الەمدە تولەرانتتىلىق — قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى قۇندىلىق. بۇل - ادامداردىڭ سەنىمىنە، مادەنيەتىنە، تىلىنە، ۇلتىنا جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرىنە قۇرمەت كورسەتۋ، ولاردىڭ پىكىرلەرى مەن كوزقاراستارىنا سابىرلىق تانىتۋ. تولەرانتتىلىق بولعان جاعدايدا ءارتۇرلى مادەنيەتتەر، دىندەر، جانە الەۋمەتتىك توپتار بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ، قوعامدى بايىتادى. دەگەنمەن، تولەرانتتىلىقتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى – كەرىسىنشە، قاقتىعىستاردىڭ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ جانە سوعىستىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى.
ءدىنتانۋشى ءال-فارابي نۇربەكۇلىنىڭ ايتۋىنشا، تولەرانتتىلىقتىڭ بولماۋى ەلدىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە كەدەرگى جاسايدى.
«100-دەن استام ەتنوس وكىلدەرى مەن تىركەلگەن 18 كونفەسسيا وكىلدەرى تۇراتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا باسقانىڭ وزگەشەلىگىنە توزىمدىلىك تانىتۋسىز ءومىر ءسۇرۋ قيىنعا تۇسەر ەدى. تولەرانتتىلىق ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس بولۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەتىن فاكتورلارىنىڭ ءبىرى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ پرەامبۋلاسىندا «وسى زاڭ، كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ، ءدىني تاعاتتىلىقتىڭ جانە ازاماتتاردىڭ ءدىني نانىمدارىن قۇرمەتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تانيتىنىن نەگىزگە الادى» دەلىنگەن.
ءبىر ەلدىڭ اراسىندا ءتۇرلى پىكىر بولاتىنى تابيعي زاڭدىلىق، بىراق سول ەلدەگى جۇرتتى نانىم-سەنىم، پىكىر الۋاندىعىنا قاراماستان بىرىكتىرەتىن ورتاق ازاماتتىلىعى ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى”، دەيدى مامان.
سونىمەن قاتار، ءدىنتانۋشى ەلدە تولەرانتتىلىق تانىتپاۋ الاۋىزدىققا اكەلۋى جانە زاڭمەن جازالاناۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.
“باسقانىڭ نانىم-سەنىمىنە تولەرانتتىلىق تانىتپاۋ ءدىني الاۋىزدىققا اكەپ سوعۋى مۇمكىن. ال ءدىني الاۋىزدىق قوزدىرۋ دەگەن ول ءدىني ەكسترەميزمگە جاتاتىن ۇلكەن قىلمىس ەكەنىن ايتا كەتۋ ءجون. قر قىلمىستىق كودەكسىندە «الەۋمەتتiك، ۇلتتىق، رۋلىق، ناسiلدiك، تەكتىك-توپتىق نەمەسە دiني الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ» دەگەن 174-باپ بار، بۇل باپ بويىنشا ءدىني الاۋىزدىق قوزدىرۋ ءۇشىن 2000 اەك ايىپپۇلدان باستاپ بىرنەشە جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا دەيىن جازا قاراستىرىلعان»، دەيدى ءال-فارابي نۇربەكۇلى.
تولەرانتتىلىقتىڭ بولماۋى: دىنارالىق قاقتىعىستارعا اسەرى
تاريح بويى تولەرانتتىلىقتىڭ بولماۋى ءدىني جانە ەتنيكالىق قاقتىعىستاردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولدى. ورتا عاسىرلارداعى كرەست جورىقتارى – بۇل دىنارالىق تۇسىنبەۋشىلىك پەن توزىمسىزدىكتىڭ اسەرىنەن بولعان ۇزاق سوعىستاردىڭ ءبىر مىسالى. ەۋروپا مەملەكەتتەرى مۇسىلمان ەلدەرىمەن ءدىني سەنىمدەرىنىڭ ايىرماشىلىعى ءۇشىن بىرنەشە عاسىر بويى شايقاستى. دىنارالىق تولەرانتتىلىق بولماعاندىقتان، بۇل جورىقتار كوپتەگەن ادامنىڭ ولىمىنە، مادەني جانە تاريحي قۇندىلىقتاردىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلدى. بۇگىنگى كۇنى دە تولەرانتتىلىقتىڭ بولماۋى بىرنەشە ەلدەردە تۇراقسىزدىققا، دىنارالىق جانە ۇلتتىق قاقتىعىستارعا سەبەپ بولىپ وتىر. ورتا شىعىستاعى يزرايل مەن پالەستينا اراسىنداعى قاقتىعىس وسىنىڭ ءبىر ايقىن مىسالى. بۇل اۋماقتا يۋدايزم، يسلام جانە حريستيان دىندەرى تىعىز بايلانىستا بولعانىمەن، دىنارالىق تولەرانتتىلىقتىڭ بولماۋى جانە ساياسي جاعدايلار ادامداردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، ايماقتاعى تۇراقسىزدىقتىڭ جالعاسۋىنا الىپ كەلۋدە.تولەرانتتىلىق بولماعان جاعدايداعى ۇلتتار اراسىنداعى قاقتىعىستار
ۇلتارالىق تولەرانتتىلىقتىڭ بولماۋى دا قوعامداعى بەيبىتشىلىكتى بۇزۋى مۇمكىن. 20-شى عاسىردىڭ اياعىنداعى يۋگوسلاۆياداعى سوعىستار بۇعان مىسال بولا الادى. بۇرىن ءبىر مەملەكەتتە بەيبىت ءومىر سۇرگەن سەربتەر، حورۆاتتار جانە بوسنيالىق مۇسىلماندار اراسىندا ۇلتتىق جانە ءدىني ايىرماشىلىقتار نەگىزىندە قاقتىعىستار تۋىنداپ، ەل بولشەكتەندى. بۇل سوعىستار بارىسىندا جۇزدەگەن مىڭ ادام قازا تاۋىپ، ميلليونداعان ادام بوسقىن اتاندى. تولەرانتتىلىق بولماعاندىقتان، ءبىر كەزدەرى ىنتىماقتاستىقتا ءومىر سۇرگەن حالىقتار ءبىر-بىرىنە قارسى شىعىپ، ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان سوققى الدى. رۋانداداعى گەنوتسيد تە – ۇلتارالىق توزىمسىزدىكتىڭ سالدارى. حۋتۋ جانە تۋتسي ەتنيكالىق توپتارى اراسىندا كوپتەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان قارسىلاستىق 1994 جىلى گەنوتسيدكە الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە، جۇزدەگەن مىڭ تۋتسي حۋتۋ توپتارىمەن جويىلدى، بۇل وقيعا تاريحتا قارالى پاراق رەتىندە قالدى.تولەرانتتىلىقتىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتىلىققا اسەرى
تولەرانتتىلىق تەك ءدىني نەمەسە ەتنيكالىق قاقتىعىستاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى دا قامتاماسىز ەتەدى. مىسالى، ءتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردان، مادەنيەتتەردەن، دىندەردەن تۇراتىن قوعام تولەرانتتىلىقتى ساقتاعان جاعدايدا، بيزنەس پەن ەكونوميكالىق ءوسۋ ءۇشىن قولايلى ورتا قالىپتاسادى. جۇمىس ورنىندا تولەرانتتىلىقتىڭ بولۋى – ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ، كرەاتيۆتىلىكتى دامىتادى، سەبەبى ادامدار وزدەرىن ەركىن سەزىنەدى جانە جاڭا يدەيالاردى بولىسۋدەن قورىقپايدى. تولەرانتتىلىقتىڭ بولماۋى، كەرىسىنشە، ەكونوميكالىق دامۋ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەيدى. مىسالى، بەلگىلى ءبىر توپتارعا قارسى ديسكريميناتسيا قولدانىلاتىن قوعامداردا كادرلار شەكتەۋلى بولىپ، بيزنەس پەن كاسىپكەرلىك شەكتەلەدى. بۇل جالپى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمىن تەجەيدى جانە حالىق اراسىندا جۇمىسسىزدىق، كەدەيلىك ماسەلەلەرىن كۇشەيتەدى.قازىرگى زامانعى تولەرانتتىلىق ماسەلەلەرى
قازىرگى الەمدە تولەرانتتىلىق جاڭا سىن-قاتەرلەرمەن كەزدەسۋدە. الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ دامۋى ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جەڭىلدەتكەنىمەن، پىكىر الماسۋداعى پولياريزاتسيانى كۇشەيتىپ، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە توزىمدىلىك تانىتۋىن قيىنداتتى. كەيبىر ەلدەردە ءدىني نەمەسە ەتنيكالىق توزىمسىزدىك ساياسي ماقساتتا قولدانىلىپ، حالىق اراسىندا قورقىنىش پەن دۇشپاندىقتىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلۋدە. تولەرانتتىلىقتى قولداۋ ءۇشىن مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار ءبىلىم بەرۋ، مادەني الماسۋ باعدارلامالارىن دامىتۋدا. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ) تولەرانتتىلىقتى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا 16 قاراشانى حالىقارالىق تولەرانتتىلىق كۇنى دەپ جاريالاعان. بۇل كۇن تولەرانتتىلىقتىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرۋ، ءارتۇرلى حالىقتاردى جاقىنداستىرۋ جانە ولاردىڭ اراسىندا بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن اتالىپ وتەدى. ال تولەرانتتىلىقتى دامىتۋ ءۇشىن وتباسىدان باستاپ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە دە ۇلكەن ءرول اتقارىلادى. وتباسىدا بالالاردى باسقا مادەنيەتتەر مەن دىندەرگە قۇرمەتپەن قاراۋعا تاربيەلەۋ، ولاردىڭ ساناسىندا تولەرانتتىلىق نەگىزىن قالايدى. مەكتەپتەردە ءارتۇرلى مادەنيەت پەن ءدىن تۋرالى ءبىلىم بەرۋ، وقۋشىلاردى باسقا مادەنيەتتەرگە قىزىعۋشىلىقپەن قاراۋعا، ءبىر-بىرىنە قۇرمەت كورسەتۋگە ۇيرەتەدى. سونىمەن قاتار، اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە تولەرانتتىلىقتى ناسيحاتتاۋ ماڭىزدى. مەديا سالاسىندا دىنارالىق جانە ەتنيكارالىق تولەرانتتىلىق تۋرالى ماتەريالداردى ءجيى جاريالاپ، قوعامدىق سانانى دۇرىس باعىتتا تاربيەلەۋ ارقىلى قوعامدا تۇسىنىستىك پەن قۇرمەتتى نىعايتۋعا بولادى. تولەرانتتىلىق قوعامنىڭ بەيبىت جانە تۇراقتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ماڭىزدى. بۇل ءارتۇرلى مادەنيەت پەن دىندەردىڭ وكىلدەرى ءبىر-ءبىرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن قۇرمەتتەپ، بىرگە ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قاسيەت. تولەرانتتىلىقتىڭ بولماۋى – ديالوگ پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ ورنىنا قاقتىعىستار مەن تۇراقسىزدىققا اكەلەتىن فاكتور. سول سەبەپتى، تولەرانتتىلىقتى تاربيەلەۋ ءاربىر سانالى ازاماتتىڭ، قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتى بولۋى ءتيىس. تولەرانتتى قوعام – بۇل تۇراقتى، دامۋشى جانە قاۋىپسىز قوعام.دانا نۇرمۇحانبەت
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
