بيسسميللاھير راھمانير راھيم! جازۋشى تۋىندىسىن اللانى ەسكە الۋمەن باستاسا، ءبىز دە ول جونىندەگى زەرتتەۋىمىزدىڭ ءسوز باسىن سولاي بەرگەندى ءجون كوردىك. پەندەنى تاۋبەسىنە كەلتىرىپ، شىندىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە ويسىراتا جەڭەرىن دالەلدەگەن بۇل كىتاپتا جازىلعان وقيعالار جەلىسى ومىردە شىنايى بولعاندىعىمەن جۇرەكتەن ۇمىتىلماستاي ورىن الادى.
كىتاپتىڭ جازىلۋى جونىندە بەرگەن سۇحباتتارىندا اۆتور: «1934-1935 جىلدارى باستالعان العاشقى كوش جاۋدىڭ قىرعىنىنا ۇشىراي وتىرىپ، 1941 جىلى ءۇندىستان جەرىنە جان ساۋعالاپ وتسە دە، اۋرۋ تاراپ، ادام ءولىمى توقتاماعان. شەكارادان ساناپ وتكىزگەندە 3039 ادام بولسا، 1951 جىلعا كەلگەندە 1400 ادام عانا قالعان. كوش بارىسىندا ىلگەرى-كەيىندى بولىپ كەم دەگەندە التى مىڭداي ادام قىرىلعان ەكەن. كوش باسشىسى ەلىسحان 1943 جىلى پاكىستاندا اۋرۋدان قايتىس بولادى. دەمەك، ەلىسحان جانە ونىڭ ەلىنىڭ باسىنداعى قاندى قىرعىن 1932 جىلدان باستالىپ، 1943 جىلى ولگەنگە دەيىن جالعاسادى. قانشا قاشا كوشسە دە زۇلىمدىق، اجال ونى قۋعانىن قويمايدى. سوندىقتان دا شىعارمانىڭ اتىن «قارالى كوش» دەپ قويۋدى ءجون كوردىم. ال 1951 جىلعى قاليبەك، حامزا، ءسولتانشارىپ، قۇسايىن باستاعان ەكىنشى كوش وسى كوشتىڭ تاريحي جالعاسى بولسا دا، ونىڭ حيكاياسى بولەك ەدى» - دەپ، اتالۋ سەبەبىن اشىپ كورسەتەدى. [1, 211-ب.]. قىرعىنعا ۇشىراعان قانداستارىمىزدىڭ از بولماعانىن، ونان سوڭ دا قاسىرەتتىڭ بولعاندىعىن اڭعارتادى. سونىمەن قاتار، بولعان وقيعا ورىن العان جەرلەرگە ارنايى ساپارى، جۇزدەسىپ ديدارلاسقان ادامدارى، ىزدەگەن، وقىعان كىتاپتارى مەن زەرتتەۋلەرى جونىندە ماعلۇمات بەرىپ، بۇل ەڭبەكتىڭ جارناما ءۇشىن ەمەس، تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن قانداستاردىڭ رۋحىنا ارناپ جازعاندىعىن باسا كورسەتەدى.
التاي اسىپ، باركولدەن باستالعان بۇل قارالى كوش گانسۋ، چيڭحاي، تيبەت، ءۇندىستان، پاكىستان جەرلەرىنەن تۇراق تاپپاي، امان قالعان ءور رۋحتىلارىمىز تۋىستاس تۇركيا ەلىنە قونىستانادى. روماننىڭ العاشقى بەتىنەن-اق ءالىپتىڭ ورجۇرەكتىلىگىمەن قوسا، جين شۋرىنمەن سويلەسۋ بارىسىندا ۇلتىنا دەگەن ادالدىعىن اڭعارامىز. ونىڭ قازاقتار جونىندەگى: «ەگەردە قازاقتار تۇگەل اتقا قونسا، ولاردى توقتاتۋ تىپتەن قيىن» دەگەن ويى تۇبىندە ناق كەلىپ، وزدەرىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ اتىن ەستىگەندە ەسى كەتە قالشىلداي ساندىراقتاعانى تاريحقا ايان ەكەندىگىن اۆتور ءسوز سوڭىندا جازىپ وتەدى [2, 10-ب.]. ايتكەنمەن، وسى قارالى كوشتىڭ باستالۋى قازاق حالقىنىڭ قايتپاس قايسارلىعىن ۇناتا بەرمەس تاسباۋىرلاردىڭ ادام نانعىسىز جاساعان قاندى قىرعىنىنان باستالعان ەدى. وسىنى سەزگەن ءالىپ باتىر ءبىر سۇمدىقتى باستاعالى كەلگەن چىڭ پيشۋدىڭ ويىن ۇعىپ، اقىل بەرەر جاناشىرى اسقابىلعا: «قانشا دەگەنمەن كاپىر عوي. سۇرقى جامان. مەنىڭ باسىممەن كەتسە قۋانار ەدىم. زۇلىمدار سەنى دە، اۋىلدى دا قىرىپ سالا ما دەپ قورقىپ تۇرمىن. باسقانى بىلاي قويعاندا، كۇناسىز سابيلەردىڭ، شيەتتەي بالالاردىڭ نە جازىعى بار؟!», - دەپ جۇرت قامىن ويلاپ كۇڭىرەنە تۇسەدى [2, 25-ب.]. بۇل قورقىنىش راسىمەن ورىن الىپ، سۇم جاۋ كوزدەگەن حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. قازاق جۇرتىنىڭ سايىن دالانى كەزىپ، پانا ىزدەپ بوسىپ كەتۋىنە العاش سەبەپ بولعان وسى وقيعا ەدى. قارالى كوشتىڭ سان مارتە قايتالانارىن ءالىپتىڭ ۇلى ەلىسحان بولجاماق تۇگىلى، ويىنا دا الماعان ەدى. ونىڭ بار ماقساتى – اكە اتىن وشىرمەي، ەلىن تەك العا جەتەلەۋ بولدى. وعان دالەل رەتىندە ە.كاپقىزىنىڭ «1938 جىلى التايدان اۋىپ، گانسۋ، شىنحاي ولكەلەرىن قوناقتاپ، تيبەت، گيمالايدى باسىپ ءوتىپ، ءۇندىستان مەن پاكىستانعا از تۇراقتاپ، تۇركياعا جەتىپ، بۇگىندە ەۋروپانىڭ 10 قالاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. شامامەن، تۇركيا مەن ەۋروپادا 20 مىڭداي قازاق بار» دەگەن ءسوزى ارقاۋ بولا الادى [1, 361-ب.].
ار مەن بيلىك قاتار تايتالاسىپ تۇرعان زاماندا ادامگەرشىلىك قۇنىن جوعالتپاي، ەرلىك ءىسىن تانىتا بىلگەن باتىرلاردىڭ ءور مىنەزدەرى ارقاسىندا قازاق جۇرتىنىڭ وزگەلەردەن الدەقايدا بيىك تۇرعانى جالعان ەمەس. ال سول ازاپتى كۇندەردە باسىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن بارىن سالىپ، قانىن ۇمىتقان جاعىمپازداردىڭ دا بار ەكەندىگىن تاريح جوققا شىعارعان ەمەس. روماندى وقۋ ۇستىندە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «كوك ەسەكتەرگە» دەگەن ولەڭىندەگى مىنا ءبىر شۋماعى ەرىكسىز ويىما ورالا بەردى:
«...قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى.
ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارىنەن،
ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى...».
تالاي قىرعىننىڭ سەبەپكەرى بولعان كورەالماۋشىلىق، ىشتارلىقتىڭ قانىمىزدا بارىن ءتىپتى سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ باس كونسۋلى زولوتكين اسكەري بيلىكتەگى شىڭ شىسايعا كەزەكتى كەزدەسۋىندە تاجىريبە رەتىندە ماقتانا ايتادى: «ءىنىم، قازاقتى تىم جەڭىل ساناما. ولاردى كۇشپەن العاننان كورى الداپ-ارباپ قۇرتۋ كەرەك. ەڭ باستىسى – ءوزىن-وزىنە سالۋ كەرەك» [2, 56-ب.]. جالعان دۇنيەنى تاستاپ، ماڭگىلىك ومىرگە اتتانار شاعىندا ەلىسحاننىڭ شىن جاناشىرى زايىپ تا ءوز سوزىندە: «دۇنيە دەگەن بەرەكەگە توقتايدى. بەرەكە، بىرلىك بولسا ءبارى بولادى. ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتكەن دە سول – بەرەكەسىزدىك. باركول ەلىن قانقاقساتىپ ءبارىمىزدى ۇركىتكەن اباي سۇمدى دا كەڭەس قىزىل ۇكىمەتى كەرى قايتارىپ الىپ، وزگەنى اياماعان ونى دا تاس تۇرمەگە تىعىپتى دەپ ەستىدىم. التايداعى ءتورت ورىننىڭ بىرىنەن شىققان ءماميدىڭ تۇقىمى ءانۋار دا قىتايدىڭ سويىلىن سوعىپ، كورىنگەنگە اڭگىر تاياق ويناتىپ ەدى. شىڭ شىساي ونىڭ دا تۇبىنە جەتىپتى. اعاڭ ادۋباي سەنەن قالاي ءبولىنىپ كەتتى. تۋماسام دا تۋعانداي ساناعان قاسىم باتىر دا ءبىر شۇيكەباس جەسىردى ماعان بەرە قويمادىڭ دەپ ما بۋفاڭنىڭ قولتىعىنا كىردى. ودان وپا تاپتى ما، زالىم دۇڭگەن ونى دا جالعىز تال مىرىشپەن جايراتىپ سالدى. سابىربايدىڭ قۇسمانى مەن ءىلياز دۇربىگە تالاسىپ ەل ەكىگە جارىلىپ ەدى، نە مارقادام تاپتى؟ مەيىرىمحان مەن تۇردى ءبىر جامان مىلتىققا تالاسىپ، بولىنە كوشكەندە بورىگە جەم بولدى. تورىمنەن كورىم جۋىق جاتىپ ءبارىن عايباتتايىن دەپ جاتقام جوق. بەرەكەسىزدىكتەن تالاي قازاق ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى. وسى جاعىن ەستەرىڭە الىپ، ساباق قىلسىن دەپ ايتىپ جاتىرمىن»، - دەپ ومىردەن كورگەنىن مىسال ەتىپ، ەلىسحانعا بىرلىكتىڭ اسا باعالى ەكەندىگىن ۇعىندىرادى [2, 308-ب.]. تاريح بەتتەرىندەگى حالقىمىزدىڭ ارىن جوعارى قويار ازاماتتارمەن قاتار، ولاردىڭ بۇل ءىسىن تەرىسكە شىعارعان ساتقىنداردىڭ دا بولعانى راسىمەن جاندى تۇرشىكتىرەدى. ءتىپتى، قازىردىڭ وزىندە بەتىڭە كۇلە قاراپ، سىرتىنان تەرىس تون پىشەر تانىمال ازاماتتارىمىزدىڭ بارى سول كۇننىڭ دالەلى ىسپەتتەس. وسىلارعا توتەپ بەرىپ، بۇل مىنەزدى قانىمىزدان تۇگەلىمەن جويار بولساق، قازاق حالقىنىڭ دارەجەسى مۇنان دا بيىك دەڭگەيدە تۇرار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟!
«اعايىننان جات جاقسى»، - دەپ حالقىمىز بەكەرگە ايتپاعان بولار. روماندا جازۋشى قانى بولەك كاپىرلەردىڭ ءوزىنىڭ اراسىندا دا ادامگەرشىلىككە باس ۇرعان جانداردىڭ بارىن ەسكەرەدى. ونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە قازاقتىڭ قاۋدان ەسىمدى جىگىتىن ءولىم اۋزىنان امان الىپ قالعان موڭعولدىڭ دورجى دەگەن ازاماتىنىڭ ەرلىگى ەدى. قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولعان دورجى تاڭدانىسىن دا جاسىرمايدى: «ومىرىمدەگى ارمانىمنىڭ ءبىرى – وسپان مەن ەلىسحاندى كورۋ ەدى. ەلىسحان باتىردى كوردىم. كوز الدىمدا ەرەكشە زور دەنەلى، قارتاڭ ادام ەلەستەۋشى ەدى، – ءوزىم شامالاس جاپ-جاس جىگىت ەكەن عوي. ءبىزدىڭ جاۋىمىز بىرەۋ، ول – گومينداڭ ۇكىمەتى، ول – شىڭ شىساي جەندەت» - دەپ، باۋىرلىقتى سەزىندىرەدى [2, 332-ب.]. بۇل جونىندە دە ەلىسحان: «...مىنە، قاراقتارىم، جامان ۇلت بولمايدى. كاپىردىڭ ىشىندە مۇسىلماننان ارتىعى بار، مۇسىلماننىڭ ىشىندە كاپىرگە تاتىمايتىن تالايى بار. ماسەلە حالىقتا ەمەس، جاقسى دا، جامان دا – سول حالىقتىڭ ىشىندەگى از عانا ادامدار» دەگەن ءسوزى ارقىلى قورىتىندى شىعارادى [2, 289-ب.]. جوعارىدا كەلتىرگەن مىسالىمىز دا وسىنىڭ دالەلى ىسپەتتەس. كەي كەزدەرى قانداس باۋىرىڭنان كورمەگەن جاقسىلىقتى وزگە ۇلتتان، تۋعانىڭنان كورمەگەندى جاتتان سەزىنەرىمىز دە راس. وسى ساتتە اباي اتامىزدىڭ: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن ولەڭ جولدارى ەرەكسىز ويعا ورالادى. مۇنىڭ ءوزى تەرىس پىكىر قالىپتاستىرىپ ۇلگەرەر پەندەنى تاۋبەسىنە كەلتىرەردەي.
روماندا ايقىن كورسەتىلىپ، جۇرەگىڭ قان جىلاپ، جانىڭا باتسا دا، ەرلىگىنە جىلاپ تۇرىپ سۇيسىنەر قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ كەي ەر ازاماتتارعا بۇيىرا بەرمەس قايسارلىعى مەن باتىلدىعىن ۇلگى ەتەسىڭ. جۇرتتى قىرعىنعا ۇشىراتىپ قانا قويماي، بارىن تالاپ اكەتكەن قىتاي شەرىكتەرىنىڭ قولىنا تۇسكەن ءشارباننىڭ ارى ءۇشىن تايتالاسىپ، ءتىپتى كىشكەنە بالاسىن وزىمەن بىرگە ءولىم قۇرساۋىنا الىپ كەتۋى، تولىق ەس كىرمەگەن سەتەرحانىنا ءوزىنىڭ قازاق ەكەندىگىن، باۋىرلارىنىڭ كىم ەكەنىن ساناسىنا قۇيىپ كەتۋىنىڭ ءوزى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەس ەرلىك. جاۋ قولىنا تۇسكەن الماحاننىڭ قاشىپ شىعۋى، اپالى-سىڭىلىدەي بولىپ كەتكەن ەلىسحاننىڭ ايەلدەرى ءزايىپ پەن ءباتيمانىڭ تاتۋ ءومىر ءسۇرۋى شىعارماداعى – ايەل وبرازىنىڭ ءساتتى كورىنىسى. اۋرۋ تاقاپ، اجال اۋزىندا تۇرعان ءزايىپ باتيماعا: «ءباتيما، قاراعىم. سەنى سىڭىلىمدەي كورىپ ەدىم. وزىڭنەن تۋماسا دا تۋعانداي سانا. ءتىپتى، انا ۇلدى باۋىرىڭا سالىپ، ءوز بالاڭ ەتىپ ءوسىر. مەنەن تۋعانىن بىلمەي-اق قويسىن. جالعىز تۇياق قوي. جەتىمدىك كورمەي ءوسسىن»، - دەپ وسىلاردى ايتقان ءزايىپ ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتەدى [2, 375-ب.]. تۋعان بالاسىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان انانىڭ بۇل ءسوزى جۇرەكتى ەلجىرەتەرى ءسوزسىز. كوپ ۇزاماي، ءزايىپتىڭ ولىمىنەن سوڭ قىزى رايحاننىڭ، جارى ەلىسحاننىڭ، ۇلى ءامينوللاحاننىڭ دۇنيەدەن وزۋى باتيماعا دا اۋىر ءتيىپ، ءوزىن دە بىرگە الا كەتۋىن اللادان تىلەك ەتتى. قابىل بولعان تىلەك ونىڭ دا جۇرەگىن توقتاتقان ەدى. قارالى كوشتىڭ قايعىسىن ۇدەتە تۇسكەن بۇل وقيعا رومان سوڭىن ءتامامدايدى.
ءسوز سوڭىندا اۆتور شىندىقتىڭ تۇبىندە جەڭىس تاۋىپ، ەرلىكتىڭ ماڭگىلىك وشپەستىگىن ايتىپ وتەدى. حالىقتى زار ەڭىرەتكەن جاڭ قايشى مەن شىڭ شىسايدى قارعىستىڭ جىبەرمەي، ازاپپەن كوز جۇمعاندىقتارىن، ما بۋفاڭنىڭ وتباسىمەن بىرگە تورعايداي توزىپ كەتكەندىگىنىن، ءشارباننىڭ ەرلىكپەن امان ساقتاپ قالعان ۇلى سەتەرحاننىڭ ءوز قانداستارىن ەسىنەن شىعارماستان تاپقاندىعىن، ال ەلى ءۇشىن ەمىرەنگەن باتىرلاردىڭ ەل اۋزىندا ماڭگىلىككە ساقتالىپ، اڭىز قىپ ايتار جىر بولعاندىعىن بايانداپ، اللاعا شۇكىرشىلىكپەن اياقتايدى.
قورىتىندى: جازۋشى، عالىم ت.بەيىسقۇلوۆ وسى رومان جونىندەگى پىكىرىندە ج.ءاحماديدىڭ «دۇربەلەڭ»، «شىرعالاڭ» ديلوگياسى، «ايتۇمار»، «تەكتىلەر تۇعىرى»، ج.ءساميتۇلىنىڭ «سەرگەلدەڭ»، ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش»، ت.رىسكەلديەۆتىڭ «ۇلى كوش»، ق.شابداننىڭ «قىلمىس» اتتى شىعارمالارىن الساق، ادەبيەتىمىزدىڭ توقىراپ بارادى دەگەنگە سەنۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن ايتادى. سونىمەن قاتار، ولاردى وكشەلەپ كەلگەن ج.شاكەنۇلىنىڭ وسى رومانىن وقي باستاعاندا-اق جان-جۇيەسىنىڭ بۇلقىنىپ كەتكەندەي كۇي كەشكەندىگىن ايتادى [3, 4-ب.]. راسىندا، شىعارما باستالا سالىسىمەنەن-اق وقىرماندى ءوز جەتەگىنە الىپ كەتتى دەر بولساق، مۇنىڭ قۇدىرەتىنىڭ ءبىر ۇشى جازۋشى شەبەرلىگىندە ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز قاجەت.
ءسوز ساپتاۋ جۇيەسىنە ساي قولدانىلعان ماقال-ماتەلدەر، كەزەگىندە وقيعانىڭ مازمۇنىن اشار ولەڭ شۋماقتارى ودان ءارى قىزىقتىرا تۇسەدى. روماندى ەكى كۇن ىشىندە وقىپ بىتكەن سوڭ وي ۇستىندە، مەڭ-زەڭ كۇيدە جۇرگەنىمدى جاسىرا الماسپىن. اناسىنان ايىرىلعان بالالار، جارىنىڭ ءجۇزىن كورمەستەن و دۇنيەگە اتتانعانىن كورگەن ەرلەر، قىرعىنعا ۇشىراعان جۇرتىن قيماي زار يلەگەن جۇرتتىڭ ءۇنى، بارلىعى كوز الدىمدا ءوتىپ جاتقانداي. وسى اۋىر ازاپتى باستان وتكەرىپ، تاۋى شاعىلماي جۇرتىن جەتەلەگەن قاھارمانداردىڭ ءور مىنەزى ءار قازاقتىڭ قانىندا. ماڭگىلىك جادىندا. ەشقاشان وشپەك ەمەس.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- شاكەنۇلى ج. جالعىزدىڭ ءۇنى: سىن-زەرتتەۋ ماقالالارى مەن سىر-سۇحباتتار. – الماتى: اقوتاۋ، 2010. – 424 ب.
- شاكەنۇلى ج. قارالى كوش: تاريحي رومان. – الماتى: تۇران، 2010.–408 ب.
- بەيىسقۇلوۆت. «كوشتىڭ كورگەن ازابى» // «ۇشقوڭىر» گازەتى. №16 (37), 4-ب.، 25 مامىر، 2011.
جانسايا سمان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
