قازاق حالقى – الەمدەگى ەڭ عاجاپ حالىق. بۇل سوزىمە ەشكىمنىڭ ءشۇبا كەلتىرمەسى انىق. بۇعان قازاق جەرىندە بولعان الەم تاريحشىلارى دا، زەرتتەۋشى، ادەبيەتشىلەرى دە كۋا بولعان. قاي عاسىردى الىپ قاراساڭىزدار دا قازاق حالقى جايلى وڭ پىكىردى كورەمىز. قازاق حالقىن الەم حالقىنا عاجاپ حالىق ەكەنىن تانىتىپ تۇرعان ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز، سالت – ءداستۇر، ادەت – عۇرىپ پەن مادەني مۇرالارىمىز، ءتىلىمىز جانە ۇلتتىق قولونەر مەن ۇلتتىق كيىمدەر، ۇلتتىق تاعامدار، ۇلتتىق ويىندار. بابادان بالاعا ميراس بولىپ، زامان كوشىمەن جالعاسىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن سالت – ءداستۇر، ادەپ – عۇرىپتارىمىز باعا جەتپەس قۇندى قازىنامىز. «اتا سالتىڭ – حالىقتىق قالپىڭ» دەگەندەي، ءوز ۇلتىمىزدىڭ قادىر – قاسيەتىن، وي – ءورىسىن تانىتاتىن سالت – داستۇرىمىزگە، قازاقتىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىن مۇرالارىمىزعا قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردى قاستەرلەۋ بارشا قازاقتىڭ مىندەتى دەپ بىلەمىن. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا ۇلتتىق تاربيەنى سىڭىرۋگە بۇگىننەن باستاپ ات سالىسۋىمىز قاجەت.
اۋەلگى ءسوزدى قازاق حالقىنىڭ قوناقجاي حالىق ەكەندىگىنەن باستاعان ءجون بولار. جەر بەتىندە قازاقتان اسقان قوناقجاي حالىق جوق. قازاق جەرىندە بولعان پولياك ساياحاتشىسى، زيالىسى ا. يانۋشكەەۆيچ: «دۇنيە ءجۇزىن قازاق جايلاسا، جەر شارىن تەگىن اينالىپ شىعار ەدىم»، - دەپ قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىعىنا ريزا بولىپ، باعاسىن بەرىپ كەتكەن ەكەن. الەم حالىقتارىنا باعا بەرگەندە نەمىستەر – شىنشىل، جاپوندار – ونەرتاپقىش، يسپاندار – شەبەر، قىتايلار – ەڭبەكقور دەپ جاتادى. ال قازاقتىڭ بويىنان بۇل قاسيەتتەردىڭ بارلىعى دا تابىلادى، بىراق ەڭ باستى قاسيەتى – قوناقجايلىلىعى ەكەنىنە ەشكىم داۋ ايتا الماس. قوناقجايلىلىق – قازاق حالقىنىڭ سۇيەگىنە سۇتپەن سىڭگەن قاسيەت. ۇيىنە توسىننان قوناق كەلىپ قالسا دا «قۇدايى قوناق» دەپ شىرايلى جۇزبەن قارسى الىپ، بار ءتاتتى – ءدامدىسىن الدىنا قويعان. قازاق حالقىندا قوناقتىڭ بەلگىلى ءتورت ءتۇرى ارنايى قوناق، قۇدايى قوناق، قىدىرما قوناق جانە قىلعىما قوناق بولعانىمەن قازاق ءۇشىن قوناقتىڭ اتى – قوناق بولىپ قالا بەرگەن. بۇل قاسيەتتە قازاقتى وزگە ۇلتتان ەرەكشەلەپ، مارتەبەسىن بيىكتەتىپ تۇرادى. سونىمەن قاتار ءۇي يەسى كەلگەن قوناقتان قولقالاپ «قوناقكادە» سۇراعان. قوناق ادام ءان، قيسسا نەمەسە دومبىرامەن كۇي ورىنداپ نە ولەڭ ايتىپ بەرگەن. وسىلاي ءان نەمەسە كۇي ورىندالىپ، ارتى كوڭىلدى وتىرىسقا اينالىپ وتىرعان.
قازاق حالقى باعزىدان بۇگىنگە دەيىن اماندىق، ەسەن – ساۋلىق بىلۋگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، جونىمەن سالەمدەسە بىلگەن. مىسالى، كوشكە جولىعىپ، امانداسقاندا «كوش بايسالدى بولسىن!»، «كوش كولىكتى بولسىن!»، - دەپ تىلەك بىلدىرە ءتىل قاتقان. بۇعان جاۋاپ رەتىندە «ايتسىن»، «ايتقانىن كەلسىن» دەپ، ءارى قاراي ءجون سۇراسىپ كەتكەن. سول ىسپەتتەس، مال باعىپ جۇرگەن مالشىعا جولىقسا «ءورىس كەڭ بولسىن!»، «جايار كوبەيسىن!»، جولاۋشىعا كەزدەسسە «جول بولسىن!»، «ساپار وڭ بولسىن!»، سوعىم سويىپ جاتسا، «سوعىم شۇيگىن بولسىن!»، قازا ۇستىنە كەزىكسە «قازانىڭ ارتى قايىرلى بولسىن!»، كەشتەتىپ ۇيگە كىرسە «كەش جارىق!»، بۇرىنعى زاماندا اۋىل جاڭا قونىپ جاتسا، بۇگىندە بىرەۋ ءۇي السا «قونىس قۇتتى بولسىن!»، بالا تۋعان ۇيگە كىرسە «نارەستەنىڭ باۋى بەرىك بولسىن!» ت.ب تىلەكتەر ايتۋ ارقىلى امانداسۋ ءراسىمى قازاق حالقىندا جاقسى قالىپتاسقان. وسىلاي امانداسۋ جاقسى ىرىمعا دا بالانعان. بۇدان بولەك تانىمايتىن ادامىنا دا «كىمسىڭ؟» دەپ ەمەس «تانىمادىق قوي» دەپ سىپايى ءجون سۇراسقان. بۇنىن بارلىعى ادال، اق نيەتتى ءبىلدىرىپ، ءبىر – بىرىنە تىلەكشى ەكەندىكتەرىن تانىتادى.
قازاق حالقىنىڭ سالت – داستۇرلەرى بالا دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن باستاپ، ەر جەتۋى، تاربيەسى، كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتۋى، ءولىم – جىتىمگە دەيىنگى ارالىقتى سونىمەن قاتار قاۋىمدىق – الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى دە قامتيدى. ەشبىر زاڭدا، كودەكستە جازىلماسا دا حالىق ءداستۇردى بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىرعان. بالا ومىرگە كەلگەندە ەكى كوزى ءتورت بولىپ كۇتىپ وتىرعان اعايىنعا شاپشاڭداۋ ءبىرى «ءسۇيىنشى» سۇراپ، قىز بولسا «كەستە تىگەر»، ۇل بولسا «قامشى ۇستار» ەكەن دەپ ءوز ءسۇيىنشىسىن قولما – قول الىپ جاتقان. امان – ەسەن بوسانعاننان كەيىن جاڭا بوسانعان ايەلگە قۇرمەت جانە دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن «قالجا» بەرەدى. بۇنى جاقىن ادامدارى، تۋعان – تۋىسقاندارى، دوس – جولداستارى قوي سويىپ، ەت پەن سورپا ازىرلەيدى. «جارىسقازاننىڭ» ارتىنان ىلە – شالا «شىلدەحانا» ورىن الادى. بۇعان كوبىنەسە جاستار جاعى جينالىپ، دۋماندى توي قىلىپ جىبەرەدى. سول كەشتە قالجا ەتىنەن «ون ەكى ومىرتقا» تازالانىپ، مۇجىلادى دا ابدەن بولعان سوڭ توبىلعى عا ءتىزىپ، ءۇيدىڭ جوعارعى جاعىنا ءىلىپ قويادى. قالجانىڭ ومىرتقاسىنان اۋىز تيۋگە ايەل زاتىنىڭ ءبارى ات سالىسىپ وسى ايەل سياقتى تەزىرەك بوسانارمىز دەپ ىرىمداپ، ۇمىتتەنەدى. جاس بوسانعان كەلىندى ەنەسى ۇنەمى قاداعالاپ، «شىلدە قاعىپ كەتپەسىن» دەپ سالقىننان ساقتايدى. قولىن سۋعا سالعىزباي، «قىرىق كۇنگە دەيىن دەنە سۋدان شوشيدى» دەپ شومىلدىرمايدى. بالا دۇنيەگە كەلگەندە داۋىسى شىعۋ ءۇشىن قۇيرىعىن شارت ەتكىزىپ ۇرادى دا، كىندىگىن كەسەدى. كىندىگىن كەسكەن ايەل «كىندىك شەشە» اتانادى. وسىلاي ەكى ءۇي اراسىندا جاقسى قارىم – قاتىناس جيىلەپ، جاراستىق ورنايدى.
سودان كەيىن قازاقتا اسا سالتاناتتى جاعداي سانالاتىن «بالاعا ات قويۋ» ءداستۇرى» ورىندالادى. سول سياقتى بولسىن دەپ ىرىمداپ پاراساتتى، قۇرمەتتى ادامداردىڭ ەسىمدەرىن دە قويىپ جاتادى. ەسىمدى سىيلى، قۇرمەتتى ادام قويىپ، سابيگە باتاسىن بەرەدى. ازان شاقىرىلادى. قىرىق كۇن وتكەننەن كەيىن ايەلدەر بالانى سۋعا ءتۇسىرىپ، شاشىن، تىرناعىن الىپ «قىرقىنان شىعارادى». سۋعا تۇسىرگەن ايەلدەرگە سىي – قۇرمەت كورسەتىلىپ، راحمەت ايتىلادى. كىشىگىرىم توي بولىپ، داستارحان جايىلادى. جاڭا تۋعان ءسابيدى اۋىلدىڭ ونەگەلى، ۇرپاعى ءوسىپ – ونگەن، ەل قۇرمەتتەيتىن بايبىشەسى «بەسىككە سالادى». «كەڭ جايلاۋ جالعىز بەسىك جاس بالاعا» دەمەكشى، بەسىك – بالانىڭ ۇيىقتاۋىنا، تازا بولۋىنا وتە ىڭعايلى بولىپ جاسالعان.
«بەسىك تويى» قازاق ومىرىندە ۇلكەن ورىن الادى. بالاعا «بەسىك جىرىن» ايتا وتىرىپ تەربەتەدى. ال بالا بەسىككە كوبىنەسە ومىراۋدان شىققانشا جاتادى. ەڭبەكتەي باستاعاننان كەيىن بالانىڭ ءوزى دە بەسىككە جاتقىسى كەلمەيدى. بەسىكتەن شىققان بالا ەڭبەكتەۋدەن ءوتىپ قاز – قاز باسا باستاعان كەزدە، بولاشاعىنا اق جول تىلەپ، «تۇساۋ كەسەر» تويىن جاسايدى. تۇساۋىندا ەلگە سىيلى، ابىرويلى ادامعا ساعان ۇقساسىن دەگەن نيەتپەن كەستىرگەن. ەكى اياعىنا تۇسامىسشا الا ءجىپ بايلاپ، سودان سوڭ ورتاسىنان كەسەدى. الا جىپپەن كەسۋدىڭ ءمانى «بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما»، ۇرلىققا، زورلىققا، جىندىلىققا بار ما دەپ باۋلۋىندا. تۇساۋى كەسىلەر بالانىڭ الدىنا كىتاپ، قامشى، قۇرىق قويىپ، بالا قاي زاتتى ۇستاسا بولاشاعى سونىمەن بايلانىستى بولادى دەپ جورىعان.
بالا ءۇش، بەس جاسقا تولعاندا ۇل بالاعا ءتان تاعى ءبىر توي – «سۇندەت تويى» بولىپ تابىلادى. بۇل ءداستۇر قازاق حالقى يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان باستاپ سالتىمىزعا ءسىڭىپ، كەيىن ءداستۇرىمىزدىڭ مىزعىماس ءبىر بولىگىنە اينالعان. بالانى سۇندەتكە تاق جاسىندا وتىرعىزعان. بۇل ادام دەنەسىنىڭ تازالىعىنا ارنالعان شارالاردىڭ ءبىرى بولىپ تا سانالادى. دۋماندى تويدىڭ ءبىرى سانالاتىن بۇل تويدا بالانى «سۇندەت ات» دەپ اتالاتىن اتقا مىنگىزىپ، ساندەپ كيىندىرگەن. بالاسى سۇندەتكە وتىرعان اتا – انالار «بالام مۇسىلمان ساناتىنا قوسىلدى» دەپ قۋانادى. وتباسىنداعى ەر بالا جەتىگە دەيىن جەردەن تاياق جەپ بولعاننان كەيىن، قۋراي نەمەسە شىبىقتى ات قىپ ويناي باستايدى. ەسىل دەرتى تۇزگە، تورتتۇلىككە اۋا باستايدى. ال بۇل كەزدە قىز بالالار قۋىرشاققا قىزىعىپ، كوبەلەك قۋعانىمەن ۇيدەن ۇزاماۋعا تىرىسادى. وسى كەزدە اتا – اناسى ەر بالاسىن «اشامايعا مىنگىزگەن».
«اشاماي» دەگەنىمىز اعاشتان جاسالعان ەردىڭ قاراپايىم ءتۇرى. كەڭدىگى بالانىڭ اۋىنا لايىق جاسالعان. الدى – ارتىندا ەردىڭ قاسى سەكىلدى سۇيەنىشى بولادى. ۇزەڭگىسى جوق. ۇستىندە جۇمساق كوپشىگى بولادى. وسىنى جۋاس اتقا ەرتتەپ، ۇستىنە بالانى مىنگىزەدى. اتتان اۋىپ قالماسىن دەپ ەكى اياعىن بايلاپ قويادى. سودان سوڭ تىزگىندى بالاعا ۇستاتادى دا، بىرەۋ اتتى الدىمەن ارقان بويى جەرگە، ونان سوڭ ودان دا الىسقا جەتەكتەيدى. سولاي بالانىڭ ءوزى دە ءجۇرىپ كەتەدى. ءبىر – ەكى كۇن وتكەندە اياقتى بايلامايدى. بالا ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ، ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە اتقا اشامايدى ەمەس، ەر توقىمدى سالىپ ءوزى مىنەتىن بولىپ كەتەدى. ۇزەڭگىگە اياعى جەتپەي جاتسا، تارالعى عا سالىپ الادى. اشامايدان كەيىن بالا ىلە – شالا «باسىرەسىنە» ءمىنىپ، تۇڭعىش رەت ۇيىنەن الىسقا جولاۋشىلاعان كەزدە اكە – شەشەسى ءبىر مالىن سويىپ، «توقىم قاعارىن» وتكىزەدى. بۇل «توقىم قاعار» اق نيەتتەن، ادال كوڭىلدەن اتقارىلاتىن انا – انالىق پارىز. باسىرەنى ايىل – تۇرمان، ەر – توقىم، جۇگەن – نوقتا، شىدەر مەن كىسەن، ارقانىن دايىنداپ، جابدىقتايدى. مەكتەپ جوق، مەدرەسە از كەزدە وسى جاستان باستاپ بالانى وقۋعا، ەڭبەككە باۋلىعان. بۇل اينالاسى ون جاسقا دەيىنگى بالالىق شاقتاعى ۇل بالاعا ىستەلەتىن ءداستۇر.
ال قازاق قوعامىنداعى قىز بالانىڭ ورنى، تاربيەسى وتە ەرەكشە. «قىز بالاعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەپ تاربيەسىنە اسا قاتتى ءمان بەرگەن. قىز بالا ەكى – ءۇش جاسقا كەلگەندە قۋىرشاق جاساپ، ءۇي جاساپ ويناۋعااۋەستەنەدى. وسى ساتتە قىز بالا ءۇشىن قۋانىشتى ءسات، ول – «قۇلاعىن تەستىرۋ» بولىپ تابىلادى. بۇل قۋانىشقا قازاق حالقى توي جاساپ، قىز بالانىڭ ومىرىندەگى وزىنە ءتان دارا قۋانىشىن اتاپ وتەتىن بولعان. وسىنداي جاستا اتا – اناسى ۇلدارىنىڭ توبە شاشىن ۇزارتا ءوسىرىپ، مونشاق ارالاستىرا ءورىپ «ايدار قويعان». بۇل كوز تيمەسىن دەگەن ىرىمعا بالانعان. تاريحقا كوز جۇگىرتەر بولساق كەنەسارىنىڭ جان سەرىگى بولعان ناۋرىزباي باتىردىڭ ۇزىن ايدارى بولعان. بالانىڭ شاشىن ادەمىلەپ الىپ، ماڭداي تۇسىنا شاش قالدىرىپ «كەكىل» قويعان. كەكىل ۇل بالاعا جاراسىپ تۇرعان. «ايدار» مەن «كەكىل» سياقتى ادەمىلەپ الىپ، ەكى جاعىنان بىردەي جەلكەسىنە قاراي ازىراق شاش قالدىرىپ «تۇلىم» قويعان. تۇلىم نەگىزىنەن قىز بالالارعا ءتان بولعانىمەن كەيدە ۇل بالالارعا دا قويىلادى. بالا كۇنىندە اتا – اناسى بالاسىنىڭ بولاشاعى جارقىن بولعانىن قالايدى. سول سەبەپتى باتىر، اقىن، ءانشى، جىرشىلارىن وتە جوعارى باعالايتىن قازاق حالقى ابىرويلى ازاماتىنا ءوز بالاسىن سولارعا ۇقساسىن دەپ «اۋزىنا تۇكىرتەتىن» بولعان. بۇنى دا قازاق جاقسىعا بالاپ، بالاسىنىڭ بويىنان سول ادامداردىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتىن كورگىسى كەلگەن. حالىق اراسىندا ەجەلدە جاس مولشەرىن قوزى جاسى، قوي جاسى، جىلقى جاسى، پاتشا جاسى دەپ ساناعان. قازاق وننان اسقان ۇلىن «قوزى جاسىنا» كەلدى دەسە، ون بەس پەن جيىرما بەستىڭ اراسىن «قوزى جاسى» دەپ اتاعان. بەلدىڭ بەكىپ، قابىرعانىڭ قاتقان كەمەل كەزى جيىرما بەس پەن قىرىقتىڭ اراسىن «جىلقى جاسى» دەسە، قىناپتان شىققان قىلىشتاي قىرىق جاستى «پاتشا جاسى» دەپ اتاعان. قىرىق تولماعاندى اقىلى ءالى تولىسپاعان دەپ قولدارىنان كەلگەن جاعدايدا پاتشا ەتىپ قويعىزباعان. دۇنيەگە كەلگەن نارەستەدەن باستاپ ءبىر – بىرىمەن بايلانىسىپ جاتقان سالت – داستۇرلەر ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز. قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان وزىق سالت – ءداستۇرى بۇگىنگى تاڭدا تۇرلەنىپ، دامۋ ۇستىندە.
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى تەك سالت – داستۇرمەن عانا شەكتەلىپ قالمايدى. تاعى ءبىر ءتۇرى ول – قازاق حالقىنىڭ «ۇلتتىق ونەرى». ەجەلدەن ءان مەن كۇيگە قۇمار حالىق، ونەرگە دەسە ىشكەن اسىر جەرگە قويارى انىق. ۇل مەن قىزىنىڭ ونەرلەرى ەكەندىگى اتا – اناسىنا ابىروي دا بولا بىلگەن. «وزەن جاعالاعان مەن ونەر جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى» دەپ قازاق بەكەر ايتپاسا كەرەك. قازاق «ونەرلى بالا سۇيكىمدى» دەپ ساناعان. انشىلىك، كۇيشىلىك، اقىندىق، ايتىسكەرلىك، جىرشىلىق، تەرمەشىلىك بۇل كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتىر. «ايتىس» – قازاقتىڭ شوقتىعى بيىك ونەرى. ايتىستىڭ ابىزى ءجۇرسىن ەرمان ايتقانداي «ايتىس اعىلشىن تىلىندە وتسە بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الار ەدى». سەبەبى، سۋىرىپسالىپ ونى بەلگىلى ءبىر ماقاممەن حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ ءوز ويىن، حالىق ءسوزىن جەتكىزە ءبىلۋ قيىننىڭ – قيىنى ەكەنى بارشاعا ءمالىم. حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى وتكەن زاماننان بۇگىنگە دەيىن دامىپ، تۇرلەنىپ كەلە جاتىر. ايتىستىڭ بارلىق ءتۇرى دە ەل كوڭىلىنەن شىعىپ وتىرعان. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ زور مۇراسى بولىپ تابىلاتىن بۇل ونەر بۇگىندە ەلىمىزدە قارىشتاپ دامىپ، رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق ءتۇرى سونىمەن قاتار «التىن دومبىرا» ايتىسى دا جىل سايىن ۇيىمداستىرىلىپ وتىرادى. اقىننىڭ تالانتىن شىندايتىن ۇلكەن ونەر جارىسى ۇلتىمىز ءۇشىن جوعارى باعا عا يە. حالىقتىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىن بۇل ونەر ءتۇرىن «ءان» مەن «كۇيدە» تولىقتىرادى. ۇلتىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان وشپەس ماڭگىلىك ءداستۇرى مەن پوەتيكاسى. ءان قۇدىرەتىمەن كوڭىل سەرپىلىپ، كەيدە كوڭىلدىڭ شەرى تارقاتىلادى. سال – سەرىلەر ءاندى ناقىشىنا كەلتىرە ورىنداپ، حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا يە بولىپ وتىرعان. ايتۋلى انشىلەرىنە تورىنەن ورىن بەرىپ، توبەسىنە كوتەرگەن. انشىلىكتى ايرىقشا دارىن دەپ ەسەپتەپ، بيىك ونەرگە بالاعان.
قازاقتىڭ ءان ونەرى بەس مەكتەپكە بولىنەدى. ءبىرىنشى مەكتەپ، قازاقستاننىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك وڭىرىنە ءتان انشىلىك مەكتەبى. ەكىنشى، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە جەتىسۋ ءوڭىرىن قامتيتىن انشىلىك مەكتەبى بولسا ءۇشىنشى مەكتەپ، قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرىن قامتيتىن انشىلىك مەكتەبى. ءتورتىنشى، سىر بويىنىڭ انشىلىك – تەرمەشىلىك مەكتەبى، بەسىنشى مەكتەپ دەپ قازاقستاننىڭ شىعىس ءوڭىرىن ايتا الامىز. اباي، ءبىرجان، اقان، جاياۋمۇسا، ىبىراي، اسەت، ءمادي، بالۋانشولاق سىندى ءبىرتۋار دارىندار قالدىرىپ كەتكەن ءان مەكتەپتەرى بۇل كۇندەرى اياسى كەڭەيگەن انشىلىك، جىرشى – تەرمەشىلىك مەكتەپتەرى اتانىپ وتىر. ءان ونەرى ارقىلى قازاقتى الەم تانىدى، مويىندادى. وعان دالەل كەشەگى امىرە قاشاۋباەۆ. پاريج ءتورىن تامساندىرعان دارىندىعى تۇلعانى سول ساتتە بارلىق الەم مويىندادى. ال بۇگىندە ديماش قۇدايبەرگەنوۆ ميللياردتاردى تامساندىرىپ، تاڭداي قاقتىرۋدا. ديماشتىڭ داۋىسىنا عاشىق بولماعان ادام جوق. سونىمەن قاتار ديماش دومبىرا ءۇنىن دە الەمگە تانىتىپ، قازاقتاي حالىقتىڭ مۇراسىن تانىتىپ ءجۇر. زور داۋىسىمەن الەمدى تاڭقالدىراتىن وسىنداي تالانتتى تۇلعالار قازاق توپىراعىنان توقتاۋسىز شىعار بەرەرى ءسوزسىز.
قازاق جەرىندەگى ءداستۇرلى كۇي ونەرى دە بۇل كۇندە ءوز ءىزىن جالعاستىرىپ كەلە جاتىر. قازاقتىڭ دومبىراسى مەن قوبىزى ارقىلى قانشا تاريحي وقيعالار «كۇي» بولىپ سۋرەتتەلدى. قۇرمانعازىدان قالعان كۇيلەر ءالى دە ءوز قۇدىرەتتىلىگىندە دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىر عانا «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ ءوزى تۇنىپ تۇرعان تاريح. قازىرگى تاڭدا كۇي ونەرىن سەكەن تۇرىسبەك، اسىلبەك ەنسەنوۆ سىندى كۇيشىلەر جالعاستىرۋدا. بارلىق وڭىردە دومبىرا مەكتەبى قارقىندى تۇردە جۇمىس جاساپ كەلەدى. قازاق مۋزىكاسىنىڭ، ءان – كۇي ونەرىنىڭ اتاسى دەپ VII – VIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قورقىت اتا اتالادى. ونىڭ ەل اراسىندا ساقتالىپ، بۇگىنگە دەيىن جەتكەن «قورقىت كۇيى»، «قورقىت سارىنى»، «قورقىت تولعاۋى»، «ارىستان باب»، «تاڭىركۇي» جاگنە تاعى دا باسقا تۋىندىلارى بار. قورقىت اتادان كەيىنگى قىل قوبىز ويناۋدىڭ شەبەرى، بەلگىلى قوبىزشى ىقىلاس دۇكەنۇلى. اكەسى دۇكەن وسى ونەرگە باۋلىعان. ىقىلاس قوبىزدىڭ دىبىس كولەمىن بايىتىپ، ىرعاعىنا ۇتىمدى وزگەرىستەر ەنگىزە وتىرىپ، «ىقىلاس كۇيى»، «قوڭىر كۇي»، «كەرتولعاۋ»، «ەردەن كۇي»، «جەز كيىك»، «قامبار – نازىم»، «اققۋ» جانە تاعى دا باسقا كۇيلەردى ومىرگە الىپ كەلدى. ىقىلاستىڭ ۇلى تۇسىپبەك تە اكە ءىزىن جالعاپ، شەبەر قوبىزشى اتانا ءبىلدى. بۇل كۇيلەردە قازىرگى تاڭدا شەبەر ورىنداۋشىلاردىڭ ارقاسىندا كوپشىلىك قاۋىمعا جەتىپ وتىر.
قازاق حالقىنىڭ ەڭ باستى ۇلتتىق قۇندىلىعى ول – «انا ءتىلى». ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى. قازاق ءتىلى الەمدەگى ەڭ عاجاپ ءتىل دەسەم ارتىق ايتقانىم بولماس. انانىڭ ءسۇتى، اتانىڭ قانىمەن بويىمىزعا دارىعان ءتىل بىزبەن بىرگە عاسىرلار بويى جاساسىپ كەلە جاتىر. شەكسىز باي جانە شۇرايلى سونىمەن قاتار تەگەۋرىندى ءتىل ەكەنىن دالەلدەگەن كوركەم ءتىل. اتا – بابامىزدان ميراس بولىپ كەلە جاتقان باعا جەتپەس بايلىعىمىز. 16 ميلليوننان استام سويلەۋشىسى بار قازاق ءتىلى بۇگىندە الەمدەگى ءىرى 40 ءتىلدىڭ قاتارىنا ەنەدى. قازاق تىلىندە سويلەۋشى وزگە ۇلت وكىلدەرى: تۇرىك، وزبەك، قاراقالپاق، ءازىربايجان، قىرعىز، تاتار، ورىس، ۇيعىرلار اتالعان كورسەتكىشتىڭ 1,8 ميلليونىن قۇرايدى. انا ءتىلىمىز تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى سوزدىك قورى ەڭ باي ءتىل جانە الەمدەگى ەڭ تازا تىلدەر قاتارىندا. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنىڭ 60% - ىن تۇركىلىك ءتۇبىرلى سوزدەر قۇرايتىنىن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ناقتىلاعان بولاتىن. 2012 جىلعى ستاتيستيكانى الىپ قارايتىن بولساق قازاق ءتىلى يۋنەسكو – نىڭ Index Translationum ستاتيستيكاسى بويىنشا توپ – 50 اۋدارۋشى ءتىل قاتارىنا ەنگەن. بۇل كورسەتكىشتەردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ بولاشاعى بار ەكەنىن، اۋقىمى كەڭ ەكەنىن كورسەتىپ تۇر.
ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءبىرى ول – «قازاق قولونەرى». قازاق حالقىنىڭ قولونەرىنىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. باعزى زاماننان بەرى كەلە جاتقان قازاق قولونەرى ۇنەمى جاڭعىرۋ ۇستىندە بولعان. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قولونەرى دامۋ بيىگىنە XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا جەتىپ وتىر. قازاق حالقىنىڭ قولونەرى تۋرالى رەسەي عالىمدارى دا سۇيسىنە اڭگىمەلەيدى. مىسالى، م. لەۆانەۆسكي: «قازاقتىڭ قانداي كاسىپكە بولماسىن، تابيعاتىنان قابىلەتتىلىگىنە سۇيسىنەسىڭ، قاراپايىم قۇرالدارمەن تاماشا ەر قاپتالدارىن جاساپ، التىن، كۇمىستەن ادەمى بۇيىمدار شىعاراتىندىعىنا تاڭدانباسقا بولمايدى. قازاقتىڭ تىككەن اياق – كيىمدەرى وتە بەرىك، كيۋگە ىڭعايلى»، - دەپ جازادى. قازاق ۇلتتىق قولونەرىنىڭ تاڭعاجايىپ تۋىندىسى – كيىز ءۇي ورتا عاسىر ساياحاتشىلارى ماركو پولونى (1230), پلانو كارپينيدى(1246), كلاۆيحونى(1403), باربورانى(1436) قاتتى تاڭعالدىرىپ، ولاردىڭ تاريحي جازبالارىنان ورىن العانى دا بەلگىلى.
سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ تاعى ءبىر تۇرىنە «ۇلتتىق تاعامداردى» دا جاتقىزساق بولادى. سەبەبى، قازاقتار ادام قاجەتتىلىكتەرى ىشىندە تاعامدى بارىنەن جوعارى قويعان. «استان ۇلكەن ەمەسسىڭ» دەپ استى قۇرمەتتەگەن، ونى ازىرلەۋدىڭ ءتۇرلى كوزىن تابا بىلگەن. كەڭ داستارحانى ارقىلى جاقسىلار مەن جايساڭداردى قۇرمەتتەپ، وزدەرىنىڭ مىرزالىق، مارتتىك قاسيەتتەرىن تانىتا بىلگەن. ەجەلدەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان اتا – بابالارىمىزدىڭ نەگىزگى اسى – ەت پەن ءسۇت بولعان. ەتتى ءپىسىرىپ، اسىپ جەگەن. ال سۇتتەن كوپتەگەن تاعامدار ازىرلەگەن. بۇلاردىڭ بارلىعى ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن دە وڭ اسەرىن تيگىزىپ وتىرعان. اس دايارلاۋدى نەگىزىنەن قازاق ايەلدەرى و باستان ءوز مويىندارىنا العان. قازاق ايەلدەرى سان الۋان تاماق ازىرلەپ، ولاردى جازدا دا، قىستا دا بۇزباي ساقتاۋدىڭ ءادىس – تاسىلدەرىن جاقسى بىلگەن. ال جىلقىدان الىناتىن قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەنى ەجەلدەن بەلگىلى. سونىمەن قاتار، شۇبات تا دەنساۋلىققا وتە پايدالى. بۇل استاردىڭ پايداسىن اتا – بابامىز مەديتسينا پايدا بولماي تۇرىپ – اق بىلگەن. ۇننان باۋىرساق، تابا نان، سالما، ماي شەلپەك، قاتتاما جاساسا، داقىلداردان تالقان، بيداي كوجە، تارى كوجە، جەنت، مايسەك، بوكپە ازىرلەگەن. سۇتتەن ايران، قاتىق، قويىرتپاق، شالاپ، بالقايماق، كىلەگەي، قورىقتىق (تاسقورىقتىق), قايماق، قۇرت، سارى ماي، سۇزبە، ۋىز، قاتىران ۋىز، پىسىرىلگەن ۋىز، ىركىت، ىرىمشىك دايىنداعان. ەت تاعامدارىنان قازاقشا ەت، قازى، قارتا، جال، جايا، سورپا، باس، ءسۇر، جاۋبۇيرەك، بورشا، قارىن بورتپە، ءاسىپ، جورگەم، قيماي، شۇجىق، شىرتىلداق، سىرنە، مي پالاۋ، قۇيرىق – باۋىر، قۋىرداق، بال قۋىرداق، جوڭقا قۋىرداق، قارا قۋىرداق، سوعىم قۋىرداق، ۇكپە قۋىرداقتى اركەزدە دە ازىرلەپ وتىرعان.
ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ءسوز بولعاندا ۇلتتىق كيىمدەر دە شەت قالمايدى. سەبەبى، ۇلتتىق كيىمدەر دە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءبىر بولشەگى. «ەڭ ادەمى كيىم – ۇلتىڭنىڭ كيىمى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ەش حالىقتان كەم ەمەس ەكەنى انىق. ۇلتتىق كيىمىزدىڭ كوركەم ۇلگىلەرى الەمنىڭ ەتنوگرافيالىق مۇراجايلارى مەن كورمەلەرىنەن ورىن العان. قازاق حالقى سىيلى ادامدارىنىڭ استىنا ات، ۇستىنە شاپان جاپقان. بۇل قۇرمەتتەۋدىڭ وزىق ۇلگىسى رەتىندە باعالانعان. ەرتەدە حالىق شەبەرلەرى قازاقتىڭ سالت – داستۇرىنە ءتان، كيگەنگە ىڭعايلى، تۇرمىسقا قولايلى ءارتۇرلى كيىم ۇلگىلەرىن جاساعان بولاتىن. كەيبىر ادامداردى كيىمدەرىنەن – اق داۋلەتتى بولماسا سۇلتان، بەگزادا ەكەندىكتەرىن تانىپ وتىرعان. ەر ادامدارعا دا، ايەل ادامدارعا دا ارنالىپ جاسالعان قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ەرەكشە ۇلگىلەرىمەن كوزدىڭ جاۋىن الادى. ۇلتتىق كيىمدەرگە تاقيا، ساۋكەلە، كيمەشەك، بەشپەنت، شاپان، قامزول، بايپاق، ءماسى تاعى دا باسقالارىن جاتقىزساق بولادى. ۇلتتىق كيىمدەر ءار قازاقتىڭ اجارىن اشىپ، ءسانىن كىرگىزەدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى – «ۇلتتىق ويىندار» بالانى ءىس – ارەكەتكە، ادامگەرشىلىككە، اقىل – ويىن جەتىلدىرۋگە، وتانسۇيگىشتىككە، سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە تاربيەلەۋدە تەڭدەسى جوق قۇرال. «ادام اقىلىمەن سىمباتتى» دەپ بىلگەن حالقىمىز تۇرمىس – تىرشىلىككە بايلانىستى تۋعان ۇلتتىق ويىنداردى بالا تاربيەسىنە، دەنە تۇرعىسىنىڭ دامۋىنا، سوزدىك قورىنىڭ مولايۋىنا لايىقتاپ، شەبەر پايدالانا بىلگەن. بالالارعا ارنالعان ويىندار تاربيە ماسەلەسىمەن استاسىپ جاتىر. مىسالى، جاستاردىڭ كەشكىلىك باس قوسىپ، ءان ايتىپ، دومبىرا تارتىپ، قىزدار – جىگىتتەر بولىپ ايتىسىپ، ءبىر – بىرىمەن ازىلدەسىپ كوڭىل كوتەرەتىن «التىباقان» ويىنى، كەي جەردە «ساقينا سالۋ»، «ساقينا تاستاۋ» دەپ اتالاتىن «اقشامشىق» ويىنى. ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ اراسىندا حالىقتىق سيپات العان ويىندارىمىز دا بار. ولاردىڭ قاتارىنا كوكپار، بايگە، اۋدارىسپاق، قىز قۋ، توعىزقۇمالاقتى تاعى دا باسقا ويىنداردى جاتقىزساق بولادى. جالپى، قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى ەرلىك، ورلىك، وجەتتىك، باتىلدىق، شاپشاڭدىق قاسيەتتەرىمەن قاتار ادىلدىك پەن ادامگەرشىلىكتى جوعارى ۇستاعان. كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ ءومىر – سالتى دەنساۋلىققا اسا زور ءمان بەرگەن. اتقا ءمىنۋ ونەرى جاس بالانى سەزىمى مەن دەنەسىن جاتتىقتىرۋدىڭ باستى جانە ورتاق داستۇرىنە اينالعان. جاستايىنان اتتىق قۇلاعىندا ويناۋعا بەيىمدەلىپ، سوعان تىرىسقان. توعىزقۇمالاق سىندى ويىندار ادامنىڭ اقىل – ويىن جەتىلدىرۋگە ارنالعان. شىعۋ تاريحى 4 مىڭ جىلدىق كەزەڭدى قامتيدى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدى بۇل ويىن تۇرىنەن جەكە قاۋىمداستىق اشىلىپ، ءار جەردە توعىزقۇمالاق ۇيىرمەلەرى جۇمىس ىستەۋدە.
قازاق حالقى ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمەن وزگە ۇلتتاردان وزگەشەلەنىپ تۇر. باعا جەتپەس وسىنداي قۇندىلىعى بار ءبىزدىڭ ەل باقىتتى دەپ ويلايمىن. ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارى ارقىلى ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ وسى كۇنگە جەتىپ وتىر. ەرتەڭگى ۇرپاق ۇلتجاندى، وتانشىل، پاتريوت بولىپ ءوسسىن دەسەك، وسى باستان اتا – ءداستۇرىمىزدى ارداقتاۋدى ۇيرەتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرتە ءبىلۋىمىز قاجەت. جاس جەتكىنشەك ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرە بىلسە ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى نۇرلى بولماق. قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى جارقىن بولارى ءسوزسىز. قازاق حالقى جەل سوققان قۇراقتاي جاپىرىلا بەرمەي، الداعى ۋاقىتتا وزىندىك دارالىعىن ساقتاپ قالادى. بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى سىڭىرە بىلگەن ادام بولاشاققا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، ەلىمىزدىڭ ەلدىگى ءۇشىن ايانباي قىزمەت ەتەتىن ازامات بولىپ وسەدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلت قورعانى. سوندىقتان ۇلتىمىزدىڭ قورعانىن بەرىك ەتىپ قالاۋ ءۇشىن ءار ادام ايانباي تەر توگىپ، ءوز ۇلەسىن قوسۋى ءتيىس. قورعانى مىقتى ەلگە ءسوز دە، كوز دە وتپەيتىنى بەلگىلى.
ەردەن نۇراحمەت
الماتى وبلىسى اقسۋ اۋدانى قاراشىلىك اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازىرگى تاڭدا ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىندا 3 – كۋرس ستۋدەنتى
