قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى بەس تۇرگە بولىنەدى. ولار: اڭعا بايلانىستى، مالعا بايلانىستى، ءتۇرلى زاتتارمەن وينالاتىن، زەرەكتىكتى، ەپتىلىكتى جانە يكەمدىلىكتى قاجەت ەتەتىن، سوڭعى كەزدە قالىپتاسقان ويىندار. ولاردىڭ نەگىزگىلەرىنىڭ ءوزى جۇزدەن استام. بۇل ويىنداردىڭ كوبىسىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ارنايى ولەڭدەرى بار. ولەڭدەر ويىننىڭ ەستەتيكالىق اسەرىن ارتتىرىپ، بالالاردىڭ ولەڭ-جىرعا دەگەن ىستىق ىقىلاسىن وياتىپ، كوڭىلىن كوتەرەدى، دۇنيەتانىمىن ارتتىرىپ، ەڭبەككە باۋليدى، شيرىقتىرىپ، شىنىقتىرادى.
ەتنوگراف – عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، اتا-بابالارىمىزدان بىزگە جەتكەن ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ تاريحى قازاقستان جەرىندە ب.ز.ب. ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا-اق قالىپتاسقان. ولاردىڭ ىشىندە توعىزقۇمالاق، قۋىرشاق، اسىق ويىندارى ازيا ەلدەرىندە تايپالىق وداق- تار مەن العاشقى مەملەكەت- تەردە كەڭىنەن تارادى. ءبىز-ءدىڭ قوعامىزداعى ۇلتتىق ويىنداردىڭ نەگىزى، شىعۋ تەگى حالقىمىزدىڭ كوشپەلى ءداستۇرلى شارۋاشىلىق قارە- كەتتەرىنەن باستاۋ الادى.
بۇلاردىڭ كوبىسى مال شارۋا-شىلىعىنا، اڭشىلىققا، جاۋگەرشىلىككە نەگىزدىلگەن.
احمەت ءجۇنىسوۆتىڭ ايتۋىنشا (فانيدەن باقيعا دەيىن، — الماتى: «قاينار»، 1994), «وزگە حالىقتار سياق-تى قازاقتىڭ دا ەرتەدەن قالىپتاسقان، اتادان – بالاعا مۇرا بولىپ جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ويىن-ساۋىق تۇرلەرى بار. زەر سالىپ بايقاپ وتىرساق، ول ويىن-ساۋىقتار قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە تىعىز بايلانىستى تۋعان ەكەن جانە ادامعا جاستايىنان دەنە تاربيەسىن بەرۋگە، ونى باتىلدىققا، ەپتىلىككە، تاپقىرلىققا، كۇشتىلىككە، ءتو- زىمدىلىككە ت.ب. ادەمى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە باۋلۋعا باعىتتالعان ەكەن». ال ەندى، «قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا» كىتابىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءمان-ماڭىزى تۋرالى بىلاي دەپ جازىلعان: «قازاق ۇلتى نە- گىزىنەن ۇرپاق قامىن باستى ماقسات ەتىپ قويىپ، بالا-لاردىڭ ناعىز ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا اسا زور ءمان بەرگەن. ناتيجەسىندە ءداستۇر-ءلى بالا تاربيەسىنىڭ باستى قۇرالى رەتىندە ۇلتتىق ويىندى ورايلاستىرىپ، دامىتىپ وتىرعان».
1. اڭعا بايلانىستى ويىندار: اقسەرەك-كوكسە-رەك، اڭشىلار، اڭشىلار مەن قوياندار، كىرپىشە قارعۋ، قاس-قۇلاق، ورداعى قاسقىر.
2. مالعا بايلانىستى ويىندار: الارمان (قويعا قاسقىر شاپتى), اساۋ كوك، بۋرا-قوتان، كوكسيىر، سوقىر-تەكە، تۇيە مەن بوتا.
3. ءتۇرلى زاتتارمەن وينالاتىن ويىندار: اعاش اياق، اققالا، اقپا، اقسۇيەك، اقشامشىق، الاكۇشىك، التى-باقان، ارقان اتتاۋ، ارقان تارتپاق، ارقان تارتىس، ارىندى ارقان، اساۋ ماستەك، اسىق، اتتاماق، اۋىرتاياق، ايكەل، اۋەتاياق، باتپىراۋىق، بەلبەۋ سوق، بەلبەۋ تارتىس، داۋىستاپ اتىڭدى ايتام، ەپتى جىگىت، جاياۋ كوكپار، جەمەكىل، جىگىت قۋ، جىگىت ويىنى، كۇزەتشىلەر، كۇمىس ءىلۋ، قامالدى قورعاۋ، قاراشە، قيماق، قىز قۋ، لەك (شولدىك), مونداناق، ورامال تاستاۋ، ساقينا جاسىرۋ، سيقىرلى تاياق، تاپشى، كىمنىڭ داۋىسى، تاياق جۇگىرتۋ، تەپە-تەڭدىك، توبىق، تۇتقىن الۋ، تۇيىلگەن ورامال، شالما، شەرتپەك، شىلدىك، حال قالاي؟
4. زەرەكتىلىكتى، ەپتىلىكتى جانە يكەمدىلىكتى قاجەت ەتەتىن ويىندار: ايگولەك، ايداپسال، اتقۋما، اۋدارىسپاق، باعانا ورمەلەۋ، بالتام شاپ، بورىكتاستاماق، بۇعناي، بۇعىباي، بۇقاتارتىس، بۇرىش، ءبىز دە، ەگەر…، جاسىرىنباق، جاياۋ جارىس، كوكپار، كورشى، كۇرەس، قارامىرزا، قاسسىڭ با، دوسسىڭ با؟، قىندىق-ساندىق، ورىن تاپ، وتىرماق، ساناماق، سۇراق-جاۋاپ، تاسىماق، تاسىمالداۋ، تەڭ كوتەرۋ، تىمپي-تىمپي، ۇشتى-ۇشتى، ءۇي ۇستىندەگى كىم؟، شىمبيكە.
5. سوڭعى كەزدە قالىپ-تاسقان ويىندار: ءارىپ تاڭداۋ، بريگادا، مەيرامحانا، ءنومىر، پارول، پوشتا، سىمسىز تەلەفون، سىڭارىن تابۋ. بۇلاردىڭ ىشىندە بىرقاتار ويىندار سپورتتىق، توي ويىندارى بولىپ سانالادى. ال ەندى، قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ىشىندە «قۋىرماش» ءتارىزدى جاس سابيلەرگە ارنالعان دا ويىندار بار. ءبىز ەندى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ نەگىزگىلەرىن تالداپ، تارقاتساق. اقسۇيەك. قىز-بوزبالالار ونى جازعى ايلى تۇندە ويناعان. ويىن باستاۋشى جىلقىنىڭ باقاي سۇيەگىن، ول بولماسا قوي- دىڭ جىلىگىن، نەمەسە جاۋىرىنىن، جامباسىن قولىنا الىپ، ويىنعا قاتىسۋشىلارعا كورسەتىپ، بەلگىلەپ الادى دا، ويىنشىلاردى ەكى توپقا ءبولىپ، الىسىراق بارادى دا اقسۇيەكتى لاقتىرىپ جىبەرەدى. قاي توپتىڭ ويىنشىلارى اقسۇيەكتى ءبىرىنشى بولىپ تاپسا، سول توپ جەڭگەن بولىپ سانالادى. سۇيەك ەتى ءمۇجىلىپ، دالادا جاتىپ كۇنگە كۇيىپ، ابدەن اعارعان بولۋعا ءتيىستى.
التىباقان. بۇل – جاس-تاردىڭ كەشكىلىك باس قوسىپ، ءان ايتىپ، دومبىرا تارتىپ، قىزدار، جىگىتتەر بولىپ ايتىسىپ، ءبىر-بىرىمەن ازىلدەسىپ كوڭىل كوتەرەتىن ويىن-ساۋىعى. قازىر دە ۇلكەن تويلاردا التىباقان قۇرىلادى. التىباقاندى قۇرۋ مىنانداي تاسىلمەن جۇزەگە اسىرىلادى: التى باقاندى سىرىقتىڭ ەكى باسىن ءۇش-ۇشتەن قوساقتايدى دا موسى ءتارىزدى ەتىپ بايلاپ تاستايدى. باقاننىڭ اشا تارماعى سىرىققا كيگىزىلىپ تۇرۋعا ءتيىستى. التى باقاندى قۇراستىرىپ بولعاننان سوڭ ونىڭ ەكى باسىنا 3 قاتار ارقان بايلانادى. ارقان تارتپاق. ونى ارقان تارتىس دەپ تە اتايدى. بۇل ويىننىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى جازدا كوگال ۇستىندە، ەكىنشىسى قىستا قار ۇستىندە وينالادى. جازدا ويىنشىلاردىڭ سانى 10 بالادان كوپ بولماسا، وي-ىن قىزىقتى بولادى. ويىنعا ۇزىندىعى 8-10 مەترلىك ەكى ۇشى تۇيىلگەن ارقان ازىرلەنەدى. ونىڭ تەڭ ورتاسىنا بەلگى رەتىندە قىزىل ماتانى بايلاپ قويادى. ويىنعا قاتىسۋشى ەكى توپتاعىلار ءوز جاعىندا بويلارىنا قاراي ساپ تۇزەپ، ويىن باستاۋعا بەلگى بەرىلگەندە ارقاندى ءوز جاعىنا قاراي تارتادى. قىستا ون –ون بەس بالا تارتقاندا ۇزىلمەيتىن ارقان تاڭداپ الىنىپ، ۇلكەن ادامنىڭ الاقانىنىڭ كولەمىندەي ەكى تاقتايدىڭ ورتاسىنان وتكىزىلىپ، ورتاسىنا اققالا ءۇيىلىپ، ەكى جاق ونى وزىنە قاراي قۇلاتۋ ءۇشىن تارتادى.
«اۋدارىسپاق». ول – قازاق، قىرعىز حالىقتارىنىڭ اراسىندا كەڭ تاراعان ويىن. اتقا مىنگەن ەكى جىگىت جەكپە-جەككە شىعىپ، ءبىرىن-ءبىرى اتتان اۋدارىپ تاستاۋعا تىرىسادى. اۋدارىسپاققا ۇلكەن تويلاردا ارنايى جۇلدە تاعايىندالادى. وعان ون سەگىز جاستان اسقان قارۋلى جىگىتتەردىڭ قاتىسقانى ءجون. اۋدارىسپاق ويىنىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا سايىسقا قاتىسۋشىلار سالماقتارىنا قاراي ءۇش توپقا ءبولىنىپ، كۇش سىناسادى. ەپتىلىكتى، كۇشتىلىكتى، تاپقىرلىقتى، باتىلدىقتى تالاپ ەتەتىن سپورتتىق ويىن.
ايگولەك. ونى قىز-جىگىتتەر ەكى توپقا ءبولىنىپ، قاز-قاتار تۇرىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ قولىنان ۇستاپ تۇرىپ وينايدى. ءبىر توپتىڭ ويىن باستاۋشىسى: «ايگولەك-اۋ، ايگولەك، ايدىڭ ءجۇزى دوڭگەلەك، بىزدەن سىزگە كىم كەرەك؟»، دەپ سۇرايدى. ەكىنشى توپتىڭ ويىن باستاۋشىسى: «ايگولەك-اۋ، ايگولەك، ايدىڭ ءجۇزى دوڭگەلەك، سىزدەن بىزگە اقەركە كەرەك!»، — دەپ، ءبىر ادامنىڭ اتىن اتاپ شاقىرادى دا، اتى اتالعان ادام بار پارمەنىمەن جۇگىرىپ كەلىپ، شاقىرعان توپتىڭ تىزبەگىن ءۇزىپ كەتۋگە تىرىسادى. تىزبەكتى ءۇزىپ كەتسە، ول توپتان قالاعان ادامىن الىپ كەتەدى، ۇزە الماسا سول توپتا قالىپ قويادى. ويىن ەكى جاقتىڭ ءبىرىنىڭ ادامدارى تاۋسىلعانشا جالعاسا بەرەدى. التىن قاباق. مەرگەندەر سايىسى. جىگىتتەر ساداق جەبەسىن نىساناعا ءارى تەز، ءارى ءدال تيگىزۋگە ءتيىستى. بۇل سايىس ۇلكەن تويلاردا ارنايى جۇلدە تاعايىندالىپ وتكىزىلەدى. التىن قاباق سايىسىنىڭ تۇرلەرى: جاياۋ نەمەسە ات ۇستىنەن سى-رىق باسىنداعى تەڭگەنى اتىپ ءتۇسىرۋ، جوعارى لاقتىرىلعان قالپاقتى، باسقا دا زاتتاردى اتىپ ءتۇسىرۋ، ات ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتىپ نىساناعا ءدال تيگىزۋ. مەرگەندەر سايىسىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – جامبى اتۋ، ساداق تارتۋ.
ات سايىسى. سپورتتىق ويىن. ونىڭ تۇرلەرى: ات ومىراۋلاستىرۋ، اۋدارىسپاق، جورعا جارىس، كوكپار تارتۋ، تەڭگە الۋ، قىز قۋ، قىز جارىس، سايىسۋ ت.ب. ولار ۇلكەن تويلاردا ۇيىمداستىرىلادى. سايىسقا تۇسەتىن اتتار الدىن-الا جاراتىلادى. ات سايىسىنداعى كەيبىر ۇلتتىق ويىندار وليمپيادا ويىندارىنىڭ جوسپارىنا ەنگىزىلگەن.
الامان بايگە. مۇندا جۇيرىك، جارىس اتتار 25-100 شاقىرىمدىق قاشىققا شابادى. ونىڭ جولىندا اينالىپ وتەتىن كول، ساي-سالا، بەل-بەلەستەر ءتارىزدى كەدەرگىلى جەرلەر بولۋعا ءتيىستى. الامان بايگە ۇلكەن تويدا، ۇلكەن استا، تورقالى تويلار مەن زور مەرەكەلەردە جاريالانادى.
اقشامشىق (ساقينا سا-لۋ). بۇل – قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇرلى ويىنى. ونى ساقينا سالۋ، ساقينا تاستاۋ دەپ تە ايتادى. ويىنعا ون –ون بەس ادام قاتىسىپ، ورتاعا ءبىر جىگىتتى نەمەسە ءبىر قىزدى شىعارىپ، قولىنا ساقينا ۇستاتادى. ويىن ەرەجەسى بويىنشا قىز-جىگىتتەر ۇيدە دوڭگەلەنە وتى- رىپ، ەكى الاقانىن ءبىر-بىرىنە قابىستىرىپ العا سوزادى. ويىندى جۇرگىزۋشىنىڭ الا-قانىنداعى ساقينانى كىمگە سالسا دا ءوز ەركى. ول بارلىق ادامداردىڭ الاقانىنا ساقينا سالعان بولىپ شىعىسىمەن، «تۇر ساقينام، تۇر»، — دەپ، نەمەسە «اقشامشىعىمدى بەر!» دەپ داۋىستايدى. سول ءسات ساقينا تاستالعان ادام ورنىنان اتىپ تۇرۋعا ءتيىستى، «ساقينا مەندە»، — دەپ. ونى كورشىسى ۇستاپ الماي قالسا، جۇرت الدىندا ءوز ونەرىن كورسەتەدى. كەيبىر كىتاپتاردا ساقينا تاستاۋ اقشامشىق ەمەس، اقشىمشىق دەپ تە جازىلىپ ءجۇر.
تەڭگە الۋ. جەردە جاتقان تەڭگەنى اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ ءىلىپ الۋ ۇلكەن ەپتىلىكتى، ات قۇلاعىندا وينايتىن شابوندوزدىق تاجىريبەنى تالاپ ەتەدى. تەڭگەنى جەردەن ءىلىپ العاندارعا بايگە بەرىلەدى. بۇرىندارى قازاق جىگىتتەرى اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ قولىنداعى قىلىشىمەن جەردە جاتقان تەزەكتى تۇيرەپ الىپ كوككە لاقتىرىپ جىبەرىپ، ونى جالما-جان قىلىشىمەن ەكىگە ءبولىپ شاۋىپ تۇسىرەتىن. «قىز قۋ». ول – ۇلتتىق ات سپورتى ويىنى. قازىر بۇل ويىننىڭ ەرەجەسى جاسالىپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلدى. قازاقستان-دا قىز قۋدىڭ العاشقى سپورتتىق جارىستارى 1923 جىلى وتكىزىلدى. سودان بەرى مەرەكەلىك باعدارلامالارعا ەنگىزىپ كەلەدى. قىز قۋ جارىسىندا اتقا مىنگەن جىگىت اينالىپ قايتاتىن جەرگە دەيىن الدىندا اتپەن شاۋىپ بارا جاتقان قىزدى قۋىپ جەتىپ، ونىڭ بەتىنەن سۇيۋگە ءتيىستى. بۇل – جىگىتتىڭ جەڭگەنى. قۋىپ جەتە الماسا، قايىرا شاپقاندا قىز جىگىتتى، ونىڭ اتىن قامشىنىڭ استىنا الادى. بۇل – قىزدىڭ جەڭگەنى. كوكپار. ۇلتتىق ات ويىنى. ەتنوگرافتاردىڭ ايتۋىنشا، اۋەلگى اتاۋى «كوك ءبورى» سوزىنەن شىققان. بۇرىندارى مال باققان كوشپەلى حالىقتار كوك ءبورىنى سوعىپ العاندا ولىگىن ات ۇستىندە سۇيرەلەپ، ءبىر-بىرىنەن الا قاشىپ، ءماز-ءمايرام بولعان. كەيىن ول ۇلتتىق ويىنعا اينالعان. كوكپار ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ دا سۇيىكتى ويىنى. كوكپار جاپپاي تارتىس جانە دودا تارتىس بولىپ ەكىگە بولىنەدى. 1949 جىلى ەلىمىزدە كوكپار جارىسىنىڭ جاڭا ەرەجەسى بەكىتىلدى. الاڭ كولەمى قاتىسۋشىلار سانىنا سايكەس. ەگەر ءار كوماندا 5 ادامنان بولسا، الاڭنىڭ ايماعىنىڭ ۇزىندىعى 300 مەتر، ەنى 100 مەتر; 10 ادامنان بولسا، 500ح200 مەتر; 15 ادامنان بولسا 700ح300 مەتر; 20 ادام بولسا، 1000ح500 مەتر. كوكپاردا باسى كەسىلگەن سەركە تارتىلادى.
«ۇشتى-ۇشتى». ويىن باستاۋشى وعان قاتىسۋشىلاردى جاڭىلىستىرۋ ءۇشىن تەز-تەز ۇشاتىن، ۇشپايتىن زاتتاردى ارالاستىرىپ ايتادى. شارت بويىنشا ويناۋشىلار ۇشاتىن زاتتارعا عانا قولىن كوتەرۋگە ءتيىستى. ولار ۇشپايتىن زاتقا قولىن كوتەرىپ قالسا، ايىبىنا ءوز ونەرىن كورسەتەدى. ويىن باستاۋشى نەگىزىنەن ادامداردى بىلايشا جاڭىلىستىرادى:
- ۇشتى، ۇشتى – تارعاق ۇشتى! (ۇشادى).
- ۇشتى، ۇشتى – جارعاق ۇشتى! (ۇشپايدى).
- ۇشتى، ۇشتى – تىرنا ۇشتى! (ۇشادى).
- ۇشتى، ۇشتى – تىرما ۇشتى! (ۇشپايدى).
«سوقىرتەكە». ويىنشىلار دوڭگەلەنە تۇرادى. ورتاعا ورامالمەن كوزى بايلانعان ادامدى – «سوقىرتەكەنى» شى-عارادى. شەڭبەر بويىنشا تۇرعان ويىنعا قاتىسۋشىلار «سوقىرتەكەنى» تۇرتكىلەيدى. ول سول كەزدە تۇرتكەن ويىنشىنى ۇستاپ الىپ، اتىن ايتۋعا ءتيىس. «سوقىرتەكەنىڭ» تىنىش تۇرعان ويىنشىنى دا ۇستاپ الۋىنا بولادى. ۇستالىنىپ قالعان ويىنشى «سوقىرتەكەگە» اينالىپ، ويىن جالعاسا بەرەدى.
ماقسات ناۋانۇلى
