Ejelgi dáýirde ózegi talyp jetken qonaqty Dala Iesi qazaq qudaıy qonaq dep jatady. Iaǵnı Qudaıdyń qonaǵy, ádeıilep jibergen, Kókten belgi bergen, aıan túsken jan emes, jaı júrginshi, jat jurt, bóten túsinik qordasy, alys jańalyq aıtýshy pirdeı tosylyp, paıǵambardaı kútiledi...
Izmaıl Kadardyń áıgili «Buzylǵan sáýirinde» «Alban úıi Qudaı men qonaq mekeni» delinedi. Uly qazaq turaǵy Táńir mekeni, ǵıbadat salyp shyǵyndanbaıdy. Eger hrıstıan dininde Qudaı eleýsiz nur bolyp kelip, Qudaı Ulyna aınalsa, Zevs te osy tektes sıpatta kórinse, Dala mádenıetinde jasyryn meıman túsinigi joq. Qazaq qonaǵy ejelgi túsinikte teń, artyǵy joq. «Adamdar adamdarǵa qonaq eken», «bárimiz de qonaqpyz», «tán janǵa qonaq» t.b. buzylmas paıym. Eger El ishine enip, ómir ózegin Jurtpen baılasa, ol «kirme», jerles te, otandas ta emes. Qonaq emes. «Kanýndaǵy» aıtylar sóz de osy, «Qonaq jarty Qudaı...aıaq asty kelgen qonaqtyń táńirlik baǵasy artyq... Esik qaqqan qonaqtyń dybysynan, bir urpaqtyń ólimi men ómiri sheshiledi. Mine taýlyq albandyq úshin qonaq baǵasy.»
Bertran Vestval «qonaq boıynda qudaı patshalyǵy belgisi bar» dese, qazaq taǵdyr sholǵynshysyndaı «qutty qonaq kelgende» dep baılam pishedi. Eski jurt Grekterde qonaq uǵymy, saǵynysh, nostalgııa (nostos-qaıtý) sózimen baılanysty. Itaka ata jurt, Odısseı úshin balalyq shaq, jar súıý, baryp óler, jan tapsyrar jer. Uzaq jol, elge qaıtý, jatta qonaqta bolý – bári Zevs bastaǵan qudaılar isi. Er Tóstik, Kerqula atty Kendebaı da – taǵdyr jazýymen, bóten meken de meıman bolatyndar. Olar basqalar arasynda qalmaıdy, grıgorıı lentasyn júrgizbeıdi, olar – batyrlar bolsa da, Dala zańyn táý eter qonaqtar. Túrkilik Qapqazda «qonaq» uǵymy, qudaı zańy úılesimdiligimen qurmetteledi. Lermontov, Tolstoıdyń tańdana aıtary sodan. Jaýy bolsa da tórińde qudaıy qonaq. «Úıińe kelse, úıdeı ókpeńdi aıtpa». Maıbasarlardy soqqyǵa jyqqanda, Qudaıbergendi alyp qalady. Sebebi ol – qonaq. Saıahatshy qonaq. Qonaqtyń bul túri ózgelerden bólek. Halyqta qyzyń Qyrymǵa, ulyń Urymǵa ketsin degen qııas qarǵys, oqshaý sóz, shyǵandyq uǵym, qazaq arǵysy, qol ustar jerin, oı jeterin kórsetedi. Álemdik keıipkerler, Inandar, Gılgamesh, Orfeı, Odısseı, Eneıler – maqsat úshin bas tigip jolǵa shyqqandar. Keremetterdi kórer jandar eki baǵytta jolǵa shyǵady. Kókke nemese Jer astyna. Shamandyq qabyldaýda jan jeke bólinip shyǵyp Álemdi aralaıdy. Dindik saıahatshylar, ásirese hrıstıandyqta jol jobasy bylaı bolmaq. Óz eli, qala ortalyǵy, ǵıbadathana, mıhrab, qurbandyq.
Ertektik jol sapar úı, esik aldy, dala, batpaq, ura, úńgir, basqa álemnen turady. L.M.Hokarttyń «jol ashý» konepııasy, jolǵa shyǵar aldyndaǵy Batadan tanylady. Búgingi «jol ashtyrý» úshin saldyrar qumalaq, yrym, joralar «ómir jol»degen túsinikten habar beredi. Bul Býddalyq «dao jolǵa» ulasqan. Qazaqstandaǵy búgingi qol jaıǵan laqaı tájikter – úndilerdiń eń tómengi kastalarynyń, dánin joldan izdegen bir túri. Biz bilmes bermesińdi alar, suramshaq qonaq. Bizge qatysty tusy bar Rýbrýk, Karpını, Fadlan eńbekteri jaýlaýshy jurt, eńseli etnos ókilderi jol sapar jazbalar, barǵan eldiń qonaq kádesi týraly aıtady. Biraq qazaq tanymy ólshemimen jazylǵan tól týyndy joqqa tán, tek Babyr, Shoqan, S.Sharıpov jazbalary dátke qýat.
Kemel meken, Qonaqjaı El beıne armandaı aıtyldy. Asan Qaıǵy izder Jeruıyq, sol ańsardyń zattanǵan sıpaty. Aqtanberdige jetken osy sheker tilek, Qazaq Eliniń aman qalýyna ákeldi...
Avestadaǵy raı, ejelgi úndidegi raıys, grektegi paradız, ırandaǵy paırı ǵaıza túrkiden bulaq alady. Kampanellanyń «Kún qalasy», I.V.Andreeniń «Hrıstıonopolısi», Farabıdiń «Qaıyrymdy qala turǵyndarynan» tý túzegen. Kanondyq dinder, ómir sapar, onyń sońy tilek suraryn tabar qasıetti Jan Qonaq Úıi dep Jumaq, Raı, Edemdi aıtady. «Menikinen bólingen men» o dúnıede tynym tabady. «Qaı jerde úzilersiń qaıran sapar». «Býgenvıldtiń sapary» arqyly Eýropa taıtılikter týraly bildi. «Qosymshada» Dıdro aral qonaqjaılylyǵyn qyzyqtaı aıtty. Bernardan de Sen Perdiń «Úndi lashyǵy da» soǵan mysal, Hırshveldtiń eńbekteri osylar qorytyndysyndaı. Rene Sherer ýtopısterdiń qonaqjaılylyq týraly , taldaı jazǵany bizdiń keregimiz. M.Qabanbaıdyń «Jıhankez Tıtıi» jańa soqpaq bolatyn. Beıqonaq. «Qaýip etkennen aıtamynnan» soń, qonaqtyń basqa sıpaty kórine bastady. Burynǵy meıman uǵymy, tutqyn Abylaıdyń qonaq dárejesin saqtaǵan, qazaqtan tys jońǵar ımperııasy taraǵan soń, (quryǵan emes, olardy qyrǵan dala Kelesinen tys qytaılar) Dalada Kúsh zańy, zorlyq basymdyq aldy. «Shaqyrylmaǵan qonaq tatardan jaman» deliner lebiz, Pýshkındegi «yzaly qonaqtar» – serpilis dáleli.
Qonaq dárejesi, orny, mindeti ár jaǵdaılarda ózgerip otyrady. Qonaq bóten úıge kiredi. Oshaq egesiniń ruqsaty nemese kelispeýi maıdanǵa ákeledi. Pazolınıdiń «Teoremasy» sony aıtady. Osy konseptini negizge alsaq búgingi Qazaq elindegi órip júrgen, jat jurt dilge dáıek. Eger Olar Jarmaq obrazynda, teń jaý esebinde kórinse, Keńes shaǵynda alymdy aǵa, bıik bedel bolyp dárejelendi. Abaı aýzyna «dúnıe kilti – orysta» degen sóz salyndy. Muhtar, Sábıt, Tákender sol sózge jan saldy. Máıegi Qunanbaıdan emes, Mıhaılesten ekeni shegelendi. Tipti qonaq emes, jer aýǵan Dostoevskııler ulyqtaldy. Shyndyǵynda olar miskin edi.
Keńes ıdeologııasynda bar adamzat teńesip, qazaq ulty ardagerleri shetteldi. Qonaqsyz qazaq tyń ıgerý degen jeleýmen kelgen otan uǵymynan ada, aqsha tapqan jerin jeruıyq kórer ózgeshelerdi tosyp aldy. Maǵjan aýdarǵan V.Ivanovtyń «Bala» áńgimesindeı, balasyn óltirgenniń, balasyn emizdi. Biraq olar «Bir atanyń balalary» emes bolatyn. Ult basshylary ketken soń «Galat joldaýy» bastaldy. «Iýda joq, dinsizderde, er joq, áıel joq. Biz bárimiz bir Isa shoqyndyrýshydamyz» 3;25-28. Biraq birdeıler ishinen Nıýra kempir shyǵaryn Oralhan aıtty. Efesıanǵa joldaý, 2;11-12 «Sender – bóten de, kelimsek te emessińder, sender Qudaı adamysyńdar». On toǵyzynshy ǵasyrda sorly bala meken jaısyz, adressiz hat jazsa, Keńes kezinde onyń keregi bolmaı qaldy. «Meniń adresim Keńes Odaǵyna» aınaldy. Qazaq elinde turatyn, biraq qazaqqa aınalmaıtyn, ózin qonaq sanamaıtyn, alashty kemshin kóretin jurtty kimge qosýǵa bolady. Olar men aramyzdy egzogamııa da qospaıdy. Áser eter, sóz ótkizer tetik joq. Orys Altyn Ordaǵa qyzyn berip, qaıyǵyn tosyp, jol saldy. El boldy. Nemis dıktatory, qanisher A.Gıtler «Meniń kúresimde» «evreıler parazıtter, olar esh ultqa sińbeıdi», – degen-di. Basqa uǵymdy, túsinigi shalǵaı, biraq sol jurtty bastaǵysh Maýglı minezdiler Malazııa ushaǵyn qulatýda. Maýglı ǵana emes, Kıplıng – jatjurttyq.
Elýinshi alpysynshy jyldar basylym betterin aqtaryp otyryp, Qazaq eline kelip jatqan, aǵylǵan, topan tasqyn máskáýlikter, kıevtikter, lenıngradtyqtardyń baqytty júzderin jan aýyra qarap shyqtyq. Foto sýretterdiń biriniń astynda qonaq degen sóz joq. Tosyp alý bar, shyǵaryp salý joq. Jat jurt eline qaıtsa, tabynyn tapqany. Dúnıesiz qalsa, kóterip ákelgen eshtemesi joq. «Qaıyrly bolsyn sizderge» Qazaq ǵana kesip aıtar sóz. Eger elimizdegi basqa ult Qazaq memleketi sózin aıtsa, qazaqtyq. Al eger Basqa eldiń soıylyn soqsa, bizdiń jatymyz. Ol qonaq ta, eldes te emes. Keshegi Japonııa bilmeıtin «japon shpıondary»-sheıit. Qonaq sózi túbiri – qoný, demek ketýi shart. Eýropadaǵy qonaq uǵymy orysta gost delinse, ary jaǵy «hospıs», aýrý adamdy kúter jer, músápirhana deýge bolady. Keıde jaý degenge de kete beredi. Franýzdar les hostilities dep soǵys isin atasa, otaqe dep tutqyndy aıtady. Hostaqe – aǵylshyn tilindegi nusqasy. Úı egesi qonaq ketken soń ǵana, oshaq basyn jınamaq, qalpyna keltirmek. Ordasyn tikpek, qorasyn jóndemek. Jatqa jaltaq, sonyń jaıyn oılaıtynnyń, óz ultyna ýaqyty joq. Táý qonaq. «Men keldim mýzeıińe jolym túsip, Egildim rýhyńdy súıip-qushyp» degen Ǵ.Qaıyrbekov sózderi, táý ete barǵan jannyń jaıynan habar berdiredi. Qazaq elindegi Túrkistan, Beket Ata, Yrǵyzbaı bastary ádeıi barǵan, táý etken jolaýshylardy kórsetedi.
Musylman qaýymy-qajylyq, Kora – Úndi, Nepal, Tıbettikter barar dinshilder joly. Lamashyldar úshin – Lhas, úndilikter úshin – Praıaga, Varanası, býddashyldar men sıntoıstar úshin – Nary táý qonaqtyń barar, jeter muraty. Bular jolǵa shyǵarda mol daıyndyq, sarbadal synaqtan ótedi. Buǵan deıin jasalǵan zań, etıketti buzbaıdy. Tipti ólimge bas tige, daıyndyqpen barady. Qunanbaıdyń sońǵy sózi – oıǵa tirek. «Qunanbaı keýdesin kóterińkirep, qarsy aldyna jalǵyz kózin salmaqpen qadaı otyryp,sóılep ketti:
– Sender meni osy saparǵa qımaıtyn sııaqtanasyńdar. «Qartaıǵan shaǵynda qaıda shyrqap barady, qaıta oralyp kórmeımiz-aý,ketkeni-aý!» dep esirkep qaraısyńdar! Osylaryń mynaý jolǵa meni qımaý emes, maǵan osy joldy qımaý bolady. Ot basynda nemerege, as basynda kelinge, mal basynda malshyǵa; «áı, óı» dep otyryp óletin baı-baı shal bolyp ótsem, ne muratqa jeter em!? Bul sapar – meniń endigi qalǵan tirligimniń muraty. Bárińe aıtar bir ótinishim osy jolda aq buıryqty ajal saǵatym jetip, qaza tapqanym estiler bolsa, sol shaqta da birde-biriń meni aıap, músirkep; «átteń ókinip óldi-aý,armanda ketti-aý» dep eske alma. Olaryń maǵan dostyq emes» [1, 256]
Iaǵnı, táý qonaq barǵan jerinde qalsa armansyz. Sábıttiń Ańdamasyndaı [2] arab zańyn ózgertýge tyryspaıdy. Tek bul tanymǵa «kresshiler joryǵy» ǵana jatpaıdy. «Qasıetti jer» qaı kezde bolmasyn úgit ıdeologııa qarýy bolǵan. Saqtar qasıetti molalary úshin qan tókken, «Lenıngradtyq órender» revolıýııa besiginde ashtyqtan óldi, Stalıngrad ataýy eki dıktatordyń qanǵa shomylýyna múmkindik berdi. Búgingi jatjurtshyl BAQ ne dese de, saqtiki sahı ólim. Tutqyn qonaq. Bul da – ejelden kele jatqan qonaq túri. Keıde myrza qonaq deýge bolady. Eski zamanda túrkilerden qalǵan. Klassıkalyq úlgisi – Anaharsıs. Ol úshin grekter jat. Túsinigi tys. Keterge shamasy joq. Altyn Ordadaǵy mol júrgen orys kinázdary amanat. Sol amanattar Reseıge túrkilik bılik pishinin alyp keledi. Keıin orystar es jınaǵanda túrkilerdi amanatqa ala bastady. Oraz-Muhammed obrazy sony kórsetedi. «Keler aptada Oraz-Muhamed qudretti patshalyqtyń aqtajy boıar atalatyn bas ýáziri Barys bektiń ózimen júzdesti. Ústi-basy shubar temir, qabaǵynan qar jaýǵan, alyp tulǵaly qubyjyq bolar degen. Omyraýyna marjan tógilgen qasaby shapan, bıik bulǵyn bórikti, ortadan joǵary ǵana boıy bar, maıda tildi, jyly júzdi kisi eken. Qol alysyp amandasty. Jol jónin, amandyq-saýlyq jaıyn surady. Tutqyn emes, qurmetti ekenin aıtty. Oraz-Muhamed óz qulaǵyna senbegen.Ústine altyndy, sýsar ishik jabylǵanda ǵana esin jıdy... Qazaq Ordasynyń hanzadasy Oraz-Muhamed Ondanovıch sonda ǵana búkil kúnbatys betke ámir júrgizýshi qudiretti qamqorshyǵa quldyq urǵan» [3]
Budan basqa mysal joq. Shette júrgen qashqyn olıgarhtar, saıasatkerler – tutqyn qonaqtyń jańa sıpaty.
Serik Elikbaı
"Adyrna" ulttyq portaly
