اتومسىز الەمگە اياق باساردا
1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سەمەي سىناق پوليگونىندا كەڭەس وداعىنىڭ العاشقى اتوم بومباسىن جەر ۇستىندە جارۋ ارقىلى يادرولىق قارۋلاردى سىناۋ باستالدى، ال 25 جىل بۇرىن، 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى» №409 جارلىققا قول قويدى.
سەمەي پوليگونىنداعى جارىلىستاردىڭ زاردابىن ەكونوميكا، ەكولوگيا، مەديتسينا، پسيحولوگيا، مورال تۇرعىسىنان قاراستىرعان زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى از ەمەس، بۇل تاقىرىپ ءالى دە جازىلا بەرەدى. «نەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ تاريحي ءرولى جونىندە ازدى-كوپتى جاريالانىمدار بار. مەن بەيبىتشىل قوزعالىستىڭ پاۆلودار وبلىسىنداعى بەلسەندى وكىلى رەتىندە ءوزىم جاقسى بىلەتىن ءبىرشاما جايتتاردىڭ كەيبىرىنە نازار اۋدارۋدى ۇيعاردىم.
...ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ 1989 جىلدىڭ 25 اقپانىندا قازاقستان ورتالىق تەلەۆيزياسى ارقىلى سەمەي سىناق پوليگونىندا يادرولىق قارۋلاردى سىناۋدى دەرەۋ توقتاتۋدى تالاپ ەتىپ، اشىق مالىمدەمە جاساعانى ءالى كوز الدىمدا. كورنەكتى اقىننىڭ جۇرتشىلىقتى «نەۆادا» انتيادرولىق قوزعالىسىن قۇرۋعا شاقىرعان ۇندەۋىن ىلە قالامگەرلەر قولداپ، قازاقستان جازۋشىلارى وداعى ۇيىندە ميتينگ ۇيىمداستىردى (باستاپقىدا قوزعالىس «نەۆادا» دەپ اتالعان). ايتسە دە، ءبىزدىڭ پاۆلودار وبلىسىنىڭ پوليگونمەن شەكتەسىپ جاتقان ماي، لەبياجە، باياناۋىل اۋداندارى تۇرعىندارى اقپارات تاپشىلىعى سالدارىنان بەيبىتشىل الماتى مالىمدەمەسىنەن حابارسىز قالدى.
...پاۆلودار وبلىسىندا اشىق مالىمدەمە جايىندا اقپارات تاراتۋ جانە «نەۆادا» قوزعالىسىن قولداۋشىلاردىڭ قولىن جيناۋ ءىس-شارالارىن جۇزەگە اسىرۋعا، ەڭ الدىمەن، وسى جولداردىڭ اۆتورى بەل بۋدى. سول كۇندەرى پاۆلودار قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىنا تاياۋ جەردە، «تسۋم» امبەباپ دۇكەنىنىڭ الدىندا قولىما پلاكات ۇستاپ تۇرىپ، قول جيناۋىما تۋرا كەلدى. مەنىڭ بۇل ىسىمە مىڭداعان بەيبىتسۇيگىش ادام ريزاشىلىق سەزىمىن ءبىلدىردى، بىراق كوپتىڭ ىشىنەن ماعان مۇسىركەي قاراعاندار دا، مىسقىلداپ كەلەكە قىلعاندار دا بوي كورسەتتى! قالاي دەسەك تە، كومسومول بەلسەندىلەرىنىڭ كومپارتيا ۇيىمدارىمەن كەلىسىپ كەرنەيلەتىپ وتكىزەتىن اكتسيالارىمەن ۇيلەسپەيتىن ءىس-شارا بارىسىندا جۇرتشىلىقتىڭ ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن بەيبىتشىل قوزعالىسقا بۇيرەگى بۇراتىنى ءبىلىندى.
پوليگوندى جابۋ جانە قوزعالىستى قولداۋ تۋرالى تالاپحاتقا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ورگاندارى بولىپ تابىلاتىن «سارىارقا سامالى» مەن «زۆەزدا پريرتىشيا» گازەتتەرى، وبلىستىق تەلەۆيزيا مەن راديو حابارلارىن تاراتۋ كوميتەتى جۋرناليستەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بىردەن قول قويدى! قوزعالىستىڭ پاۆلودار وبلىسىندا قانات جايۋىنا جەر-جەردەگى شىعارماشىلىق ادامدارى: عابيت ساپاروۆ، قايىر جۇنىسقاليەۆ، سەرىك مۇحتاروۆ، قانات شايعازين، ومىربەك قۇشمانوۆ، ريزوللا بۇلانباەۆ (ماي اۋدانى), جۇماعالي قوعاباەۆ (ەكىباستۇز قالاسى), سۇلەيمەن بايازيتوۆ (باياناۋىل اۋدانى), تاعى باسقالار ءىس-ارەكەتىمەن دە، شىعارمالارىمەن دە ەلەۋلى ۇلەس قوستى! سولاردان ۇلگى العان سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرى، قاراپايىم ەڭبەككەرلەر، ستۋدەنتتەر، ءتىپتى وقۋشىلار دا بەيبىتشىل ءىستى قولداۋعا جۇمىلا كىرىستى!
پاۆلودار قالاسى يليچ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ز. ن. كوجانوۆا «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ وبلىستىق بولىمشەسىن قۇرۋ ىسىنە تىكەلەي ارالاسقانى بارشامىزعا ءمالىم. سونىڭ ناتيجەسىندە شىعار، بولىمشە قۇرامىنا قوزعالىسقا قارسى دارىگەرلەر، راديولوگتار، ەكسپارتشەنەۋنىكتەر ەنىپ كەتتى... بۇلار ءوزارا بىرىگىپ الىپ پاۆلودارلىق ەكولوگ توقبولات ىسقاقوۆ پەن مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەركىن بەيسەنباەۆتىڭ سەمەي پوليگونىنىڭ پاۆلودار وبلىسىنا تيگىزەر تەرىس اسەرى جونىندەگى ناقتى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن بايىپتاۋلارىن جوققا شىعارۋعا تىرىستى.
زويا نيكولاۆنانىڭ ءوزى: «قوزعالىستىڭ پوليگوندى جابۋ جونىندەگى تالابى ورىندى ەمەس» دەگەن سىڭايدا پىكىر ءبىلدىرىپ، الگىندەي كوممۋنيست دارىگەرلەردىڭ ءبىرىن بولىمشە توراعالىعىنا سايلاۋعا قامداندى. وسىلايشا، ز.ن. كوجانوۆا قوزعالىستىڭ وبلىستىق بولىمشەسىن جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمىنا تولىق تاۋەلدى قۋىرشاق قۇرىلىم رەتىندە قۇرۋدى كوزدەدى دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز. ءساتىن سالعاندا، شىنايى بەلسەندىلەردى جانىما توپتاستىرىپ، پاۆلودار پەدينستيتۋتىنىڭ «عىلىمي كوممۋنيزم» ءپانى وقىتۋشىسى امانتاي قاليەۆتىڭ قوعامدىق جاۋاپتى قىزمەتكە ءوتۋىن ءساتتى ۇيىمداستىردىم. وكىنىشكە قاراي، بىزبەن تىعىز قارىم-قاتىناستا جۇرگەن امانتاي تولەۋحانۇلى كوپ ۇزاماي الگىلەردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالدى. ءسويتىپ، ءوزىن توراعالىققا وتكىزگەن بەلسەندىلەردەن بولەكتەنىپ، قوزعالىسقا ەش قاتىسى جوق بوگدە ادامداردى جانىنا جينادى، ءارى ءبىزدىڭ قارسىلىعىمىزعا قاراماستان بولىمشەنىڭ جەكە ەسەپ شوتىن اشىپ الدى. اسىرەسە، سوڭعى ءىسى وعان وپا بەرمەدى...
سىندارلى كەزەڭدە قازاقستان كومپارتياسى پاۆلودار وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءى حاتشىسى، كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى يۋ. ا. مەششەرياكوۆ ءوزىنىڭ اتىنا جازعان حاتىما وراي مەنى قابىلداۋىنا شاقىرتىپ، قوزعالىسقا وڭ كوزقاراستا ەكەنىن ايتقان ەدى. سولاي دەسە دە، يۋري الەكسەەۆيچتىڭ ءسوزى كەيىنگى ءىس-ارەكەتىمەن سايكەسپەدى. كوپ ۋاقىت وتپەي-اق سەمەي پوليگونىنىڭ باسشىسى، گەنەرال-لەيتەنانت ا. د. يلەنكومەن جەڭ ۇشىنان جالعاسقانى اڭعارىلدى. سونداي-اق ماي اۋدانىندا جەرگىلىكتى بيلىك رۇقسات ەتكەن ميتينگىنىڭ وتكىزىلۋىنە ونىڭ ءوزى توسقاۋىل قويعىزدى! بۇل ارانداتۋشىلىق ارەكەت جونىندە وسى جولدار اۆتورى ەلباسىنىڭ اتىنا جەدەلحات جولدادى جانە كەيىن «حيروسيما-سەمەي» تەلەكوپىرىنە قاتىسقانىندا جاپوندارعا ايتىپ سالدى!
وسىنداي قۇرساۋدا قالعان قوزعالىس بەلسەندىلەرى ءبىرشاما ۋاقىت بويى قاجىر-قايراتىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە قارسى جۇمساۋعا ءماجبۇر بولدى. دەگەنمەن، وبكوم باسشىلىعىنىڭ «نەۆادا-سەمەيگە» دەگەن تەرىس ۇستانىمىن ماي اۋدانىنداعى كەيبىر پارتيا ۇيىمدارى قولداعان جوق، كەرىسىنشە، قوزعالىستىڭ تالاپتارىن جاقتادى. مىسالى، چاپاەۆ كەڭشارى (قازىرگى ساتى اۋىلى) پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى مەرەكە ابىلقاسىموۆ اۋداندىق دەڭگەيدە العاشقى انتيادرولىق ميتينگىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا مۇرىندىق بولدى، قىزىلقۇراما كەڭشارى (قازىرگى باسكول اۋىلى) پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى قابيدەن بايعوجين جانە وزگەلەر دە بىرنەشە بەيبىت اكتسيالاردىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا بەلسەنە اتسالىستى.
راس، ماي اۋدانىندا وتكىزىلگەن انتيادرولىق مينيگىلەر وزىندىك سيپاتتارىمەن ەرەكشەلەندى. ايتالىق، اۋدان ورتالىعى بەلوگورەدە (قازىرگى كوكتوبە) وتكىزىلگەن ميتينگىندە «قازاق ءتىلى» قوعامى وبلىستىق ۇيىمىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى جەڭىس ماردانوۆتىڭ جانە وسى جولدار اۆتورىنىڭ ۇسىنىسىمەن وبكومنىڭ ءى حاتشىسى يۋ.ا. مەششەرياكوۆقا جانە وبلاتكوم توراعاسى ج. ع. ىسقاقوۆقا سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ جونىندە قارار قابىلداندى. وكىنىشكە قاراي، وبلىس باسشىلىعىنا قاتىستى شەشىمدى قوزعالىستىڭ وبلىستىق بولىمشەسىنىڭ توراعاسى وقىماي كەتتى. دەگەنمەن، كوپ ۇزاماي تەلەجۋرناليست رەتىندە وبلىستىق تەلەۆيزيادان پوليگون تۋرالى «زارداپ» اتتى حابار دايىنداعانىمدا الگى جاعدايدى جۇرتشىلىققا مەن جاريا ەتتىم.
...قوزعالىس بىرتىندەپ قارقىن الىپ، كۇشەيگەن كەزەڭدە قوعامدىق بەلسەندىلەردىڭ ساپىنا كولدەنەڭ كوك اتتىلار قوسىلدى، جۇرەكجۇتقان كۇرەسكەر كەيپىنە ەنگەن داقپىرتقۇمار داڭعازاشىلار بوي كورسەتتى.
ال سەمەي وبلىسىنداعى جاعداي دەموكراتيا تالاپتارىنا سايكەس، وركەنيەتتى ۇردىسپەن ءورىس الدى دەگەن ويدامىن. ويتكەنى، قازاقستان كومپارتياسى سەمەي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءى حاتشىسى كەشىرىم بوزتاەۆ جانە اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءى حاتشىسى حافيز ماتاەۆ «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنا ءوز قۇزىرەتى شەڭبەرىندە قولداۋ جاسادى. تەك، ءبىر وكىنىشتىسى، قازاقتىڭ وسى ەكى اسىل ازاماتىنىڭ پوليگونداعى سوڭعى ەكى يادرولىق قارۋدى سىناۋ جونىندەگى اسكەريلەردىڭ وتىنىشىنە كەلىسىم بەرگەنى كوپشىلىكتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى! مىنە، سول كۇننەن باستاپ قوزعالىس جەتەكشىلەرى مەن وبلىس باسشىلىعىنىڭ جولى ەكى ايرىلدى! تاپ وسى تۇستا ايتارلىق ءبىر جايت، كەيىنگى كەزدە ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ قارىم-قاتىناسىن بارىنشا كۇردەلەندىرىپ سيپاتتاپ، كورنەكتى اقىننىڭ ازاماتتىق بولمىس-بىتىمىنە كولەڭكە ءتۇسىرۋدى كوزدەيتىندەردىڭ پيعىلى قارىن اشتىرادى.
قالاي بولعاندا دا، «نەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى دەموكراتيالىق، ينتەرناتسيوناليستىك، بەيبىتشىل ءارى پاتريوتتىق قوزعالىس رەتىندە سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋىنا اسا زور ۇلەس قوستى.
...ەل مۇددەسىن ۇلىقتاعان ەلباسى قازاقستان ەگەمەندىككە يە بولىسىمەن اينالاسىنا اجال ساۋلەسىن تاراتقان اتوم ورداسىن جابۋ جونىندەگى جارلىققا قول قويدى! ەندىگى تىلەگىمىز: دۇنيەجۇزىندە يادرولىق قارۋسىز الەمگە ءبىرىنشى بولىپ قادام باسقان بەيبىتسۇيگىش ەلدىڭ بەيبىت ءومىرى باياندى بولعاي!
ارمان قاني،
اقىن، جۋرناليست،
«نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ ارداگەرى.
پاۆلودار قالاسى.
