سالت – ۇلتتىڭ عۇمىر بويى جيعان مادەنيەتى، ۇلتتىڭ ۇلت ەكەنىن الەم حالىقتارى مويىنداۋداعى ءتورت بەلگىنىڭ ءبىرى. ءبىز اسىلى بار، جاسىعى بار، قۇدايعا شۇكىر، سالتقا باي حالىق بولعانبىز! اسىق ويىنى–سول باي سالتىمىزدىڭ ءبىر ءداستۇرى. كەزىندە قازاق شارۋاشىلىقپەن جاپپاي شۇعىلدانعان تۇسىندا اسىق – ءار ءۇيدىڭ، ءار اۋىل بالالارىنىڭ، جاستارىنىڭ، ءتىپتى جاسامىستارىنىڭ دا باس قوسۋىنىڭ نەگىزى بولعان ويىن ءتۇرى.
اسىق – ءتورت تۇلىك مال مەن اڭدار تىلەرسەگىندە بولاتىن، ءبىتىسى بولەك، قىزمەتى اسا كۇردەلى، بۋىنعا بىتكەن شىمىر سۇيەك. ەشكى، قوي، سيىر، تۇيە اسىعى ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراماستان سىرتقى فورماسى ءبىر پىشىندەس، مۇسىندەس زات. ال جىلقى اسىعى بۇلارعا ۇقسامايدى، باسقا فورمادا بولادى. قاسقىر اسىعى دا باسقا.
ويىن اتتارى – «حانتالاپاي»، «حان اتپاق»، «حان جاقسى ما؟»، «حاندى قارا باستى»، «حان مەن ءۋازىر»، «ۇيىرمەكىل»، «ساسىر»، «اتپاقىل»، «قاقپاقىل»، «ءۇشتابان»، «ومپى»، «التىاتار»، «شىقەتەر»، «تيسىنقابات»، «تابان»، «ءتورت اسىق»، «بەس اسىق» تاعى باسقا تۇرلەرى قازاق دالاسىنا كەڭ تاراعان.
ارقانداي نارسەنىڭ اتى مەن اتاۋىندا سول زاتتىڭ ءىس-قيمىلى، اتقاراتىن قىزمەتى جانە الاتىن مازمۇنى تولىق قامتىلعان بولادى. سول سياقتى اسىق ويىندارىنىڭ دا اتىنا نازار اۋدارار بولساق، ولاردىڭ دا تالاي نارسەنىڭ، وقيعانىڭ ءمانىن ءبىلدىرىپ تۇرعانى انىق. ماسەلەن، «حانتالاپاي» – حاننىڭ حالىق مۇلكىن تالاپايعا سالۋى نە حالىقتىڭ حاننىڭ قازىناسىن تالاپايعا سالۋى نەمەسە حان باسقاراتىن ەلگە ىشكى-سىرتقى جاۋدىڭ شابۋىلىن ءبىلدىرىپ تۇرسا، «حان اتپاق» – حاننىڭ قارانى اتۋى نەمەسە حالىق حاندى اتۋ، ءولتىرۋ، جازاعا ءبىلدىرىلىپ تۇر.
«حان جاقسى ما؟» بولسا – تاعى دا اتى ايتىپ تۇرعانداي ناۋقاس حاننىڭ كوڭىلىن سۇراعان قاراشانىڭ ۋايىمى نەمەسە «حان–جاقسى حان بولدى ما، جوق، ەلگە قىرسىز، جاۋىز، زالىم بولدى ما؟» دەگەن ءماندى بىلدىرسە، «حاندى قارا باستى!» ويىنىن تالداماسا دا تۇسىنىكتى. «حان مەن ءۋازىر» ويىنى – ءوز ىشىنە حان مەن ءۋازىردىڭ ءبىر-بىرىنە كەرەمەت سايكەسۋىن، ءسويتىپ ەلدى دۇرىس باسقارعاندىعىن نە ەكەۋى يت پەن مىسىقتاي ارباسىپ قاراشانى قان-قاقساتقاندىعى سياقتى كىلەڭسىز جايدى جاسىرىپ تۇرعان ويىن ءتۇرى.
«ۇيىرمەكىل» بولسا – قول جيناۋدى، «ساسىر» بولسا – جاۋدىڭ ۇركۋىن نەمەسە جاۋدان ساسۋدى بىلدىرەدى. ارمەن قاراي «اتپاقىل» ويىنى – «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىندەي ءبىر كەرەمەت اسكەري كەمەلدىكتى، «قاقپاقىل» – قارسى جاقتىڭ كەلەكەسىن، «ءۇشتابان» – ۇشكە ءبولىپ ورنالاستىرعان اسكەري ستراتەگيانى، «ومپى» – جاۋدى ۇستىنەن باسىپ الۋدى، «التىاتار» – سوعىستاعى پارتيزاندىق ارەكەتتى، «شىقەتەر» – قارسى جاقتىڭ تىسىنە تيۋ سياقتى اسكەري ديپلوماتيانى، «تيسىنقابات» – جاۋدى، ىشكى دۇشپاندى ءۇستى-ۇستىنە سوعۋدى، «تابان» – جەڭىسكە جەتىپ، ورنىعۋدى، «ءتورت اسىق» پەن «بەس اسىق» – تاۋەلسىزدىككە جەتكەن ەلدى، حاندىقتى ايماقتارعا ءبولىپ باسقارۋدى ءبىلدىرىپ تۇر.
جالپى اسىق ويىنى تەك كوڭىل اشۋ، قۇمارلىق ويىنى عانا ەمەس. بەينە شاحمات ويىنىنىڭ توركىنىندەگى اسكەري ستراتەگيا سياقتى. بۇل دا حالقىمىزدىڭ ەل بولۋى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ىشكى-سىرتقى قورعانىس ماسەلەسىن تەرەڭ زەرتتەۋدەن تۋعان. ۇلتتىڭ ىلكىدەگى ەلدىك ىشكى كەمەلىن، ىرگە بەكىتۋىن، حان مەن قاراشا اراسىنداعى بىرلىك پەن بايلانىستى نىعايتۋدى ويلاۋى ارىدان جالعاسىن تاۋىپ كەلگەن ۇلتتىق نەگىزدىڭ ويىن تۇرىندەگى كورىنىسى.
جالپى ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىنىڭ استارىندا يگىلىككە اينالعان ءىستىڭ، وقيعانىڭ، نەگىزدىڭ بولاتىنى داۋسىز. ول تاعى ۋاقىت وتە كەلە ءسوزسىز ءداستۇر تۇرىندە ىستەلەتىن سالتتىق ىسكە نە وينايتىن ۇلتتىق ويىنعا اينالىپ، جالپى ۇلتتىق ءوڭ الىپ، حالىقپەن بىرگە جاسايدى. نەمەسە ول وقيعانى ۇلتتىڭ كۇللى ازاماتتارى، جاستارى، بالالارىنا دەيىن بىلەتىن بولادى. ونىڭ كەيىن نەگە ويىنعا اينالۋ سەبەبىن دە بىلەدى (بىلدىرىلەدى), تۇسىنەدى. تۇسىنگەسىن تۇتىنادى. تۇتىنعاسىن ولار وزدەرىنىڭ ءداستۇرى ەتىپ جالعاستىرادى.
مىنە، وسىلايشا ۇلت ومىرىندە وتكەن قايبىر قان توگىستى وقيعالار ۋاقىت وتە كەلە ۇمىت قالماۋى ءۇشىن ۇلتتىق سالت پەن ويىن تۇرىنە اينالدىرادى. ءسويتىپ الگى سوعىس قايعىسى قۋانىشقا، ۇلتتىق ويىنعا، سالتقا اينالادى. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى ءۇشىن مىنا ءبىر تاريحي وقيعاعا نازار اۋدارالىق.
ماسەلەن، قازاقتىڭ قاراۇزگەن شيپاگەرى وتەيبويداق بابامىزدان جەتكەن «تەكتەلگى» دەپ اتالاتىن شەجىرەدە ايتىلاتىن، بىراق قازاق تاريحىنا اتى ەنبەگەن، قازاق ىقىلىمىنىڭ كوسەمى قازعاق (ول شەجىرە «قازاق» اتاۋىن وسى ەسىمنەن تاراتادى) بي حان سايلانىپ، تاعىنا وتىراردا قاراشاسىن جيناپ «ناۋ (ۇلكەن) ىرىس» (قازىرگى ناۋرىز) تويىن جاسايدى.
مىنە، وسى تويدا ءبىر قىز كەلىپ قازعاققا: «حانعا حانىم كەرەك بولماق، سىزگە حانىمدىققا مەن لايىقپىن، ال مەنىڭ شارتىم: مەن قازىر قاشامىن، ەر بولساڭ مەنى قۋىپ جەت، ەگەر قۋىپ جەتسەڭ مەن سەنىڭ حانىمىڭ بولامىن»، – دەيدى. جانە ءبىراز حان نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتادى. حان قىزدى قۋعا شىعادى. قىز قاشادى، حان قۋادى. حان قىزدى قۋىپ جەتىپ، ونى اتىنان اۋدارىپ الدىنا وڭگەرگەن بويى قايتادان تاعىنا قاراي شابادى. تاققا جاقىنداعاندا وردانى كۇزەتكەن قالىڭ اسكەر جولدى بوگەپ قالاتىن بولعان سوڭ، حان ولارعا قاراپ: «ال اش، ال اش» دەپ داۋىستايدى. ونىسى «الدىمدى اش، بوگەمەڭدەر» دەگەنى ەكەن. جۇرت قاق جارىلىپ جول بەرەدى. قىز بولسا حانعا قاراپ: «ال اشساڭ، ال اش» دەپ جىميادى. ونىسى «مەن سەندىكپىن، دايىنمىن، بەرىلدىم، ساعان ادالمىن» دەگەنى ەكەن.
حان تاققا كەلىپ وتىرعاندا ويلاماعان جەردەن ءبىر كوك ءبورى ساپ ەتە قالىپ، قالىڭ اسكەردى قاق جارىپ حانعا قاراي ۇمتىلادى. ونى كورىپ تۇرعان قالىڭ اسكەر الگى كوك ءبورىنى باس سالىپ، سول جەردە تىرىدەي تارتقىلاپ ءجۇرىپ ولتىرەدى.
مىنە، وسى ۇلى جيىن تويدا حان: «بۇل توي بۇدان كەيىن ەلدىڭ ءداستۇرلى مەرەكەسى، جىلىنىڭ باسى بولسىن، «ال اش» وسى ەلدىڭ ۇرانى بولسىن!» – دەيدى.
حان جارلىعىن ەكى ەتپەگەن حالىق «ناۋىرىس» تويىن جىل باسى، «ال اشتى» ەل ۇرانى ەتىپ الۋمەن بىرگە، ول تويداعى ەرەكشە ەكى وقيعانى دا ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرۋ ءۇشىن «قىز قۋدى» جانە («كوك ءبورى») كوكپار تارتۋدى ادەتكە اينالدىرادى. ولار بىراق ۇنەمى تارتۋعا كوك ءبورى تابا الماعاسىن ونىڭ ورنىنا كوك سەركەنى تارتاتىن بولادى.
مىنە، سودان كەلە-كەلە «ال اش» – الاشقا، «كوك ءبورى» – كوكپارعا، «ناۋ ىرىس» – ناۋرىزعا اينالىپ، حالقىمىزدىڭ سالتىنا، ۇلتتىق ويىنىنا اينالعان ەكەن.
دەمەك، بۇدان ارقانداي بولماعان ءىس-سالت بولۋ تۇرماق ويىن تۇرىنە دە اينالماق ەمەس نەمەسە ويىن دا وزىنەن-ءوزى ويدان قۇرالماق ەمەس دەگەن قورىتىندى شىعادى. ەندى اسىقتىڭ سيپاتتارىنا كەلسەك، ول بىلايشا:
الشى – اسىقتىڭ ۇيىرىلگەندە تابانى جەرگە ءتيىپ، تۇرىق ءتۇسۋى. ويىن كەزىندە وعان ءبىرىنشى دارەجەلى ءمان بەرىلەدى.
تايكە (تاۋكە) – اسىق ۇيىرىلگەندە تابانى ۇستىنە قاراپ، تۇرىق ءتۇسۋى. ول ەكىنشى دارەجەلى اسىق.
بۇگە (بۇك) – اسىق ۇيىرىلگەندە دوڭەس جاعى ۇستىنە قاراپ ەتپەتىنەن جاتتىق ءتۇسۋى. ول ءۇشىنشى دارەجەلى مانگە يە.
شىگە (شىك) – اسىق ۇيىرىلگەندە شۇڭقىر جاعى ۇستىنە قاراپ، جاتتىق ءتۇسۋى. ول ءتورتىنشى دارەجەلى مانگە يە.
تۇرىق – اسىقتىڭ ۇيىرىلگەندە الشى نە تايكە ءتۇسۋى.
جاتتىق – اسىقتىڭ بۇگە نە شىگە ءتۇسۋى.
ومپى – اسىقتىڭ تۇمسىعىمەن جەر تىرەپ، تىك شانشىلىپ ءتۇسۋى.
سومپى – اسىق تۇمسىعىمەن كوككە قاراپ تىك شانشىلىپ، شوقايا ءتۇسۋى.
تابان – اسىقتىڭ تايكە جاعى.
وڭقاي – اسىقتىڭ بۇگەسى الاقانعا قاراپ، تايكەسى وڭ قول باس بارماعىنا باسىلىپ، ىڭعايلى ۇستالۋى. وڭقاي اسىق مالدىڭ سول جاق تىلەرسەگىندە بولادى.
سولاقاي – اسىقتىڭ شىگەسى سىرتقا قاراپ، الشىسى وڭ قول باس بارماعىنا باسىلىپ، ىڭعايلى ۇستالۋى. سولاقاي اسىق مالدىڭ سول جاق تىلەرسەگىندە بولادى.
ساقا – قولداعى بار اسىقتىڭ ۇلكەنىنەن، سالماقتىسىنان، وڭقايىنان بەلگىلەنەدى. سولاقايلار ساقانى سولاقاي اسىقتان تاڭدايدى.
قورعاشباي ساقا – تابان جاعىنان ويىلىپ قورعاسىن قۇيىلعان ساقا.
قۇلجا ساقا – ارقاردىڭ اسىعى.
توپاي (تومپاي) – بۇزاۋدىڭ، تايىنشانىڭ اسىعى (جالپى سيىر اسىعىن تومپاي دەيدى). مۇز ۇستىندە ادەيى اسىق ويناۋ ءۇشىن جاسالعان الاڭدا وينالعاندا، الىستان اتىلاتىن ويىندارعا توپاي ساقا رەتىندە پايدالانىلادى.
جابايت – قوي اسىعىنىڭ ساقادان كەيىنگى قورعاسىن قۇيىلماعان ءتۇرى. تاباندالادى.
شۇكەي (ۇشكەيت) – قوي اسىعىنىڭ كىشكەنەسى. قوزى، ەشكى اسىعى. ول دا ايىرباسقا جۇرەدى.
شۇكىمەيت (شۇكىمات) – قوزى، لاقتىڭ سويىپ جەۋگە ءالى جارامايتىن كەزىندەگى اسىعى. ەڭ كىشكەنە اسىق.
كەنەي – شۇكەيدىڭ كوپ جۇمسالىپ مۇجىلعان (مۇجىلگەن) ءتۇرى.
مۇنداعى اتاۋلاردا دا ەلدىك، اسكەري نىشاندار بايقالادى. ءبىرازدان سوڭ پاتشا، حان ناعىز اسكەر باسى دەگەن ءسوز. سوندىقتان دا مۇنداعى ساقا سوزىن الار بولساق، ول – پاتشا، اسىقتىڭ پاتشاسى دەگەن ءماندى بەرسە،ء الشى سوزى – باعى اسقان حاندىق مەرەيدى بىلدىرەدى.
تايكە – ءۋازىر، حاننىڭ ورىنباسارى دەگەن ءماندى بەرسە، بۇگە – بۇك ءتۇسۋ، بۇگىلۋ، باعىنۋ، مىندەت اتقارۋ دەگەن مازمۇنداردى بەرۋ ارقىلى جالپى اسكەرلىك ءتۇستى بىلدىرەدى. تۇرىق – تۇرۋ، تاق، تاقتا تۇرۋ، تىرەك، تىرەۋ، تۇعىر، تۇراق ماندەردى ءوز ىشىنە الۋ ارقىلى ورنىندا وتىرعان حاندى، وعان تۇراق بولار مەكەن مەن ەل-حالىقتى مەڭزەسە، جاتتىق – تۇزۋلىك، تىنىشتىق، جايلىلىق ءمانىن ءبىلدىرىپ، تۇراقپەن ۇندەسىپ تۇر. وڭقاي مەن سولاقايدى – وڭ قانات، سول قانات اسكەري جۇيە دەپ ۇققان ەش قاتە تۋدىرمايدى.
دەمەك، ءبىر عانا اسىقتىڭ التى جاعىنا قويىلعان اتتىڭ ءوزى پاتشا-حانمەن، ول باسقاراتىن اسكەرمەن، مەكەنمەن، حالىقپەن ۇندەسىپ جاتۋى قازاق اسىق ويىنىنىڭ جاي عانا بالالار وينايتىن ويىن ءتۇرى ەمەس ەكەنىن، قۇمارلىق ويىنى ءتىپتى دە ەمەس ەكەنىن، كەرىسىنشە تۇنىپ تۇرعان ەلدىك، اسكەري ستراتەگيا ەكەنىن بىلەمىز. ونى تاعى ءوز كەزىندە وسى اسىق ويىنى جايلى شىققان:
«قوي اسىعى دەمەگىن،
قولعا جاقسا ساقا (حان) عوي.
جاسى كىشى دەمەگىن،
اقىلى اسسا اعا (پاتشا) عوي!» – دەگەن ولەڭ جولدارىنان دا انىق بايقايمىز.
بىراق كەيىن زاماندار وتە كەلە اسىق ويىنىنداعى بۇل اسىلگى اسكەري، ەلدىك قورعانىسقا قۇرىلعان مازمۇندار ساناعا ۇرىپ تۇرعان شىندىعىنا قاراماستان ۋاقىتتىڭ جارالاردى جازۋىنان، ۇمىتتىرۋىنان، ۇرپاق الماسۋدان، سانالىق وزگەرىستەردەن ءوز ماقساتىن جويىپ، جالاڭ ويىندىق، ءتىپتى كەيدە قۇمارلىق ءتۇس العان.
ونىڭ وسى قۇمارلىق جاعى دەندەي باستاعاندا بابالارىمىز ۇرپاعىنا جانە ەسكەرتىپ:
«اسىق ويناعان ازادى،
توبىق ويناعان توزادى.
بارىنەن دە قوي باعىپ،
قۇيرىق جەگەن وزادى!» – دەپ جاس وسكىندى قۇماردان قايتارىپ، ادال ەڭبەككە شاقىرىپ وتىرعان. ويتكەنى، اسكەري ستراتەگيا ءسوزسىز جەڭىستى كوزدەيدى. سودان تۋعان جەڭىس جوباسى بولعان بۇل – اسىق ويىنى ويناۋشىلار اراسىندا ءالسىن-ءالى قۇمارلىق ءتۇس الىپ كەتىپ وتىرعان. ەكىنشى، ونىڭ وسىلاي قۇمارلىق ءتۇس الىپ وتىرۋىنا، ونداعى اسىلگى اسكەري ستراتەگيالىق مازمۇن ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇنەمى، قايتا-قايتا ءتۇسىندىرىلىپ وتىرىلماعانىنان دا ەدى.
ەڭ قىزىعى–اسىق ويىنىنداعى ءبىز ايتقان ءماندى مازمۇن ارعى-بەرگى اسىق ويىنىن، ءتىپتى قازاق سالت-ءداستۇرىن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ەڭبەگىندە كورسەتىلمەگەن.
ءبىز ەندى وسى ماسەلەنى شاعىن ماقالامىزدا كوتەرە وتىرا عالىمدارىمىزدىڭ وسى مازمۇندا ىزدەنىپ، اسىق ويىنىن ەل ستراتەگياسىنىڭ ءبىر كادەسىنە جاراتۋىن ەسكەرتەر ەدىك. ءارى وقۋلىقتارعا دا وسى مازمۇندى بايىتقان نەگىزدە ەنگىزۋىن وتىنەمىز. سول ارقىلى ۇرپاقتارىمىز اتا-باباسىنىڭ نە نارسەنى دە قالاي بولسا سولاي ىستەي سالماعانىن، قىل اياعى اسىق ويىنىنىڭ ءوزى دە ۇلكەن ەلدىك ءمان الاتىن ءىرى وقيعانىڭ نەگىزى ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىرساق، ەلجاندىلىق ۇرپاق ساناسىندا نەگە جاڭعىرماسىن.
قۇل-كەرىم ەلەمەس. «اق جەلكەن» جۋرنالى
