قازاق حالقىنىڭ ايرىقشا قادىر تۇتاتىن جانۋارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – جىلقى. ونى ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەن دە قازاق. كەيىنگى جىلدارى بوتاي قونىسىن زەرتتەۋشى عالىمدار وسىنداي تۇجىرىم جاسادى. جەتى قازىنامىزدىڭ بىرىنە بالانعان جانۋاردىڭ جۇرت بىلە بەرمەيتىن قاسيەتتەرىنە ءۇڭىلىپ، قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىندا كەزدەسكەن وقيعالارىن سارالاپ وتكەندى ءجون كوردىك.
جىلقىنىڭ باستى قاسيەتى سول – تۋعان جەرى مەن جۇرگەن جەرىن ەشقاشان ۇمىتپايدى. كوزى كۇندىز-ءتۇنى بىردەي كورەتىندىكتەن، تۇندە اينالاسىن جۇلدىزعا قاراپ بارلاپ جۇرەدى، ءارى اينالاسىن 360 گرادۋسقا تۇگەلدەي باقىلاي الادى. بويىندا 45 ليتر قان بولادى. كۇرەتامىرلارى جۋان بولعاندىقتان قانى اينالىسقا تەز ءتۇسىپ، دەنەسى قىزا تۇسەدى. سۋىققا شىدامايتىن ءبىر عانا جەرى – قارا سيراعى (تىزەسىنەن تومەن). تۇزدەگى جىلقىعا بيىكتىگى جارتى مەتردەي ءشوپ ءوسىپ تۇرسا، وندا قارا سيراعىن ءشوپ اراسىندا ۇستاپ، سۋىقتى ەلەمەگەن كۇيى قۇيرىق جاعىن جەلگە توسىپ، جايىلا بەرەدى.
دىڭكەسى قۇرىپ، شولدەپ تۇرسا دا لاي سۋ ىشپەيدى. ءتىپتى اعىن سۋدىڭ ءوزىن كەشىپ ءجۇرىپ، تۇمسىعىن سۋعا باتىرىپ بارىپ، تۇنىق جەرىنەن تاڭداپ ىشەدى. سوندىقتان دا بولار، ونىڭ ەتى ەرەكشە دامگە يە. عالىمدار جىلقىنىڭ ەتىنىڭ 17 ءتۇرلى اۋرۋعا ەم بولاتىنىن دالەلدەگەن. ماسەلەن، جىلقىنىڭ جۇرەگىن جەۋ مي قىزمەتىن جاقسارتادى. ميداعى جاسۋشالاردى جاڭارتىپ، ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ارتتىرادى. سونىمەن قاتار، ونىڭ ەتى جۇرەك-قان تامىرى اۋرۋلارىنا، بۇيرەك جۇمىسىن جاقسارتۋعا، بۋىن سۇيەكتەرىنىڭ سىرقىراماۋىنا وتە پايدالى. ال ونىڭ ءسۇتى تۋرالى «ساۋىن ساۋساڭ بيە ساۋ، بوزقىراۋ تۇسپەي سۋالماس» دەگەن ءسوز بار. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بيەنى سيىردان ۇزاعىراق ساۋعا بولادى. بيە ءسۇتىنىڭ پايداسى انا سۇتىنە جۋىقتاۋ. قىمىز قۇرامى: كالتسي توتىعى – 3,4%، فوسفوردىڭ بەس توتىعى – 21,3%، حلور – 7,5%، لاكتوزا – 6,7%، مايلىلىعى – 1,3-2,2%، بەلوك – 1,8-2,2%. بۇعان قوسا 1 ليتر قىمىزدا 1,60 مگ مىس بولاتىنى دالەلدەنگەن. وسىندايدا بابالارىمىزدىڭ سابيلەردى قىمىز سۇتىمەن وسىرگەن كورەگەندىگىنە تاڭ قالماسىڭا شاراڭ قالمايدى.
قازاق حالقى بالالارىن بەس جاستان باستاپ اتقا ءمىنۋدى ۇيرەتە باستاعانى بەلگىلى. سول ساتتەن باستاپ ات ۇستىندەگى بالا ەرەكشە شابىتتانىپ، ەسەيىپ، ەر جەتە باستايدى. اكەسىنە قولعانات ەكەنىن تۇيسىنەدى. الايدا، جىلقىعا قاتىستى «ايداسا – جاۋدىكى، ىسقىرسا – ەلدىكى» دەگەن ءسوز تىركەسىن ەستىگەندەر از شىعار. ەرتە كەزدەگى جاۋگەرشىلىك زاماندا دا، ودان بەرىدەگى بارىمتاشىل كەزدە دە، قازىرگى ۋاقىتتا دا قۇنىن جويماعان ءسوز. ياعني، جىلقى باعۋ – مىقتىلاردىڭ، تاۋەكەلشىل ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەدى دەگەندى انىق اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان دا اتا-بابالارىمىز تۋراشىل، باسىنان ءسوز اسىرمايتىن، جۇرەكتى، ەركىن، شالت قيمىلدايتىن ادامدى «جىلقى مىنەزدى» دەپ اتاعان.
بابالارىمىز «جىگىتتە دە جىگىت بار، ازاماتى ءبىر بولەك. جىلقىدا دا جىلقى بار، قازاناتى ءبىر بولەك» – دەپ بەكەر ايتپاعان. جىلقىنىڭ ەركەگى «ايعىر» – ءوز ءۇيىرىن باستاپ، ونى قورعاي الۋى شارت. سەبەبى، ەگەسىنىڭ اماناتىن ارقالاعان جانۋار ءۇيىرى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگەدى. ەرەكشە ايتا كەتەتىن ءجايت، ەگەر ۇيىرىنە بۋاز بايتال قوسىلىپ، ول بوسانار بولسا، وندا ايعىر قۇلىندى ءولتىرىپ تاستاۋدان تانبايدى. مۇنداي قادامعا ول جاۋىزدىعىنان ەمەس، كەرىسىنشە يەلىگىندەگى ءۇيىردىڭ ءوزىنىڭ ۇرىعىمەن كوبەيگەنىن، تاربيە الار ۇرپاعىنىڭ ءوز قانىنان تاراعانىن قالايتىندىعىنان بارادى. مۇندايدا ءۇيىرىنىڭ قامىن جەگەن ايعىردىڭ اقىلدىلىعىنا ەرىكسىز قايران قالاسىڭ. كەرەمەتى سول، ايعىر قۇلىننىڭ تۋىلعان ساتتەگى كىسىنەگەن ءۇنىن ەشقاشان ۇمىتپايدى. سايكەسىنشە وسىنداي قاسيەت قۇلىنىنا دا داريدى. جاڭا تۋعان قۇلىن ساعات سايىن ەمگەندىكتەن بويىنا قۋات ءبىتىپ، وتقا ەرتە دەن قويادى.
وسى جەردە جىلقى جاسىنا دەن قويعان ءجون سەكىلدى. اتاپ ايتار بولساق، جىلقىنىڭ جاس ءتولىن – «قۇلىن»، قۇلىننىڭ التى ايدان اسقان شاعىن – «جاباعى»، ال ءبىر جاستان اسقانىن – «تاي»، ەكى جاستان اسقانىن – «قۇنان»، ءۇش جاستاعىسىن – «دونەن»، ءتورت جاستان اسقانىن – «بەستى» دەيدى. ال ۇرعاشىلارى تايعا دەيىن بىرگە اتالادى دا، ودان كەيىن وزگەشە ايتىلا باستايدى. ماسەلەن، ەكى جاساردى – «قۇناجىن»، ءۇش جاسارىن – «دونەجىن»، ۇشتەن اسقاندى – «دونەجۇن بايتال»، تورتتەن اسقاندى – «بەستى بيە»، جەتى-سەگىزگە كەلگەنىن – «قاسابالدى بيە»، ون ءبىر-ون ءتورت جاستاعىنى – «كارىمتاس بيە»، جيىرمادان اسقاندى – «جاساعان بيە» دەپ اتايدى. جالپى جىلقى جانۋارى 25-30 جىل ءومىر سۇرەدى.
قازىرگى ۋاقىتتا مەديتسينا ماماندارى اتقا مىنگەندى ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن وتە پايدالى ەكەنىن ايتىپ ءجۇر. ال ونى بابالارىمىز ءاۋ باستا ءبىلىپ، جاستايىنان ات ۇستىنەن تۇسپەگەن. ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ دەنى دە وسى اتپەن تىكەلەي بايلانىستى. ماسەلەن، كوكپار، جامبى اتۋ، اۋدارىسپاق، تەڭگە الۋ، قىز قۋ، الامان بايگە، توق بايگە، قۇنان بايگە، جورعا جارىس، تاي جارىستار ءبىر جاعى سپورتتىق شارا بولسا، ەكىنشى جاعىنان توسىن وقيعالارعا قارسى جاتتىعۋ الاڭى ىسپەتتى. تاعى ءبىر قىزىق دەرەك. جايىلىپ جۇرگەن ەكى ءۇيىر ءبىر جەرگە توقايلاسىپ قالدى دەيىك. سول جەردە ەكى ءۇيىردىڭ ايعىرلارى بىرىنە-ءبىرى جاقىنداپ كەلىپ، تاستاعان تەزەكتەرىن يىسكەۋ ارقىلى قايسىسىنىڭ مىقتى ەكەنىن انىقتايدى. نەتكەن سەزىمتالدىق دەسەڭشى! وسالداۋ شىققان ايعىر ءۇيىرىن الىپ جونىنە كەتەدى. «سوزدەن ءسوز شىعادى» دەمەكشى جىلقىنىڭ تەزەگى دە پايدالى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، اسما اۋرۋىنا شالدىققان ادامدى، جىلقى تەزەگىن يىسكەتۋ ارقىلى جازۋعا دا بولادى ەكەن.
جىلقىنى قادىرلەگەن ۇلتىمىز بالاسىن – «قۇلىنىم» دەپ ەركەلەتكەن. بۇل ءۇردىس قازىرگە دەيىن جالعاسۋدا. قاراتاي، قۇنانباي، دونەنتاي، دونەنباي، جىلقىباي، جىلقىايدار سەكىلدى كىسى ەسىمدەرى دە حالقىمىزدىڭ جىلقىنى قۇرمەت تۇتقانىنىڭ ناقتى دالەلى بولسا كەرەك. قاراقاسقا، كەرقۇلا، بايشۇبار، تايبۋرىل، قۇلاگەر سەكىلدى جانۋارلار دا وتكەن كۇننىڭ تاريحىنان سىر شەرتىپ، ادامنىڭ جان سەرىكتەرىنە اينالدى. ءتىپتى، جىلقى ەسىمى قازاقتىڭ شەجىرەسىنە ەنىپ، رۋ اتاۋىنا ۇلاستى. شەجىرە تاريحىن جىر جولىنا اينالدىرعان مولداحمەت دابىلۇلىنىڭ:
«بولعان سوڭ اتامىزدىڭ ءجۇزى سۇستى،
اركىمدەر ايباتىنان ىشتەي پىستى.
كەلمەنبەت دەپ اتاۋعا يمەنگەننەن،
سارقاسقا اتتىڭ اتى تىلگە ءتۇستى.
اۋىلدىڭ ايباتىنىڭ ءوزى سەستى،
ءسوز تاپقىش، كەلىندەرى بولعان ەستى.
الىستان جۇرگىنشى كەپ سۇراعاندا:
«سارقاسقا اتتىڭ ەلى وسى»، – دەستى.
ءبىر اتى ءتاڭىرىنىڭ – حالىق دەگەن،
حالىق ايتسا، قالىپ ايتپايدى، وعان سەنەم.
وسىدان كەلمەنبەتتىڭ اتى اتالماي،
سارقاسقا رۋى بولىپ سودان كەلەم»، – دەگەن شۋماعى ءسوزىمىزدىڭ راستىعىن ايعاقتاي تۇسەدى.
جاسۇلان ءناۋرىزالى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
