قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى باي جانە سان الۋان. ءاربىر ءداستۇر مەن عۇرىپ حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-سالتىندا، كۇندەلىكتى ومىرىندە ەرەكشە ورىن العان. ۋاقىت وتە كەلە كەيبىر داستۇرلەرىمىز ۇمىتىلىپ، قازىرگى زامانعا ساي بەيىمدەلىپ وزگەردى. دەگەنمەن، بۇل داستۇرلەردىڭ كوبى حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعى مەن مادەني مۇراسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ تابىلادى. بۇل ماقالادا قازاق تاريحىنداعى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان داستۇرلەر تۋرالى ءسوز قوزعايمىز.
1. ەرۋلىك بەرۋ
ەرۋلىك – جاڭا قونىسقا كوشىپ كەلگەن وتباسىن اۋىلدىڭ قالعان تۇرعىندارى قۇتتىقتاپ، ولاردى داستارحانعا شاقىراتىن ءداستۇر. بۇل – جاڭا كورشىلەرمەن تانىسۋ، ارا-قاتىناس ورناتۋ، ءوزارا قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىنداعى مەيىرىمدىلىك پەن قوناقجايلىلىقتىڭ كورىنىسى. كوشىپ كەلگەن وتباسى ءوز كەزەگىندە ەرۋلىككە شاقىرعاندارعا قۇرمەت كورسەتىپ، كەيىننەن ءوز ۇيلەرىنە شاقىرىپ داستارقان جايعان. قازىرگى كەزدە بۇل ءداستۇر سيرەك كەزدەسەدى، اسىرەسە قالالاردا، الايدا ول قازاق حالقىنىڭ ءوزارا سىيلاستىق پەن تاتۋلىقتى باعالاعانىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ماڭىزدى.
2. سىباعا
سىباعا – قازاقتىڭ ەجەلگى داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. بۇل ءداستۇر بويىنشا، ءار ادام ءوزىنىڭ تۋىستارىنا نەمەسە قادىرلى كىسىلەرگە ارناپ ارنايى ەت بولىگىن قالدىراتىن بولعان. اسىرەسە، قوناق كەلگەندە وعان ارنالعان سىباعانى ۇسىنۋ مىندەتتى بولعان. سىباعا ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سىيلاستىعى، مارتەبە بەرۋى جانە قۇرمەت كورسەتۋى بايقالادى. بۇگىندە بۇل ءداستۇر اۋىلدىق جەرلەردە عانا ساقتالعانىمەن، قالالىق ورتادا ۇمىتىلا باستاعان.
3. قىز قۋ
قىز قۋ – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى. بۇل ويىندا جىگىت پەن قىز ات ۇستىندە جارىسىپ، قىز قۋ ارقىلى ءوز شەبەرلىكتەرىن كورسەتكەن. قىزدى قۋىپ جەتكەن جىگىت ونى شاپالاقپەن ۇراتىن بولسا، قۋىپ جەتپەگەن جىگىتكە قىز قامشىمەن جاۋاپ قايتاراتىن بولعان. بۇل ويىن جاستاردىڭ ەپتىلىگىن، باتىلدىعىن كورسەتىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى نىعايتاتىن قۇرال بولعان. بۇگىندە بۇل ءداستۇر مەرەكەلىك ءىس-شارالاردا عانا ۇيىمداستىرىلسا دا، ونىڭ كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلۋى سيرەك.
4. شەجىرە تاراتۋ
شەجىرە – قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىندا ەرەكشە ورىن العان قۇندى داستۇرلەردىڭ ءبىرى. قازاقتار وزدەرىنىڭ شىققان تەگىن، اتا-بابالارىن بىرنەشە ۇرپاققا دەيىن ءبىلىپ وتىرعان. بۇل ءداستۇر ارقىلى ءاربىر وتباسى مەن رۋ ءوز شەجىرەسىن ساقتاپ، ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان. شەجىرە تاراتۋ قازاق حالقىنىڭ ءبىر-بىرىنە تۋىسقاندىق قاتىناستارىن ايقىنداپ، ولاردىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان. بۇگىندە بۇل ءداستۇر ۇمىتىلا باستاعانىمەن، ونى قايتا جاڭعىرتۋ ماڭىزدى.
5. سارقىت
سارقىت – قازاق داستارقانىنىڭ ەرەكشە بەلگىسى. قوناققا كەلگەن ادامعا تاعامنىڭ دامىنەن اۋىز تيگىزۋ جانە سارقىت قالدىرۋ ۇلكەن قۇرمەت پەن سىيلاستىقتى بىلدىرگەن. قوناق كىسى ۇيىنە قايتقاندا ءۇي يەسى داستارقاننان ارتىق قالعان ءدامدى وراپ بەرىپ، سارقىت رەتىندە ۇيىنە اپارۋعا جول-جورالعى جاساعان. بۇل ءداستۇر قوناقجايلىلىق پەن مەيىرىمدىلىكتى كورسەتكەن. قازىرگى تاڭدا سارقىت بەرۋ سيرەك كەزدەسەدى، بىراق ول قازاق حالقىنىڭ قوناققا قۇرمەت كورسەتۋ ءداستۇرىنىڭ كورىنىسى بولىپ قالا بەرەدى.
6. باستاڭعى
باستاڭعى – ۇلكەندەر جول جۇرگەندە نەمەسە قوناققا كەتكەندە، اۋىلدا قالعان جاستاردىڭ باس قوسىپ، ءوزارا ويىن-ساۋىق قۇرۋ ءداستۇرى. جاستار بۇل جيىنداردا ءان سالىپ، بي بيلەپ، ءتۇرلى ويىندار ويناعان. بۇل ءداستۇر جاستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ارالاسۋىنا، كوڭىل كوتەرۋىنە، ءوزارا تانىسۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن مەيرام رەتىندە ۇيىمداستىرىلعان. بۇگىنگى كۇندە باستاڭعى وتكىزۋ ءداستۇرى ۇمىتىلىپ بارادى، الايدا ول قازاق جاستارىنىڭ ەركىن ءارى قۋانىشقا تولى ساتتەرىن كورسەتەتىن ەرەكشە ءداستۇر.
7. توقىمقاعار
توقىمقاعار – جاس جىگىت العاش رەت الىس جولعا شىققاندا ۇيىمداستىرىلاتىن ءداستۇرلى شارا. بۇل – جىگىتتىڭ ەرجەتىپ، ۇلكەن ومىرگە قادام باسقانىنىڭ بەلگىسى رەتىندە وتكىزىلەتىن مەيرام. جولعا شىعار الدىندا ونىڭ جاقىندارى مەن تۋىستارى جينالىپ، ارنايى داستارحان جايىپ، باتالارىن بەرگەن. بۇل ءداستۇر جاستاردى قولداۋ جانە ولاردىڭ بولاشاعىنا سەنىم ءبىلدىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولعان. بۇگىندە توقىمقاعار ءداستۇرى سيرەك كەزدەسەدى، بىراق ونى قايتا جاڭعىرتۋ جاستاردىڭ رۋحاني دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
8. اۋناتۋ
اۋناتۋ – قازاق حالقىنىڭ ەرەكشە داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ اۋىلداعى بارلىق ۇيلەرگە كىرىپ شىعۋىن جانە وزدەرىنىڭ شاڭىراقتارىنا ساتتىلىك تىلەۋىن بىلدىرەتىن ادەت-عۇرىپ. بۇل ءداستۇر جاڭا تۇسكەن كەلىندى اۋىل ومىرىمەن تانىستىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن. اۋناتۋ قازىرگى كەزدە سيرەك كەزدەسەدى، بىراق ول قازاق حالقىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتى مەن قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋعا باعىتتالعان.
قازاق حالقىنىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان داستۇرلەرى – ءبىزدىڭ رۋحاني بايلىعىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى. بۇل داستۇرلەر ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋعا جول اشادى. وسى داستۇرلەردى قايتا جانداندىرۋ ارقىلى ءبىز حالقىمىزدىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاپ، بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزە الامىز.
