حالىقتىڭ بيلىككە، ادىلدىككە، سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋدا سوت جۇمىسىنىڭ اشىقتىعى، جاريالىلىعى، قولجەتىمدىلىگى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سوندىقتان سوت ورگاندارىنىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن شاقىرىپ، ءوزىنىڭ اتقارعان قىزمەتىنىڭ قورىتىندىسىن جاريالاپ، جەتىستەرىمەن ءبولىسىپ، ولقى تۇستارىن تۇزەتۋ ءۇشىن قانداي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىراتىنىن ورتاعا سالۋى ءاردايىم جۇرتشىلىقتى دا ەلەڭ ەتكىزەدى. ءبىز دە وسى ۇمىتپەن الماتى قالالىق سوتىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعانبىز. الايدا مۇنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى الىپ-ۇشقان كوڭىلىمىزدى سۋ سەپكەن باسىپ تاستادى. ويتكەنى 2017 جىلعى سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋداعى جۇمىس قورىتىندىلارى بويىنشا الماتى قالاسى سوتتارىنىڭ كەڭەيتىلگەن كەڭەسى بويىنشا 2018 جىلعى 6 اقپانداعى (№10 (3035) «سوت قاشان قازاقشا سويلەيدى؟!» دەگەن ماتەريالىمىزدا ءسوز بولعان جاعداي بيىل تاعى قايتالاندى. ءباسپاسوز ءماسليحاتىن جارتىجىلدىقتىڭ قورىتىندىسىنا ارنالعان باياندامامەن باستاعان سوت توراعاسى نۇرعازى ابدىقانوۆتىڭ سوزىنەن ءبىر اۋىز قازاقشا ەستۋگە زار بوپ قالدىق. «الدىڭعى اربا قايدا جۇرسە، سوڭعى اربا سوندا جۇرەدى» دەگەندەي باستىعىنىڭ سالىپ بەرگەن ىزىنەن ودان كەيىن ءسوز العان قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ توراعاسى باقىتجان قارامانوۆ پەن ازاماتتىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ توراعاسى باقىت قاسەيىنوۆ دە جاڭىلمادى. تەك كونفەرەنتسيانىڭ سۇراق-جاۋاپ الماسۋ بولىمىندە عانا «زاڭ گازەتى» ءتىلشىسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە قويلىعان سۇراعىنان ب.قاسەيىنوۆ پەن ن.ابدىقانوۆ مىرزانى ەرىكسىز قازاقشا سويلەتكەندەي بولدىق. ونىڭ ءوزى باسى قازاقشا باستالىپ، اياعى قايتا ورىسشاعا ۇلاستى. سونىمەن باسىمىز اڭكى-تاڭكى بولىپ ءبىز قايتتىق، ءبىر مىندەتتەن قۇتىلدىق دەپ قۋانىپ ولار قالدى. ارينە مۇنداي «ەسەپ بەرۋلەردەن» كەيىن مەملەكەتتىك تىلدە تولىققاندى اقپارات الا الماعان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەرىكسىز حالىق پەن بيلىك ورگانى اراسىندا دانەكەر عانا ەمەس اۋدارماشى قىزمەتىن قوسا اتقارۋىنا تۇرا كەلەدى.
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىن سوت مويىنداي ما؟
1995 جىلى 30 تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ» 7-بابىنىڭ 1 تارماعىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ جازىلعان. ال 1997 جىلى 11 شىلدەدەگى «قازاقستانتان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىندا: « قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi – قازاق تiلi. مەملەكەتتiك تiل – مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتiك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت iسiن جۇرگiزۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi. قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ پارىزى. ۇكiمەت، وزگە دە مەملەكەتتiك، جەرگiلiكتi وكiلدi جانە اتقارۋشى ورگاندار: قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتiك تiلدi بارىنشا دامىتۋعا، ونىڭ حالىقارالىق بەدەلiن نىعايتۋعا; قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارشا ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتiك تiلدi ەركiن جانە تەگiن مەڭگەرۋiنە قاجەتتi بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايلاردى جاساۋعا مiندەتتi» ەكەنى جازىلعان. الايدا بىزدىعڭ مارتەبەلى سوتتارىمىز كونستيۋتسيانىڭ 4-بابىنىڭ 2-تارماعىنداعى: «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى». سونداي-اق «قازاقستانتان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ «ورىس تiلiن قولدانۋ» تۋرالى 5-باپتاعى «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەنگە ارقا سۇيەگىسى كەلەدى. وسى ارادا 2011 جىلعى 29 ماسۋمىداعى قر پرەزيدەنتىەنىڭ №110 جارلىعىمەن قابىلدانىپ، 2019 جىلدىڭ 19 ساۋىرىندەگى №29 جارلىعىمەن كۇشىن جويعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا اپرنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» ەرىكسىز ەسكە تۇسەرى انىق. وندا: مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن تۇرعىنداردىڭ ۇلەسىن (2017 جىلعا قاراي – 80 ، 2020 جىلعا قاراي – 90 %); مەملەكەتتىك ءتىلدى ۆ1 دەڭگەيىندە مەڭگەرگەن مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ۇلەسىن (2017 جىلعا قاراي – 70%، 2020 جىلعا قاراي – 100%); مەملەكەتتىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى قازاق تىلىندەگى كونتەنتتىڭ ۇلەسىن (2014 جىلعا قاراي – 53 ، 2017 جىلعا قاراي – 62 ، 2020 جىلعا قاراي – 72 ); قازاق ءتىلىنىڭ رەتتەلگەن تەرمينولوگيالىق قورىنىڭ ۇلەسىن (2014 جىلعا قاراي - 20%، 2017 جىلعا قاراي - 60%، 2020 جىلعا قاراي – 100%); ەتنومادەني بىرلەستىكتەر جانىنداعى قازاق جانە انا تىلدەرىن وقىتاتىن كۋرستارمەن قامتىلعان ەتنوستاردىڭ ۇلەسىن (2014 جىلعا قاراي – 60%، 2017 جىلعا قاراي – 70%، 2020 جىلعا قاراي – 80 ) ۇلعايتۋ قاراستىرىلعان بولاتىن. ال قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى 2017 جىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن ەل تۇرعىندارىنىڭ ۇلەسى 83,1 پايىزعا جەتكەنىن مالىمدەگەن بولاتىن. ياعني قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدiڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋگە بارلىق مۇمكىندىك بار. ياعني الماتى قالالىق سوتىنىڭ بۇل ۇردىستەن تىس قالۋى باركەلدى دەيتىندەي قۇپتارلىق نارسە ەمەس. قايتا مادەنيەت پە ءبىلىمنىڭ ۇلكەن ورتالىعى رەتىندە اتىنا سىن بولۋى ءتيىس. تەك ونى ءتۇسىنىپ، ناتيجە شىعارار جان بولسا.
ەرلىك ەرجانۇلى، جۋرناليست
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
