ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن كوشپەلiلەر ورتا عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىنگى تاريحتا ادامزات وركەنيەتىنە قوسقان جارقىن ۇلەسىمەن ءوز زامانىندا جاھاندانۋ ۇردىسىنە وشپەس ءىز قالدىردى. ەڭ اۋەلى، جىلقىنىڭ قازاق جەرىندە جاڭا تاس داۋىرىندە قولعا ۇيرەتىلگەندىگىن بۇگىنگى ارحەولوگيالىق قازبالار دالەلدەپ وتىر. ولار سول داۋىرلەردە ويلاپ تاپقان اتقا مىنۋگە يكەمدەلگەن اۋى كەڭ شالبار مەن ەكi ءوڭiرi الدىنان قاۋسىرىناتىن كيiم جانە ۇزەڭگىگە تەبىنەتىن اياق-كيىم جابدىقتارى كوشپەلى شارۋاشىلىق-مادەني تالاپتارىنان تۋىنداعان جاڭالىقتار رەتىندە باعالانادى.
ەرگە ءمىنىپ-تۇسۋگە، ات ۇستىنەن ۇرىس سالۋدا ۇلكەن مىندەت اتقاراتىن ەتىك وكشەسى، وعان قوسا جۇردەك ەتۋ ءۇشىن اتتىڭ بۇيىرىنە تەبىنەتىن باتقى (شپور), تايانىش قىزمەتى اتقاراتىن قونىشىنىڭ ارتىنا سالىنعان مەتالل تىرەمە، بەرىك بولۋى ءۇشىن سالىنعان سىرىوكشە قاتارلى ەتىك دەتالدارى سالت اتتى مادەنيەت وكىلدەرىنە ءتان جاڭالىقتار ورتا عاسىردان باستاپ ەۋرازيا اۋماعىنا جاپپاي تارالدى.
قازاق تۇسىنىگىندە قارۋ-سايماننىڭ كومەگىمەن ولجا الۋ اڭشىلىق، ال ءتىرى حايۋاننىڭ جاردەمىنە سۇيەنىپ، اڭ الۋدى ساياتشىلىق دەپ ءتۇسىندى. سايىن دالادا وتكەن اسكەري دەموكراتيا زامانىنان بەرى كەلە جاتقان ۇجىمدىق اڭ اۋلاۋ ءتۇرى – سالبۋرىن داستۇرىنەن قالعان ىزدەردى ءالى دە بايقاۋعا بولادى. «قاسىمحان سارايشىققا كەلىپ، اكەسى جانىبەككە ارناپ اس بەرىپ، توي جاساپ ات بايگەسىن وتكىزگەن. بايگە اتتارى سارايشىق پەن ۇيشىكتىڭ اراسىندا جوسىلىپتى. قىس تۇسە ەدىل مەن جايىقتىڭ ورتاسىندا حاننىڭ سالبۋرىنى ءوتىپتى. قىرىق سان قىرىمنان، قازاق پەن سوزاقتان 1000 قۇسبەگى قاتىسىپتى دەگەن اڭىز بار. سارىارقادا قۇلان، كيىك، اقبوكەن اۋلاۋعا ارنالىپ قازىلعان ورلار سول زاماننان قالعان بەلگى دەسەدى.
قۇسبەگىلەر، قىراعى مەرگەن، قاعۋشى مەن دابىلشى، جىلبۇرىندى اتشى، ىسپار قازانشى، ت.ب. الۋان ءتۇرلى كاسىپشىلەر، ونەرلىلەر قاۋىمى قىزۋ قاتىساتىن بۇل ءۇردىستى بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي يكەمدەپ، قايتا جانداندىرۋ ۇلتتىق سپورتتىڭ ماشىعى عانا ەمەس، مادەني-سپورتتىق ءتۋريزمنىڭ، قىزىق تاماشالاۋدى سۇيەتىن ساياحاتشىلىق سالاسىنا تاپتىرمايتىن نوۋ-حاۋ دەۋگە بولادى. ءبىر عانا مىسال، ماجارلار (ۆەنگرلەر) سپورتتىڭ بۇل ءتۇرىن عانا ەمەس، شىعىستىق اتبەگىلىكتى جانە سايىس ونەرىن باتىس جۇرتشىلىعىنا تۋريستىك، سپورتتىق قىزمەت رەتىندە ۇسىنىپ تابىس تاۋىپ كەلەدى. ولار، ءتىپتى قازاق جەرىنەن اپارعان كوشىم، جابى جىلقى تۇقىمدارىن جەرگىلىكتى تۇقىممەن ارالاستىرا ءوسىرىپ، ەۋروپا جۇرتشىلىعىنا «شىعىس اتبەگىلىك ويىنى» دەگەن جوبانى تۇراقتى ۇسىنا باستادى.
كوكپار. كوكپار جاپپاي تارتۋ، دودا تارتۋ دەگەن ەكى تۇرگە بولەنەدى. جاپپاي تارتۋدا جەكە ادامداردىڭ تاقىمداسىپ، قول قايراتىن، تاقىم كۇشىن، باتىلدىعىن، ەپتىلىگىن تولىق كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بار. ويىندا كىمگە بولسىن: كارى-جاس، ۇلكەن-كىشىگە شەكتەۋ بولمايدى، جاپپاي تارتۋ دەپ اتالۋى دا سوندىقتان. مۇندا اركىم لاقتى ءوزى يەمدەنۋگە تىرىسادى. سايىستى جينالعان قاۋىم سول مايداننان جاپپاي كورىپ، تاماشالايدى.
دودا تارتۋدا جۇيەلى جانە تۇراقتى ءتارتىپ ساقتالمايدى. ۇلكەن جىككە بولىنگەن توپتار تۇتاس سايىسادى. بۇرىن مۇنداي تارتۋعا كوبىنە اتالى اۋىلدار، رۋلارىمەن تۇسكەن. وسىنداي جاعدايدا كوكپار كىمنىڭ قولىنا تۇسسە، سوندا قالادى. كەيدە بۇل ءتۇردى «مارتا تارتۋ» دەپ تە اتايدى.
اينالما كوكپار – كوك لاقتى ءبىر عانا بەلگىلەنگەن جەرگە اپارىپ تاستاۋ، مارە كوكپار ەكى شەتتەن مارە جەر بەلگىلەپ، سەركەنى ءار جاق ءوز مارەسىنە اپارۋعا تالاسادى.
كۇرەس. سپورتتىڭ كلاسسيكالىق تۇرلەرى سياقتى قازاقشا كۇرەس ادامنىڭ تاندىك جانە مورالدىق قاسيەتتەرىن شىنىقتىرادى. كۇرەستە كيەتىن كيىم سپورتتىق جارىستاردىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنە يكەمدەي وتىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن كەيبىر تولىقتىرۋلاردى كىرىكتىرۋ شارت. اتاپ ايتساق، پالۋانداردىڭ اياقكيىمىن كەبىس نەگىزىندە جاساپ، كەۋدەلىك كيىمىن قازاقى ورنەكتەر سالىپ، بەرىك ماتەريالدان تىگىلگەن بەشپەنت تۇرىندە دامىتۋعا بولار ەدى.
كۇرەس دەگەندە ەرەكشە ەسكەرەتىن نارسە، تۇركى حالىقتارى بولىپ ورتاق بىرەگەي كۇرەس تۋرالى كونتسەپتسيالىق مامىلەگە كەلگەننەن سوڭ، ونى حالىقارالىق دەڭگەيگە، وليمپيادالىق سپورت دەڭگەيىنە جەتكىزۋ مۇمكىندىگى بار.
جامبى اتۋ. كوشپەلi اسكەري ونەرىندە الىس قاشىقتىقتان اتۋعا ارنالعان ساداقتىڭ ەجەلگى اتاۋى جاق، سارجا، ونىڭ سالىپ جۇرەتىن قابىنىڭ اتاۋى ساداق ەكەندىگى بەلگىلى. تاس داۋiرiندە پايدا بولعان قارابايىر تۇرلەرى ۋاقىت وتە كەلە تولىسىپ، بiرنەشە اعاشتان جاسالىپ، توز، تارامىس، سۇيەك جانە مۇيىزبەن بەرىكتىگىن ارتتىرا تۇسكەن. سكيف ساداعى سالىستىرمالى تۇردە قىسقا، ۇزىندىعى 70-80 سم، جەبەسى دە سونشا بولدى. ال، عۇن ساداعىنىڭ ۇزىندىعى ادەتتە 150-160 سم، تۇركى-موڭعول ساداعىندا جاقتىڭ ۇزىندىعى قىسقارىپ، يiندەرiنiڭ سەرپiنiن ساقتاۋ ءۇشiن ادىرنانىڭ يiنiندە سۇيەك، كەيiن ءمۇيiز قولدانىلدى. ورتا عاسىردىڭ سوڭىن الا جاقتىڭ iشكi جاعىنان ءمۇيiز بەن تارامىس تارتىلىپ بەس بولىكتەن قۇرالعان كۇردەلى قۇراما جاق دۇنيەگە كەلدى.
ساداقشىلاردىڭ باسەكە سايىسى ۇلكەن توي مەن اس بەرۋ كەزىندە وتكىزىلەتىن. ونىڭ ماقساتى – سىرىق باسىنا ىلىنگەن التىن قاباقتى نەمەسە كۇمىس جامبىنى جاياۋ، نە ات ۇستىنەن شاۋىپ وتكەن بويدا نىساناعا ءدوپ تيگىزۋ.
بۇل سپورت ويىنىن جاڭعىرتۋ – جاستاردى مەرگەندىك پەن شاپشاڭدىققا باۋلىپ قانا قويماي، پاتريوتتىق تاربيە، ەتنيكالىق مادەنيەتكە قۇرمەتپەن قاراۋدى ۇيرەتەدى.
بىزدە ەندى قولعا العالى وتىرعان ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ شەتەلدەردە ەرتەدەن جۇزەگە اسقان، نارىققا بەيىمدەلۋ تاجىريبەسىنە قىسقاشا توقتالسام دەيمىن.
ماجارستاندا ءتۇرلى كوشپەلى مادەنيەت ەلەمەنتتەرىن جاڭعىرتىپ، جاساۋدى 1970 جىلداردان باستاپ قولعا العان ءىس قازىر ءوز ناتيجەسىن بەرۋدە: كيىز ءۇيدى عانا ەمەس ساداق، قىلىش، نايزا، ايبالتالاردىڭ سان الۋان تۇرلەرىن جاساۋدىڭ تاسىلدەرىن ولار يگەرگەن. ايتالىق، ساداقتىڭ سكيف، عۇن، اۆار، قىپشاق، ماديار، تۇركى-موڭعول، وسمانلى، پارسى دەپ اتالاتىن ءتۇرلى جۇرتتاردا كەڭ تارالعان تۇرلەرىمەن قوسا، ءحىى عاسىرعا ءتان بۇكىر ساداق، ءحىى-ءحىىى عع. ۇزىنشا ساداقتار ادىرناسى مەن باسىنىڭ ءيىنى، ءپىشىنى، ورنالاسۋ بۇرىشىنا قاراي وزگەشە بولىپ كەلەدى. ارحەولوگيالىق، تاريحي، بەينەلەۋ ونەرى دەرەكتەرى سالاسىنداعى قارۋ-جاراققا قاتىستى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ومىرگە اكەلگەن cاداقتاردىڭ تۇرلەرىن تابيعي جانە جاساندى ماتەريالدارمەن وندىرەتىن بىرنەشە كاسىپورىندار بار. ولاردىڭ ءبىر بولىگى ورگانيكالىق اينەك پاستادان ساداقتىڭ فورماسىن قۇيىپ دايىنداعان سوڭ ساداقتىڭ ەكى باسىن اعاشتان سالىپ، سينتەتيكالىق جىپپەن بەكىتەدى دە، تۋ سىرتىنان تەرىمەن قاپتايدى. سىرتقى ءپىشىنى تاريحي ساداقتاردى قايتالاسا، ونىڭ سەرپىمدىلىگى مەن كىرىسىن تارتۋ كۇشىنە قاراي بالا، ءجاسوسپىرىم، ورتاشا، قاتتى، كاسىبي ساداقشىلارعا ارنالعان تۇرلەرى نارىققا ۇسىنىلادى.
سونىڭ باستاۋىندا تۇرعان كاششاي لايوش – ات ۇستىنەن ساداق تارتۋدان ءۇش مارتە الەمدىك رەكورد جاساعان شەبەر، ات ۇستىنەن ساداق تارتۋدىڭ ءادىسىن، عىلىمي-پراكتيكالىق نەگىزدەمەسىن جاساعان مامان جانە الەمنىڭ 22 ەلىندە ءوز مەكتەبىن اشقان ۇستاز، سونداي-اق ساداق جاسايتىن فابريكانىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ ءبىرى. ونىڭ ات ۇستىنەن ساداق تارتۋداعى ءبىرىنشى الەمدىك رەكوردى 1998 جىلى ارنايى جابدىقتالعان يپپودرومدا اتتان تۇسپەستەن 286 اينالىم جاساپ شاپقان 12 ساعات ىشىندە 1000 جەبە تارتىپ، بارلىعى 4238 ۇپاي جيناعان. ەكىنشى رەكوردى 2002 جىلى ءدال سولاي 12 ساعات ىشىندە 323 اينالىم جاساپ، 3000 جەبە اتقان جانە 7126 ۇپاي جيناعان. مۇنان كەيىن گيننەستەگى رەكوردىن قايتادان 2006 جىلى جاڭالادى: بۇل جولى كاششاي 24 ساعات بويى ۇزدىكسىز شاۋىپ يپپودرومدا 661 اينالىم جاساپ، وسى ۋاقىت ىشىندە 5412 جەبە اتىپ، 15596 ۇپايدى رەكورد رەتىندە تىركەدى. كاششايدىڭ بالاتون وڭىرىندە ساداق تۇرلەرىن جاسايتىن زاۋىتى جانە شاباندوز-ساداقشىلار مەكتەبى بار. وندا ەۋروپا ەلدەرىنەن باسقا، اقش، كانادا، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا ەلدەرىنەن كەلگەن ساداقشىلار وقىپ ۇيرەنەدى. ارينە، كاششايدىڭ رەكوردى مەن ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ جەتىستىكتەرى مىقتى دەنە جاتتىعۋىمەن، پسيحولوگيالىق دايىندىقپەن بىرگە اسقاق ارماندا، ەسكىنى جاڭعىرتۋعا دەگەن رۋح پەن جىگەرىندە بولىپ وتىر.
قورىتا ايتقاندا، ەۋروپا تورىندەگى وتىرىقشى حالىق ماجارلار كوشپەلى الەمنىڭ ويىن-ساۋىقتارىن قايتادان ءساتتى جاڭعىرتا بىلگەن. ال، ات قۇلاعىندا ويناپ، بۇگىندەرى دە ساياتشىلىقپەن شۇعىلداناتىن حالقىمىز ءوز ونەرىن زامانعا ساي يكەمدەسە، ەتنوتۋريزم سالاسىندا تابىسقا جەتەتىن تەتىك بولادى دەگەن ويدامىز.
باباقۇمار حينايات، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
