Salt – ulttyń ǵumyr boıy jıǵan mádenıeti, ulttyń ult ekenin álem halyqtary moıyndaýdaǵy tórt belginiń biri. Biz asyly bar, jasyǵy bar, Qudaıǵa shúkir, saltqa baı halyq bolǵanbyz! Asyq oıyny–sol baı saltymyzdyń bir dástúri. Kezinde qazaq sharýashylyqpen jappaı shuǵyldanǵan tusynda asyq – ár úıdiń, ár aýyl balalarynyń, jastarynyń, tipti jasamystarynyń da bas qosýynyń negizi bolǵan oıyn túri.
Asyq – tórt túlik mal men ańdar tilerseginde bolatyn, bitisi bólek, qyzmeti asa kúrdeli, býynǵa bitken shymyr súıek. Eshki, qoı, sıyr, túıe asyǵy úlken-kishiligine qaramastan syrtqy formasy bir pishindes, músindes zat. Al jylqy asyǵy bularǵa uqsamaıdy, basqa formada bolady. Qasqyr asyǵy da basqa.
Oıyn attary – «Hantalapaı», «Han atpaq», «Han jaqsy ma?», «Handy qara basty», «Han men ýázir», «Úıirmekil», «Sasyr», «Atpaqyl», «Qaqpaqyl», «Úshtaban», «Ompy», «Altyatar», «Shyqeter», «Tısinqabat», «Taban», «Tórt asyq», «Bes asyq» taǵy basqa túrleri qazaq dalasyna keń taraǵan.
Árqandaı nárseniń aty men ataýynda sol zattyń is-qımyly, atqaratyn qyzmeti jáne alatyn mazmuny tolyq qamtylǵan bolady. Sol sııaqty asyq oıyndarynyń da atyna nazar aýdarar bolsaq, olardyń da talaı nárseniń, oqıǵanyń mánin bildirip turǵany anyq. Máselen, «Hantalapaı» – hannyń halyq múlkin talapaıǵa salýy ne halyqtyń hannyń qazynasyn talapaıǵa salýy nemese han basqaratyn elge ishki-syrtqy jaýdyń shabýylyn bildirip tursa, «Han atpaq» – hannyń qarany atýy nemese halyq handy atý, óltirý, jazaǵa bildirilip tur.
«Han jaqsy ma?» bolsa – taǵy da aty aıtyp turǵandaı naýqas hannyń kóńilin suraǵan qarashanyń ýaıymy nemese «han–jaqsy han boldy ma, joq, elge qyrsyz, jaýyz, zalym boldy ma?» degen mándi bildirse, «Handy qara basty!» oıynyn taldamasa da túsinikti. «Han men ýázir» oıyny – óz ishine han men ýázirdiń bir-birine keremet sáıkesýin, sóıtip eldi durys basqarǵandyǵyn ne ekeýi ıt pen mysyqtaı arbasyp qarashany qan-qaqsatqandyǵy sııaqty kileńsiz jaıdy jasyryp turǵan oıyn túri.
«Úıirmekil» bolsa – qol jınaýdy, «Sasyr» bolsa – jaýdyń úrkýin nemese jaýdan sasýdy bildiredi. Ármen qaraı «Atpaqyl» oıyny – «sen tur, men ataıyn» deıtindeı bir keremet áskerı kemeldikti, «Qaqpaqyl» – qarsy jaqtyń kelekesin, «Úshtaban» – úshke bólip ornalastyrǵan áskerı strategııany, «Ompy» – jaýdy ústinen basyp alýdy, «Altyatar» – soǵystaǵy partızandyq áreketti, «Shyqeter» – qarsy jaqtyń tisine tııý sııaqty áskerı dıplomatııany, «Tısinqabat» – jaýdy, ishki dushpandy ústi-ústine soǵýdy, «Taban» – jeńiske jetip, ornyǵýdy, «Tórt asyq» pen «Bes asyq» – táýelsizdikke jetken eldi, handyqty aımaqtarǵa bólip basqarýdy bildirip tur.
Jalpy asyq oıyny tek kóńil ashý, qumarlyq oıyny ǵana emes. Beıne shahmat oıynynyń tórkinindegi áskerı strategııa sııaqty. Bul da halqymyzdyń el bolýy men Táýelsizdigi jolyndaǵy ishki-syrtqy qorǵanys máselesin tereń zertteýden týǵan. Ulttyń ilkidegi eldik ishki kemelin, irge bekitýin, han men qarasha arasyndaǵy birlik pen baılanysty nyǵaıtýdy oılaýy arydan jalǵasyn taýyp kelgen ulttyq negizdiń oıyn túrindegi kórinisi.
Jalpy ulttyq oıyn túrleriniń astarynda ıgilikke aınalǵan istiń, oqıǵanyń, negizdiń bolatyny daýsyz. Ol taǵy ýaqyt óte kele sózsiz dástúr túrinde isteletin salttyq iske ne oınaıtyn ulttyq oıynǵa aınalyp, jalpy ulttyq óń alyp, halyqpen birge jasaıdy. Nemese ol oqıǵany ulttyń kúlli azamattary, jastary, balalaryna deıin biletin bolady. Onyń keıin nege oıynǵa aınalý sebebin de biledi (bildiriledi), túsinedi. Túsingesin tutynady. Tutynǵasyn olar ózderiniń dástúri etip jalǵastyrady.
Mine, osylaısha ult ómirinde ótken qaıbir qan tógisti oqıǵalar ýaqyt óte kele umyt qalmaýy úshin ulttyq salt pen oıyn túrine aınaldyrady. Sóıtip álgi soǵys qaıǵysy qýanyshqa, ulttyq oıynǵa, saltqa aınalady. Sózimizdiń dáleli úshin myna bir tarıhı oqıǵaǵa nazar aýdaralyq.
Máselen, qazaqtyń qaraúzgen shıpageri Óteıboıdaq babamyzdan jetken «Tektelgi» dep atalatyn shejirede aıtylatyn, biraq qazaq tarıhyna aty enbegen, qazaq yqylymynyń kósemi Qazǵaq (ol shejire «qazaq» ataýyn osy esimnen taratady) bı han saılanyp, taǵyna otyrarda qarashasyn jınap «Naý (úlken) yrys» (qazirgi naýryz) toıyn jasaıdy.
Mine, osy toıda bir qyz kelip Qazǵaqqa: «Hanǵa hanym kerek bolmaq, sizge hanymdyqqa men laıyqpyn, al meniń shartym: men qazir qashamyn, er bolsań meni qýyp jet, eger qýyp jetseń men seniń hanymyń bolamyn», – deıdi. Jáne biraz han namysyna tıetin sózder aıtady. Han qyzdy qýýǵa shyǵady. Qyz qashady, han qýady. Han qyzdy qýyp jetip, ony atynan aýdaryp aldyna óńgergen boıy qaıtadan taǵyna qaraı shabady. Taqqa jaqyndaǵanda ordany kúzetken qalyń ásker joldy bógep qalatyn bolǵan soń, han olarǵa qarap: «Al ash, al ash» dep daýystaıdy. Onysy «aldymdy ash, bógemeńder» degeni eken. Jurt qaq jarylyp jol beredi. Qyz bolsa hanǵa qarap: «Al ashsań, al ash» dep jymııady. Onysy «men sendikpin, daıynmyn, berildim, saǵan adalmyn» degeni eken.
Han taqqa kelip otyrǵanda oılamaǵan jerden bir kók bóri sap ete qalyp, qalyń áskerdi qaq jaryp hanǵa qaraı umtylady. Ony kórip turǵan qalyń ásker álgi kók bórini bas salyp, sol jerde tirideı tartqylap júrip óltiredi.
Mine, osy uly jıyn toıda han: «Bul toı budan keıin eldiń dástúrli merekesi, jylynyń basy bolsyn, «Al ash» osy eldiń urany bolsyn!» – deıdi.
Han jarlyǵyn eki etpegen halyq «Naýyrys» toıyn jyl basy, «Al ashty» el urany etip alýmen birge, ol toıdaǵy erekshe eki oqıǵany da eske túsirip otyrý úshin «qyz qýýdy» jáne («kók bóri») kókpar tartýdy ádetke aınaldyrady. Olar biraq únemi tartýǵa kók bóri taba almaǵasyn onyń ornyna kók serkeni tartatyn bolady.
Mine, sodan kele-kele «al ash» – Alashqa, «kók bóri» – kókparǵa, «naý yrys» – Naýryzǵa aınalyp, halqymyzdyń saltyna, ulttyq oıynyna aınalǵan eken.
Demek, budan árqandaı bolmaǵan is-salt bolý turmaq oıyn túrine de aınalmaq emes nemese oıyn da ózinen-ózi oıdan quralmaq emes degen qorytyndy shyǵady. Endi asyqtyń sıpattaryna kelsek, ol bylaısha:
Alshy – asyqtyń úıirilgende tabany jerge tıip, turyq túsýi. Oıyn kezinde oǵan birinshi dárejeli mán beriledi.
Táıke (táýke) – asyq úıirilgende tabany ústine qarap, turyq túsýi. Ol ekinshi dárejeli asyq.
Búge (búk) – asyq úıirilgende dóńes jaǵy ústine qarap etpetinen jattyq túsýi. Ol úshinshi dárejeli mánge ıe.
Shige (shik) – asyq úıirilgende shuńqyr jaǵy ústine qarap, jattyq túsýi. Ol tórtinshi dárejeli mánge ıe.
Turyq – asyqtyń úıirilgende alshy ne táıke túsýi.
Jattyq – asyqtyń búge ne shige túsýi.
Ompy – asyqtyń tumsyǵymen jer tirep, tik shanshylyp túsýi.
Sompy – asyq tumsyǵymen kókke qarap tik shanshylyp, shoqaıa túsýi.
Taban – asyqtyń táıke jaǵy.
Ońqaı – asyqtyń búgesi alaqanǵa qarap, táıkesi oń qol bas barmaǵyna basylyp, yńǵaıly ustalýy. Ońqaı asyq maldyń sol jaq tilerseginde bolady.
Solaqaı – asyqtyń shigesi syrtqa qarap, alshysy oń qol bas barmaǵyna basylyp, yńǵaıly ustalýy. Solaqaı asyq maldyń sol jaq tilerseginde bolady.
Saqa – qoldaǵy bar asyqtyń úlkeninen, salmaqtysynan, ońqaıynan belgilenedi. Solaqaılar saqany solaqaı asyqtan tańdaıdy.
Qorǵashbaı saqa – taban jaǵynan oıylyp qorǵasyn quıylǵan saqa.
Qulja saqa – arqardyń asyǵy.
Topaı (tompaı) – buzaýdyń, taıynshanyń asyǵy (jalpy sıyr asyǵyn tompaı deıdi). Muz ústinde ádeıi asyq oınaý úshin jasalǵan alańda oınalǵanda, alystan atylatyn oıyndarǵa topaı saqa retinde paıdalanylady.
Jabaıt – qoı asyǵynyń saqadan keıingi qorǵasyn quıylmaǵan túri. Tabandalady.
Shúkeı (úshkeıt) – qoı asyǵynyń kishkenesi. Qozy, eshki asyǵy. Ol da aıyrbasqa júredi.
Shúkimeıt (shúkimát) – qozy, laqtyń soıyp jeýge áli jaramaıtyn kezindegi asyǵy. Eń kishkene asyq.
Keneı – shúkeıdiń kóp jumsalyp mujylǵan (mújilgen) túri.
Mundaǵy ataýlarda da eldik, áskerı nyshandar baıqalady. Birazdan soń patsha, han naǵyz ásker basy degen sóz. Sondyqtan da mundaǵy saqa sózin alar bolsaq, ol – patsha, asyqtyń patshasy degen mándi berse, alshy sózi – baǵy asqan handyq mereıdi bildiredi.
Táıke – ýázir, hannyń orynbasary degen mándi berse, búge – búk túsý, búgilý, baǵyný, mindet atqarý degen mazmundardy berý arqyly jalpy áskerlik tústi bildiredi. Turyq – turý, taq, taqta turý, tirek, tireý, tuǵyr, turaq mánderdi óz ishine alý arqyly ornynda otyrǵan handy, oǵan turaq bolar meken men el-halyqty meńzese, jattyq – túzýlik, tynyshtyq, jaılylyq mánin bildirip, turaqpen úndesip tur. Ońqaı men solaqaıdy – oń qanat, sol qanat áskerı júıe dep uqqan esh qate týdyrmaıdy.
Demek, bir ǵana asyqtyń alty jaǵyna qoıylǵan attyń ózi patsha-hanmen, ol basqaratyn áskermen, mekenmen, halyqpen úndesip jatýy qazaq asyq oıynynyń jaı ǵana balalar oınaıtyn oıyn túri emes ekenin, qumarlyq oıyny tipti de emes ekenin, kerisinshe tunyp turǵan eldik, áskerı strategııa ekenin bilemiz. Ony taǵy óz kezinde osy asyq oıyny jaıly shyqqan:
«Qoı asyǵy demegin,
Qolǵa jaqsa saqa (han) ǵoı.
Jasy kishi demegin,
Aqyly assa aǵa (patsha) ǵoı!» – degen óleń joldarynan da anyq baıqaımyz.
Biraq keıin zamandar óte kele asyq oıynyndaǵy bul ásilgi áskerı, eldik qorǵanysqa qurylǵan mazmundar sanaǵa uryp turǵan shyndyǵyna qaramastan ýaqyttyń jaralardy jazýynan, umyttyrýynan, urpaq almasýdan, sanalyq ózgeristerden óz maqsatyn joıyp, jalań oıyndyq, tipti keıde qumarlyq tús alǵan.
Onyń osy qumarlyq jaǵy dendeı bastaǵanda babalarymyz urpaǵyna jáne eskertip:
«Asyq oınaǵan azady,
Tobyq oınaǵan tozady.
Bárinen de qoı baǵyp,
Quıryq jegen ozady!» – dep jas óskindi qumardan qaıtaryp, adal eńbekke shaqyryp otyrǵan. Óıtkeni, áskerı strategııa sózsiz jeńisti kózdeıdi. Sodan týǵan jeńis jobasy bolǵan bul – asyq oıyny oınaýshylar arasynda álsin-áli qumarlyq tús alyp ketip otyrǵan. Ekinshi, onyń osylaı qumarlyq tús alyp otyrýyna, ondaǵy ásilgi áskerı strategııalyq mazmun urpaqtan-urpaqqa únemi, qaıta-qaıta túsindirilip otyrylmaǵanynan da edi.
Eń qyzyǵy–asyq oıynyndaǵy biz aıtqan mándi mazmun arǵy-bergi asyq oıynyn, tipti qazaq salt-dástúrin zertteýshi ǵalymdardyń birde-biriniń eńbeginde kórsetilmegen.
Biz endi osy máseleni shaǵyn maqalamyzda kótere otyra ǵalymdarymyzdyń osy mazmunda izdenip, asyq oıynyn el strategııasynyń bir kádesine jaratýyn eskerter edik. Ári oqýlyqtarǵa da osy mazmundy baıytqan negizde engizýin ótinemiz. Sol arqyly urpaqtarymyz ata-babasynyń ne nárseni de qalaı bolsa solaı isteı salmaǵanyn, qyl aıaǵy asyq oıynynyń ózi de úlken eldik mán alatyn iri oqıǵanyń negizi ekenin bildirip otyrsaq, eljandylyq urpaq sanasynda nege jańǵyrmasyn.
Qul-Kerim ELEMES. «Aq jelken» jýrnaly
