Ulttyq oıyn — asyl mura

5816
Adyrna.kz Telegram

Qazaqtyń ulttyq oıyndary bes túrge bólinedi. Olar: ańǵa baılanysty, malǵa baılanysty, túrli zattarmen oınalatyn, zerektikti, eptilikti jáne ıkemdilikti qajet etetin, sońǵy kezde qalyptasqan oıyndar. Olardyń negizgileriniń ózi júzden astam. Bul oıyndardyń kóbisiniń ejelden qalyptasqan arnaıy óleńderi bar. Óleńder oıynnyń estetıkalyq áserin arttyryp, balalardyń óleń-jyrǵa degen ystyq yqylasyn oıatyp, kóńilin kóteredi, dúnıetanymyn arttyryp, eńbekke baýlıdy, shıryqtyryp, shynyqtyrady.

Etnograf – ǵalymdardyń paıymdaýynsha, ata-babalarymyzdan bizge jetken ulttyq oıyndarymyzdyń tarıhy Qazaqstan jerinde b.z.b. birinshi myńjyldyqta-aq qalyptasqan. Olardyń ishinde toǵyzqumalaq, qýyrshaq, asyq oıyndary Azııa elderinde taıpalyq odaq- tar men alǵashqy memleket- terde keńinen tarady. Biz-diń qoǵamyzdaǵy ulttyq oıyndardyń negizi, shyǵý tegi halqymyzdyń kóshpeli dástúrli sharýashylyq qare- ketterinen bastaý alady.

Bulardyń kóbisi mal sharýa-shylyǵyna, ańshylyqqa, jaýgershilikke negizdilgen.

Ahmet Júnisovtyń aıtýynsha (Fánıden baqıǵa deıin, — Almaty: «Qaınar», 1994), «Ózge halyqtar sııaq-ty qazaqtyń da erteden qalyptasqan, atadan – balaǵa mura bolyp jalǵasyp kele jatqan ulttyq oıyn-saýyq túrleri bar. Zer salyp baıqap otyrsaq, ol oıyn-saýyqtar qazaqtyń ulttyq ereksheligine, kúndelikti turmys-tirshiligine tyǵyz baılanysty týǵan eken jáne adamǵa jastaıynan dene tárbıesin berýge, ony batyldyqqa, eptilikke, tapqyrlyqqa, kúshtilikke, tó- zimdilikke t.b. ádemi adamgershilik qasıetterge baýlýǵa baǵyttalǵan eken». Al endi, «Qazaqstan. Ulttyq enıklopedııa» kitabynda qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń mán-mańyzy týraly bylaı dep jazylǵan: «Qazaq ulty ne- gizinen urpaq qamyn basty maqsat etip qoıyp, bala-lardyń naǵyz azamat bolyp qalyptasýyna asa zor mán bergen. Nátıjesinde dástúr-li bala tárbıesiniń basty quraly retinde ulttyq oıyndy oraılastyryp, damytyp otyrǵan».

1. Ańǵa baılanysty oıyndar: aqserek-kókse-rek, ańshylar, ańshylar men qoıandar, kirpishe qarǵý, qas-qulaq, ordaǵy qasqyr.

2. Malǵa baılanysty oıyndar: alarman (qoıǵa qasqyr shapty), asaý kók, býra-qotan, kóksıyr, soqyr-teke, túıe men bota.

3. Túrli zattarmen oınalatyn oıyndar: aǵash aıaq, aqqala, aqpa, aqsúıek, aqshamshyq, alakúshik, alty-baqan, arqan attaý, arqan tartpaq, arqan tartys, aryndy arqan, asaý mástek, asyq, attamaq, aýyrtaıaq, áıkel, áýetaıaq, batpyraýyq, belbeý soq, belbeý tartys, daýystap atyńdy aıtam, epti jigit, jaıaý kókpar, jemekil, jigit qýý, jigit oıyny, kúzetshiler, kúmis ilý, qamaldy qorǵaý, qarashe, qımaq, qyz qýý, lek (shóldik), mondanaq, oramal tastaý, saqına jasyrý, sıqyrly taıaq, tapshy, kimniń daýysy, taıaq júgirtý, tepe-teńdik, tobyq, tutqyn alý, túıilgen oramal, shalma, shertpek, shildik, hal qalaı?

4. Zerektilikti, eptilikti jáne ıkemdilikti qajet etetin oıyndar: aıgólek, aıdapsal, atqýma, aýdaryspaq, baǵana órmeleý, baltam shap, bóriktastamaq, buǵnaı, buǵybaı, buqatartys, burysh, biz de, eger…, jasyrynbaq, jaıaý jarys, kókpar, kórshi, kúres, qaramyrza, qassyń ba, dossyń ba?, qyndyq-sandyq, oryn tap, otyrmaq, sanamaq, suraq-jaýap, tasymaq, tasymaldaý, teń kóterý, tympı-tympı, ushty-ushty, úı ústindegi kim?, shymbıke.

5. Sońǵy kezde qalyp-tasqan oıyndar: árip tańdaý, brıgada, meıramhana, nómir, parol, poshta, symsyz telefon, syńaryn tabý. Bulardyń ishinde birqatar oıyndar sporttyq, toı oıyndary bolyp sanalady. Al endi, qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń ishinde «qýyrmash» tárizdi jas sábılerge arnalǵan da oıyndar bar. Biz endi qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń negizgilerin taldap, tarqatsaq. Aqsúıek. Qyz-bozbalalar ony jazǵy aıly túnde oınaǵan. Oıyn bastaýshy jylqynyń baqaı súıegin, ol bolmasa qoı- dyń jiligin, nemese jaýyrynyn, jambasyn qolyna alyp, oıynǵa qatysýshylarǵa kórsetip, belgilep alady da, oıynshylardy eki topqa bólip, alysyraq barady da aqsúıekti laqtyryp jiberedi. Qaı toptyń oıynshylary aqsúıekti birinshi bolyp tapsa, sol top jeńgen bolyp sanalady. Súıek eti mújilip, dalada jatyp kúnge kúıip, ábden aǵarǵan bolýǵa tıisti.

Altybaqan. Bul – jas-tardyń keshkilik bas qosyp, án aıtyp, dombyra tartyp, qyzdar, jigitter bolyp aıtysyp, bir-birimen ázildesip kóńil kóteretin oıyn-saýyǵy. Qazir de úlken toılarda altybaqan qurylady. Altybaqandy qurý mynandaı tásilmen júzege asyrylady: alty baqandy syryqtyń eki basyn úsh-úshten qosaqtaıdy da mosy tárizdi etip baılap tastaıdy. Baqannyń asha tarmaǵy syryqqa kıgizilip turýǵa tıisti. Alty baqandy qurastyryp bolǵannan soń onyń eki basyna 3 qatar arqan baılanady. Arqan tartpaq. Ony arqan tartys dep te ataıdy. Bul oıynnyń eki túri bar. Birinshisi jazda kógal ústinde, ekinshisi qysta qar ústinde oınalady. Jazda oıynshylardyń sany 10 baladan kóp bolmasa, oı-yn qyzyqty bolady. Oıynǵa uzyndyǵy 8-10 metrlik eki ushy túıilgen arqan ázirlenedi. Onyń teń ortasyna belgi retinde qyzyl matany baılap qoıady. Oıynǵa qatysýshy eki toptaǵylar óz jaǵynda boılaryna qaraı sap túzep, oıyn bastaýǵa belgi berilgende arqandy óz jaǵyna qaraı tartady. Qysta on –on bes bala tartqanda úzilmeıtin arqan tańdap alynyp, úlken adamnyń alaqanynyń kólemindeı eki taqtaıdyń ortasynan ótkizilip, ortasyna aqqala úıilip, eki jaq ony ózine qaraı qulatý úshin tartady.

«Aýdaryspaq». Ol – qazaq, qyrǵyz halyqtarynyń arasynda keń taraǵan oıyn. Atqa mingen eki jigit jekpe-jekke shyǵyp, birin-biri attan aýdaryp tastaýǵa tyrysady. Aýdaryspaqqa úlken toılarda arnaıy júlde taǵaıyndalady. Oǵan on segiz jastan asqan qarýly jigitterdiń qatysqany jón. Aýdaryspaq oıynynyń erejesi boıynsha saıysqa qatysýshylar salmaqtaryna qaraı úsh topqa bólinip, kúsh synasady. Eptilikti, kúshtilikti, tapqyrlyqty, batyldyqty talap etetin sporttyq oıyn.

Aıgólek. Ony qyz-jigitter eki topqa bólinip, qaz-qatar turyp, bir-biriniń qolynan ustap turyp oınaıdy. Bir toptyń oıyn bastaýshysy: «Aıgólek-aý, aıgólek, aıdyń júzi dóńgelek, bizden sizge kim kerek?», dep suraıdy. Ekinshi toptyń oıyn bastaýshysy: «Aıgólek-aý, aıgólek, aıdyń júzi dóńgelek, sizden bizge Aqerke kerek!», — dep, bir adamnyń atyn atap shaqyrady da, aty atalǵan adam bar pármenimen júgirip kelip, shaqyrǵan toptyń tizbegin úzip ketýge tyrysady. Tizbekti úzip ketse, ol toptan qalaǵan adamyn alyp ketedi, úze almasa sol topta qalyp qoıady. Oıyn eki jaqtyń biriniń adamdary taýsylǵansha jalǵasa beredi. Altyn qabaq. Mergender saıysy. Jigitter sadaq jebesin nysanaǵa ári tez, ári dál tıgizýge tıisti. Bul saıys úlken toılarda arnaıy júlde taǵaıyndalyp ótkiziledi. Altyn qabaq saıysynyń túrleri: jaıaý nemese at ústinen sy-ryq basyndaǵy teńgeni atyp túsirý, joǵary laqtyrylǵan qalpaqty, basqa da zattardy atyp túsirý, at ústinde shaýyp kele jatyp nysanaǵa dál tıgizý. Mergender saıysynyń taǵy bir túri – jamby atý, sadaq tartý.

At saıysy. Sporttyq oıyn. Onyń túrleri: at omyraýlastyrý, aýdaryspaq, jorǵa jarys, kókpar tartý, teńge alý, qyz qýý, qyz jarys, saıysý t.b. Olar úlken toılarda uıymdastyrylady. Saıysqa túsetin attar aldyn-ala jaratylady. At saıysyndaǵy keıbir ulttyq oıyndar Olımpıada oıyndarynyń josparyna engizilgen.

Alaman báıge. Munda júırik, jarys attar 25-100 shaqyrymdyq qashyqqa shabady. Onyń jolynda aınalyp ótetin kól, saı-sala, bel-belester tárizdi kedergili jerler bolýǵa tıisti. Alaman báıge úlken toıda, úlken asta, torqaly toılar men zor merekelerde jarııalanady.

Aqshamshyq (saqına sa-lý). Bul – qazaq halqynyń erte zamannan kele jatqan dástúrli oıyny. Ony saqına salý, saqına tastaý dep te aıtady. Oıynǵa on –on bes adam qatysyp, ortaǵa bir jigitti nemese bir qyzdy shyǵaryp, qolyna saqına ustatady. Oıyn erejesi boıynsha qyz-jigitter úıde dóńgelene oty- ryp, eki alaqanyn bir-birine qabystyryp alǵa sozady. Oıyndy júrgizýshiniń ala-qanyndaǵy saqınany kimge salsa da óz erki. Ol barlyq adamdardyń alaqanyna saqına salǵan bolyp shyǵysymen, «Tur saqınam, tur», — dep, nemese «Aqshamshyǵymdy ber!» dep daýystaıdy. Sol sát saqına tastalǵan adam ornynan atyp turýǵa tıisti, «Saqına mende», — dep. Ony kórshisi ustap almaı qalsa, jurt aldynda óz ónerin kórsetedi. Keıbir kitaptarda saqına tastaý aqshamshyq emes, aqshymshyq dep te jazylyp júr.

Teńge alý. Jerde jatqan teńgeni atpen shaýyp kele jatyp ilip alý úlken eptilikti, at qulaǵynda oınaıtyn shabondozdyq tájirıbeni talap etedi. Teńgeni jerden ilip alǵandarǵa báıge beriledi. Buryndary qazaq jigitteri atpen shaýyp kele jatyp qolyndaǵy qylyshymen jerde jatqan tezekti túırep alyp kókke laqtyryp jiberip, ony jalma-jan qylyshymen ekige bólip shaýyp túsiretin. «Qyz qýý». Ol – ulttyq at sporty oıyny. Qazir bul oıynnyń erejesi jasalyp, bir júıege keltirildi. Qazaqstan-da qyz qýýdyń alǵashqy sporttyq jarystary 1923 jyly ótkizildi. Sodan beri merekelik baǵdarlamalarǵa engizip keledi. Qyz qýý jarysynda atqa mingen jigit aınalyp qaıtatyn jerge deıin aldynda atpen shaýyp bara jatqan qyzdy qýyp jetip, onyń betinen súıýge tıisti. Bul – jigittiń jeńgeni. Qýyp jete almasa, qaıyra shapqanda qyz jigitti, onyń atyn qamshynyń astyna alady. Bul – qyzdyń jeńgeni. Kókpar. Ulttyq at oıyny. Etnograftardyń aıtýynsha, áýelgi ataýy «kók bóri» sózinen shyqqan. Buryndary mal baqqan kóshpeli halyqtar kók bórini soǵyp alǵanda óligin at ústinde súırelep, bir-birinen ala qashyp, máz-máıram bolǵan. Keıin ol ulttyq oıynǵa aınalǵan. Kókpar Orta Azııa halyqtarynyń da súıikti oıyny. Kókpar jappaı tartys jáne doda tartys bolyp ekige bólinedi. 1949 jyly elimizde kókpar jarysynyń jańa erejesi bekitildi. Alań kólemi qatysýshylar sanyna sáıkes. Eger ár komanda 5 adamnan bolsa, alańnyń aımaǵynyń uzyndyǵy 300 metr, eni 100 metr; 10 adamnan bolsa, 500h200 metr; 15 adamnan bolsa 700h300 metr; 20 adam bolsa, 1000h500 metr. Kókparda basy kesilgen serke tartylady.

«Ushty-ushty». Oıyn bastaýshy oǵan qatysýshylardy jańylystyrý úshin tez-tez ushatyn, ushpaıtyn zattardy aralastyryp aıtady. Shart boıynsha oınaýshylar ushatyn zattarǵa ǵana qolyn kóterýge tıisti. Olar ushpaıtyn zatqa qolyn kóterip qalsa, aıybyna óz ónerin kórsetedi. Oıyn bastaýshy negizinen adamdardy bylaısha jańylystyrady:

- Ushty, ushty – tarǵaq ushty! (ushady).

- Ushty, ushty – jarǵaq ushty! (ushpaıdy).

- Ushty, ushty – tyrna ushty! (ushady).

- Ushty, ushty – tyrma ushty! (ushpaıdy).

«Soqyrteke». Oıynshylar dóńgelene turady. Ortaǵa oramalmen kózi baılanǵan adamdy – «soqyrtekeni» shy-ǵarady. Sheńber boıynsha turǵan oıynǵa qatysýshylar «soqyrtekeni» túrtkileıdi. Ol sol kezde túrtken oıynshyny ustap alyp, atyn aıtýǵa tıis. «Soqyrtekeniń» tynysh turǵan oıynshyny da ustap alýyna bolady. Ustalynyp qalǵan oıynshy «soqyrtekege» aınalyp, oıyn jalǵasa beredi.


Maqsat NAÝANULY

Pikirler