Salt – ūlttyŋ ǧūmyr boiy jiǧan mädenietı, ūlttyŋ ūlt ekenın älem halyqtary moiyndaudaǧy tört belgınıŋ bırı. Bız asyly bar, jasyǧy bar, Qūdaiǧa şükır, saltqa bai halyq bolǧanbyz! Asyq oiyny–sol bai saltymyzdyŋ bır dästürı. Kezınde qazaq şaruaşylyqpen jappai şūǧyldanǧan tūsynda asyq – är üidıŋ, är auyl balalarynyŋ, jastarynyŋ, tıptı jasamystarynyŋ da bas qosuynyŋ negızı bolǧan oiyn türı.
Asyq – tört tülık mal men aŋdar tılersegınde bolatyn, bıtısı bölek, qyzmetı asa kürdelı, buynǧa bıtken şymyr süiek. Eşkı, qoi, siyr, tüie asyǧy ülken-kışılıgıne qaramastan syrtqy formasy bır pışındes, müsındes zat. Al jylqy asyǧy būlarǧa ūqsamaidy, basqa formada bolady. Qasqyr asyǧy da basqa.
Oiyn attary – «Hantalapai», «Han atpaq», «Han jaqsy ma?», «Handy qara basty», «Han men uäzır», «Üiırmekıl», «Sasyr», «Atpaqyl», «Qaqpaqyl», «Üştaban», «Ompy», «Altyatar», «Şyqeter», «Tisınqabat», «Taban», «Tört asyq», «Bes asyq» taǧy basqa türlerı qazaq dalasyna keŋ taraǧan.
Ärqandai närsenıŋ aty men atauynda sol zattyŋ ıs-qimyly, atqaratyn qyzmetı jäne alatyn mazmūny tolyq qamtylǧan bolady. Sol siiaqty asyq oiyndarynyŋ da atyna nazar audarar bolsaq, olardyŋ da talai närsenıŋ, oqiǧanyŋ mänın bıldırıp tūrǧany anyq. Mäselen, «Hantalapai» – hannyŋ halyq mülkın talapaiǧa saluy ne halyqtyŋ hannyŋ qazynasyn talapaiǧa saluy nemese han basqaratyn elge ışkı-syrtqy jaudyŋ şabuylyn bıldırıp tūrsa, «Han atpaq» – hannyŋ qarany atuy nemese halyq handy atu, öltıru, jazaǧa bıldırılıp tūr.
«Han jaqsy ma?» bolsa – taǧy da aty aityp tūrǧandai nauqas hannyŋ köŋılın sūraǧan qaraşanyŋ uaiymy nemese «han–jaqsy han boldy ma, joq, elge qyrsyz, jauyz, zalym boldy ma?» degen mändı bıldırse, «Handy qara basty!» oiynyn taldamasa da tüsınıktı. «Han men uäzır» oiyny – öz ışıne han men uäzırdıŋ bır-bırıne keremet säikesuın, söitıp eldı dūrys basqarǧandyǧyn ne ekeuı it pen mysyqtai arbasyp qaraşany qan-qaqsatqandyǧy siiaqty kıleŋsız jaidy jasyryp tūrǧan oiyn türı.
«Üiırmekıl» bolsa – qol jinaudy, «Sasyr» bolsa – jaudyŋ ürkuın nemese jaudan sasudy bıldıredı. Ärmen qarai «Atpaqyl» oiyny – «sen tūr, men ataiyn» deitındei bır keremet äskeri kemeldıktı, «Qaqpaqyl» – qarsy jaqtyŋ kelekesın, «Üştaban» – üşke bölıp ornalastyrǧan äskeri strategiiany, «Ompy» – jaudy üstınen basyp aludy, «Altyatar» – soǧystaǧy partizandyq ärekettı, «Şyqeter» – qarsy jaqtyŋ tısıne tiiu siiaqty äskeri diplomatiiany, «Tisınqabat» – jaudy, ışkı dūşpandy üstı-üstıne soǧudy, «Taban» – jeŋıske jetıp, ornyǧudy, «Tört asyq» pen «Bes asyq» – täuelsızdıkke jetken eldı, handyqty aimaqtarǧa bölıp basqarudy bıldırıp tūr.
Jalpy asyq oiyny tek köŋıl aşu, qūmarlyq oiyny ǧana emes. Beine şahmat oiynynyŋ törkınındegı äskeri strategiia siiaqty. Būl da halqymyzdyŋ el boluy men Täuelsızdıgı jolyndaǧy ışkı-syrtqy qorǧanys mäselesın tereŋ zertteuden tuǧan. Ūlttyŋ ılkıdegı eldık ışkı kemelın, ırge bekıtuın, han men qaraşa arasyndaǧy bırlık pen bailanysty nyǧaitudy oilauy arydan jalǧasyn tauyp kelgen ūlttyq negızdıŋ oiyn türındegı körınısı.
Jalpy ūlttyq oiyn türlerınıŋ astarynda igılıkke ainalǧan ıstıŋ, oqiǧanyŋ, negızdıŋ bolatyny dausyz. Ol taǧy uaqyt öte kele sözsız dästür türınde ısteletın salttyq ıske ne oinaityn ūlttyq oiynǧa ainalyp, jalpy ūlttyq öŋ alyp, halyqpen bırge jasaidy. Nemese ol oqiǧany ūlttyŋ küllı azamattary, jastary, balalaryna deiın bıletın bolady. Onyŋ keiın nege oiynǧa ainalu sebebın de bıledı (bıldırıledı), tüsınedı. Tüsıngesın tūtynady. Tūtynǧasyn olar özderınıŋ dästürı etıp jalǧastyrady.
Mıne, osylaişa ūlt ömırınde ötken qaibır qan tögıstı oqiǧalar uaqyt öte kele ūmyt qalmauy üşın ūlttyq salt pen oiyn türıne ainaldyrady. Söitıp älgı soǧys qaiǧysy quanyşqa, ūlttyq oiynǧa, saltqa ainalady. Sözımızdıŋ dälelı üşın myna bır tarihi oqiǧaǧa nazar audaralyq.
Mäselen, qazaqtyŋ qaraüzgen şipagerı Öteiboidaq babamyzdan jetken «Tektelgı» dep atalatyn şejırede aitylatyn, bıraq qazaq tarihyna aty enbegen, qazaq yqylymynyŋ kösemı Qazǧaq (ol şejıre «qazaq» atauyn osy esımnen taratady) bi han sailanyp, taǧyna otyrarda qaraşasyn jinap «Nau (ülken) yrys» (qazırgı nauryz) toiyn jasaidy.
Mıne, osy toida bır qyz kelıp Qazǧaqqa: «Hanǧa hanym kerek bolmaq, sızge hanymdyqqa men laiyqpyn, al menıŋ şartym: men qazır qaşamyn, er bolsaŋ menı quyp jet, eger quyp jetseŋ men senıŋ hanymyŋ bolamyn», – deidı. Jäne bıraz han namysyna tietın sözder aitady. Han qyzdy quuǧa şyǧady. Qyz qaşady, han quady. Han qyzdy quyp jetıp, ony atynan audaryp aldyna öŋgergen boiy qaitadan taǧyna qarai şabady. Taqqa jaqyndaǧanda ordany küzetken qalyŋ äsker joldy bögep qalatyn bolǧan soŋ, han olarǧa qarap: «Al aş, al aş» dep dauystaidy. Onysy «aldymdy aş, bögemeŋder» degenı eken. Jūrt qaq jarylyp jol beredı. Qyz bolsa hanǧa qarap: «Al aşsaŋ, al aş» dep jymiiady. Onysy «men sendıkpın, daiynmyn, berıldım, saǧan adalmyn» degenı eken.
Han taqqa kelıp otyrǧanda oilamaǧan jerden bır kök börı sap ete qalyp, qalyŋ äskerdı qaq jaryp hanǧa qarai ūmtylady. Ony körıp tūrǧan qalyŋ äsker älgı kök börını bas salyp, sol jerde tırıdei tartqylap jürıp öltıredı.
Mıne, osy ūly jiyn toida han: «Būl toi būdan keiın eldıŋ dästürlı merekesı, jylynyŋ basy bolsyn, «Al aş» osy eldıŋ ūrany bolsyn!» – deidı.
Han jarlyǧyn ekı etpegen halyq «Nauyrys» toiyn jyl basy, «Al aşty» el ūrany etıp alumen bırge, ol toidaǧy erekşe ekı oqiǧany da eske tüsırıp otyru üşın «qyz quudy» jäne («kök börı») kökpar tartudy ädetke ainaldyrady. Olar bıraq ünemı tartuǧa kök börı taba almaǧasyn onyŋ ornyna kök serkenı tartatyn bolady.
Mıne, sodan kele-kele «al aş» – Alaşqa, «kök börı» – kökparǧa, «nau yrys» – Nauryzǧa ainalyp, halqymyzdyŋ saltyna, ūlttyq oiynyna ainalǧan eken.
Demek, būdan ärqandai bolmaǧan ıs-salt bolu tūrmaq oiyn türıne de ainalmaq emes nemese oiyn da özınen-özı oidan qūralmaq emes degen qorytyndy şyǧady. Endı asyqtyŋ sipattaryna kelsek, ol bylaişa:
Alşy – asyqtyŋ üiırılgende tabany jerge tiıp, tūryq tüsuı. Oiyn kezınde oǧan bırınşı därejelı män berıledı.
Täike (täuke) – asyq üiırılgende tabany üstıne qarap, tūryq tüsuı. Ol ekınşı därejelı asyq.
Büge (bük) – asyq üiırılgende döŋes jaǧy üstıne qarap etpetınen jattyq tüsuı. Ol üşınşı därejelı mänge ie.
Şıge (şık) – asyq üiırılgende şūŋqyr jaǧy üstıne qarap, jattyq tüsuı. Ol törtınşı därejelı mänge ie.
Tūryq – asyqtyŋ üiırılgende alşy ne täike tüsuı.
Jattyq – asyqtyŋ büge ne şıge tüsuı.
Ompy – asyqtyŋ tūmsyǧymen jer tırep, tık şanşylyp tüsuı.
Sompy – asyq tūmsyǧymen kökke qarap tık şanşylyp, şoqaia tüsuı.
Taban – asyqtyŋ täike jaǧy.
Oŋqai – asyqtyŋ bügesı alaqanǧa qarap, täikesı oŋ qol bas barmaǧyna basylyp, yŋǧaily ūstaluy. Oŋqai asyq maldyŋ sol jaq tılersegınde bolady.
Solaqai – asyqtyŋ şıgesı syrtqa qarap, alşysy oŋ qol bas barmaǧyna basylyp, yŋǧaily ūstaluy. Solaqai asyq maldyŋ sol jaq tılersegınde bolady.
Saqa – qoldaǧy bar asyqtyŋ ülkenınen, salmaqtysynan, oŋqaiynan belgılenedı. Solaqailar saqany solaqai asyqtan taŋdaidy.
Qorǧaşbai saqa – taban jaǧynan oiylyp qorǧasyn qūiylǧan saqa.
Qūlja saqa – arqardyŋ asyǧy.
Topai (tompai) – būzaudyŋ, taiynşanyŋ asyǧy (jalpy siyr asyǧyn tompai deidı). Mūz üstınde ädeiı asyq oinau üşın jasalǧan alaŋda oinalǧanda, alystan atylatyn oiyndarǧa topai saqa retınde paidalanylady.
Jabait – qoi asyǧynyŋ saqadan keiıngı qorǧasyn qūiylmaǧan türı. Tabandalady.
Şükei (üşkeit) – qoi asyǧynyŋ kışkenesı. Qozy, eşkı asyǧy. Ol da aiyrbasqa jüredı.
Şükımeit (şükımät) – qozy, laqtyŋ soiyp jeuge älı jaramaityn kezındegı asyǧy. Eŋ kışkene asyq.
Kenei – şükeidıŋ köp jūmsalyp mūjylǧan (müjılgen) türı.
Mūndaǧy ataularda da eldık, äskeri nyşandar baiqalady. Bırazdan soŋ patşa, han naǧyz äsker basy degen söz. Sondyqtan da mūndaǧy saqa sözın alar bolsaq, ol – patşa, asyqtyŋ patşasy degen mändı berse, alşy sözı – baǧy asqan handyq mereidı bıldıredı.
Täike – uäzır, hannyŋ orynbasary degen mändı berse, büge – bük tüsu, bügılu, baǧynu, mındet atqaru degen mazmūndardy beru arqyly jalpy äskerlık tüstı bıldıredı. Tūryq – tūru, taq, taqta tūru, tırek, tıreu, tūǧyr, tūraq mänderdı öz ışıne alu arqyly ornynda otyrǧan handy, oǧan tūraq bolar meken men el-halyqty meŋzese, jattyq – tüzulık, tynyştyq, jailylyq mänın bıldırıp, tūraqpen ündesıp tūr. Oŋqai men solaqaidy – oŋ qanat, sol qanat äskeri jüie dep ūqqan eş qate tudyrmaidy.
Demek, bır ǧana asyqtyŋ alty jaǧyna qoiylǧan attyŋ özı patşa-hanmen, ol basqaratyn äskermen, mekenmen, halyqpen ündesıp jatuy qazaq asyq oiynynyŋ jai ǧana balalar oinaityn oiyn türı emes ekenın, qūmarlyq oiyny tıptı de emes ekenın, kerısınşe tūnyp tūrǧan eldık, äskeri strategiia ekenın bılemız. Ony taǧy öz kezınde osy asyq oiyny jaily şyqqan:
«Qoi asyǧy demegın,
Qolǧa jaqsa saqa (han) ǧoi.
Jasy kışı demegın,
Aqyly assa aǧa (patşa) ǧoi!» – degen öleŋ joldarynan da anyq baiqaimyz.
Bıraq keiın zamandar öte kele asyq oiynyndaǧy būl äsılgı äskeri, eldık qorǧanysqa qūrylǧan mazmūndar sanaǧa ūryp tūrǧan şyndyǧyna qaramastan uaqyttyŋ jaralardy jazuynan, ūmyttyruynan, ūrpaq almasudan, sanalyq özgerısterden öz maqsatyn joiyp, jalaŋ oiyndyq, tıptı keide qūmarlyq tüs alǧan.
Onyŋ osy qūmarlyq jaǧy dendei bastaǧanda babalarymyz ūrpaǧyna jäne eskertıp:
«Asyq oinaǧan azady,
Tobyq oinaǧan tozady.
Bärınen de qoi baǧyp,
Qūiryq jegen ozady!» – dep jas öskındı qūmardan qaitaryp, adal eŋbekke şaqyryp otyrǧan. Öitkenı, äskeri strategiia sözsız jeŋıstı közdeidı. Sodan tuǧan jeŋıs jobasy bolǧan būl – asyq oiyny oinauşylar arasynda älsın-älı qūmarlyq tüs alyp ketıp otyrǧan. Ekınşı, onyŋ osylai qūmarlyq tüs alyp otyruyna, ondaǧy äsılgı äskeri strategiialyq mazmūn ūrpaqtan-ūrpaqqa ünemı, qaita-qaita tüsındırılıp otyrylmaǧanynan da edı.
Eŋ qyzyǧy–asyq oiynyndaǧy bız aitqan mändı mazmūn arǧy-bergı asyq oiynyn, tıptı qazaq salt-dästürın zertteuşı ǧalymdardyŋ bırde-bırınıŋ eŋbegınde körsetılmegen.
Bız endı osy mäselenı şaǧyn maqalamyzda kötere otyra ǧalymdarymyzdyŋ osy mazmūnda ızdenıp, asyq oiynyn el strategiiasynyŋ bır kädesıne jaratuyn eskerter edık. Ärı oqulyqtarǧa da osy mazmūndy baiytqan negızde engızuın ötınemız. Sol arqyly ūrpaqtarymyz ata-babasynyŋ ne närsenı de qalai bolsa solai ıstei salmaǧanyn, qyl aiaǧy asyq oiynynyŋ özı de ülken eldık män alatyn ırı oqiǧanyŋ negızı ekenın bıldırıp otyrsaq, eljandylyq ūrpaq sanasynda nege jaŋǧyrmasyn.
Qūl-Kerım ELEMES. «Aq jelken» jurnaly
