتار» – سەرپىلىس دالەلى.
قوناق دارەجەسى، ورنى، مىندەتى ءار جاعدايلاردا وزگەرىپ وتىرادى. قوناق بوتەن ۇيگە كىرەدى. وشاق ەگەسىنىڭ رۇقساتى نەمەسە كەلىسپەۋى مايدانعا اكەلەدى. ءپازولينيدىڭ «تەورەماسى» سونى ايتادى. وسى كونسەپتىنى نەگىزگە الساق بۇگىنگى قازاق ەلىندەگى ءورىپ جۇرگەن، جات جۇرت دىلگە دايەك. ەگەر ولار جارماق وبرازىندا، تەڭ جاۋ ەسەبىندە كورىنسە، كەڭەس شاعىندا الىمدى اعا، بيىك بەدەل بولىپ دارەجەلەندى. اباي اۋزىنا «دۇنيە كىلتى – ورىستا» دەگەن ءسوز سالىندى. مۇحتار، ءسابيت، تاكەندەر سول سوزگە جان سالدى. مايەگى قۇنانبايدان ەمەس، ميحايلەستەن ەكەنى شەگەلەندى. ءتىپتى قوناق ەمەس، جەر اۋعان دوستوەۆسكيلەر ۇلىقتالدى. شىندىعىندا ولار مىسكىن ەدى.
كەڭەس يدەولوگياسىندا بار ادامزات تەڭەسىپ، قازاق ۇلتى ارداگەرلەرى شەتتەلدى. قوناقسىز قازاق تىڭ يگەرۋ دەگەن جەلەۋمەن كەلگەن وتان ۇعىمىنان ادا، اقشا تاپقان جەرىن جەرۇيىق كورەر وزگەشەلەردى توسىپ الدى. ماعجان اۋدارعان ۆ.يۆانوۆتىڭ «بالا» اڭگىمەسىندەي، بالاسىن ولتىرگەننىڭ، بالاسىن ەمىزدى. بىراق ولار «ءبىر اتانىڭ بالالارى» ەمەس بولاتىن. ۇلت باسشىلارى كەتكەن سوڭ «گالات جولداۋى» باستالدى. «يۋدا جوق، دىنسىزدەردە، ەر جوق، ايەل جوق. ءبىز ءبارىمىز ءبىر يسا شوقىندىرۋشىدامىز» 3;25-28. بىراق بىردەيلەر ىشىنەن نيۋرا كەمپىر شىعارىن ورالحان ايتتى. ەفەسيانعا جولداۋ، 2;11-12 «سەندەر – بوتەن دە، كەلىمسەك تە ەمەسسىڭدەر، سەندەر قۇداي ادامىسىڭدار». ون توعىزىنشى عاسىردا سورلى بالا مەكەن جايسىز، ادرەسسىز حات جازسا، كەڭەس كەزىندە ونىڭ كەرەگى بولماي قالدى. «مەنىڭ ادرەسىم كەڭەس وداعىنا» اينالدى. قازاق ەلىندە تۇراتىن، بىراق قازاققا اينالمايتىن، ءوزىن قوناق سانامايتىن، الاشتى كەمشىن كورەتىن جۇرتتى كىمگە قوسۋعا بولادى. ولار مەن ارامىزدى ەگزوگاميا دا قوسپايدى. اسەر ەتەر، ءسوز وتكىزەر تەتىك جوق. ورىس التىن ورداعا قىزىن بەرىپ، قايىعىن توسىپ، جول سالدى. ەل بولدى. نەمىس ديكتاتورى، قانىشەر ا.گيتلەر «مەنىڭ كۇرەسىمدە» «ەۆرەيلەر پارازيتتەر، ولار ەش ۇلتقا سىڭبەيدى»، – دەگەن-ءدى. باسقا ۇعىمدى، تۇسىنىگى شالعاي، بىراق سول جۇرتتى باستاعىش ماۋگلي مىنەزدىلەر مالازيا ۇشاعىن قۇلاتۋدا. ماۋگلي عانا ەمەس، كيپلينگ – جاتجۇرتتىق.
ەلۋىنشى الپىسىنشى جىلدار باسىلىم بەتتەرىن اقتارىپ وتىرىپ، قازاق ەلىنە كەلىپ جاتقان، اعىلعان، توپان تاسقىن ماسكاۋلىكتەر، كيەۆتىكتەر، لەنينگرادتىقتاردىڭ باقىتتى جۇزدەرىن جان اۋىرا قاراپ شىقتىق. فوتو سۋرەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ استىندا قوناق دەگەن ءسوز جوق. توسىپ الۋ بار، شىعارىپ سالۋ جوق. جات جۇرت ەلىنە قايتسا، تابىنىن تاپقانى. دۇنيەسىز قالسا، كوتەرىپ اكەلگەن ەشتەمەسى جوق. «قايىرلى بولسىن سىزدەرگە» قازاق عانا كەسىپ ايتار ءسوز. ەگەر ەلىمىزدەگى باسقا ۇلت قازاق مەملەكەتى ءسوزىن ايتسا، قازاقتىق. ال ەگەر باسقا ەلدىڭ سويىلىن سوقسا، ءبىزدىڭ جاتىمىز. ول قوناق تا، ەلدەس تە ەمەس. كەشەگى جاپونيا بىلمەيتىن «جاپون شپيوندارى»-شەيىت. قوناق ءسوزى ءتۇبىرى – قونۋ، دەمەك كەتۋى شارت. ەۋروپاداعى قوناق ۇعىمى ورىستا گوست دەلىنسە، ارى جاعى «حوسپيس»، اۋرۋ ادامدى كۇتەر جەر، ءمۇساپىرحانا دەۋگە بولادى. كەيدە جاۋ دەگەنگە دە كەتە بەرەدى. فرانتسۋزدار les hostilities دەپ سوعىس ءىسىن اتاسا، otaqe دەپ تۇتقىندى ايتادى. Hostaqe – اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسى. ءۇي ەگەسى قوناق كەتكەن سوڭ عانا، وشاق باسىن جيناماق، قالپىنا كەلتىرمەك. ورداسىن تىكپەك، قوراسىن جوندەمەك. جاتقا جالتاق، سونىڭ جايىن ويلايتىننىڭ، ءوز ۇلتىنا ۋاقىتى جوق. ءتاۋ قوناق. «مەن كەلدىم مۋزەيىڭە جولىم ءتۇسىپ، ەگىلدىم رۋحىڭدى ءسۇيىپ-قۇشىپ» دەگەن ع.قايىربەكوۆ سوزدەرى، ءتاۋ ەتە بارعان جاننىڭ جايىنان حابار بەردىرەدى. قازاق ەلىندەگى تۇركىستان، بەكەت اتا، ىرعىزباي باستارى ادەيى بارعان، ءتاۋ ەتكەن جولاۋشىلاردى كورسەتەدى.
مۇسىلمان قاۋىمى-قاجىلىق، كورا – ءۇندى، نەپال، تيبەتتىكتەر بارار دىنشىلدەر جولى. لاماشىلدار ءۇشىن – لحاس، ۇندىلىكتەر ءۇشىن – پراياگا، ۆاراناسي، بۋدداشىلدار مەن سينتويستار ءۇشىن – نارى ءتاۋ قوناقتىڭ بارار، جەتەر مۇراتى. بۇلار جولعا شىعاردا مول دايىندىق، ساربادال سىناقتان وتەدى. بۇعان دەيىن جاسالعان زاڭ، ەتيكەتتى بۇزبايدى. ءتىپتى ولىمگە باس تىگە، دايىندىقپەن بارادى. قۇنانبايدىڭ سوڭعى ءسوزى – ويعا تىرەك. «قۇنانباي كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ، قارسى الدىنا جالعىز كوزىن سالماقپەن قاداي وتىرىپ،سويلەپ كەتتى:
– سەندەر مەنى وسى ساپارعا قيمايتىن سياقتاناسىڭدار. «قارتايعان شاعىندا قايدا شىرقاپ بارادى، قايتا ورالىپ كورمەيمىز-اۋ،كەتكەنى-اۋ!» دەپ ەسىركەپ قارايسىڭدار! وسىلارىڭ مىناۋ جولعا مەنى قيماۋ ەمەس، ماعان وسى جولدى قيماۋ بولادى. وت باسىندا نەمەرەگە، اس باسىندا كەلىنگە، مال باسىندا مالشىعا; «ءاي، ءوي» دەپ وتىرىپ ولەتىن باي-باي شال بولىپ وتسەم، نە مۇراتقا جەتەر ەم!؟ بۇل ساپار – مەنىڭ ەندىگى قالعان تىرلىگىمنىڭ مۇراتى. بارىڭە ايتار ءبىر ءوتىنىشىم وسى جولدا اق بۇيرىقتى اجال ساعاتىم جەتىپ، قازا تاپقانىم ەستىلەر بولسا، سول شاقتا دا بىردە-ءبىرىڭ مەنى اياپ، مۇسىركەپ; «اتتەڭ وكىنىپ ءولدى-اۋ،ارماندا كەتتى-اۋ» دەپ ەسكە الما. ولارىڭ ماعان دوستىق ەمەس» [1, 256]
ياعني، ءتاۋ قوناق بارعان جەرىندە قالسا ارمانسىز. ءسابيتتىڭ اڭداماسىنداي [2] اراب زاڭىن وزگەرتۋگە تىرىسپايدى. تەك بۇل تانىمعا «كرەسشىلەر جورىعى» عانا جاتپايدى. «قاسيەتتى جەر» قاي كەزدە بولماسىن ۇگىت يدەولوگيا قارۋى بولعان. ساقتار قاسيەتتى مولالارى ءۇشىن قان توككەن، «لەنينگرادتىق ورەندەر» رەۆوليۋتسيا بەسىگىندە اشتىقتان ءولدى، ستالينگراد اتاۋى ەكى ديكتاتوردىڭ قانعا شومىلۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇگىنگى جاتجۇرتشىل باق نە دەسە دە، ساقتىكى ساحي ءولىم. تۇتقىن قوناق. بۇل دا – ەجەلدەن كەلە جاتقان قوناق ءتۇرى. كەيدە مىرزا قوناق دەۋگە بولادى. ەسكى زاماندا تۇركىلەردەن قالعان. كلاسسيكالىق ۇلگىسى – اناحارسيس. ول ءۇشىن گرەكتەر جات. تۇسىنىگى تىس. كەتەرگە شاماسى جوق. التىن ورداداعى مول جۇرگەن ورىس كىنازدارى امانات. سول اماناتتار رەسەيگە تۇركىلىك بيلىك ءپىشىنىن الىپ كەلەدى. كەيىن ورىستار ەس جيناعاندا تۇركىلەردى اماناتقا الا باستادى. وراز-مۇحاممەد وبرازى سونى كورسەتەدى. «كەلەر اپتادا وراز-مۇحامەد قۇدرەتتى پاتشالىقتىڭ اقتاجى بويار اتالاتىن باس ءۋازىرى بارىس بەكتىڭ وزىمەن جۇزدەستى. ءۇستى-باسى شۇبار تەمىر، قاباعىنان قار جاۋعان، الىپ تۇلعالى قۇبىجىق بولار دەگەن. ومىراۋىنا مارجان توگىلگەن قاسابى شاپان، بيىك بۇلعىن بورىكتى، ورتادان جوعارى عانا بويى بار، مايدا ءتىلدى، جىلى ءجۇزدى كىسى ەكەن. قول الىسىپ امانداستى. جول ءجونىن، اماندىق-ساۋلىق جايىن سۇرادى. تۇتقىن ەمەس، قۇرمەتتى ەكەنىن ايتتى. وراز-مۇحامەد ءوز قۇلاعىنا سەنبەگەن.ۇستىنە التىندى، سۋسار ىشىك جابىلعاندا عانا ەسىن جيدى... قازاق ورداسىنىڭ حانزاداسى وراز-مۇحامەد وندانوۆيچ سوندا عانا بۇكىل كۇنباتىس بەتكە ءامىر جۇرگىزۋشى قۇدىرەتتى قامقورشىعا قۇلدىق ۇرعان» [3]
بۇدان باسقا مىسال جوق. شەتتە جۇرگەن قاشقىن وليگارحتار، ساياساتكەرلەر – تۇتقىن قوناقتىڭ جاڭا سيپاتى.
سەرىك ەلىكباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
