Halyqtyń bılikke, ádildikke, sot júıesine degen senimin arttyrýda sot jumysynyń ashyqtyǵy, jarııalylyǵy, qoljetimdiligi mańyzdy ról atqarady. Sondyqtan sot organdarynyń buqaralyq aqparat quraldaryn shaqyryp, óziniń atqarǵan qyzmetiniń qorytyndysyn jarııalap, jetisterimen bólisip, olqy tustaryn túzetý úshin qandaı is-sharalardy júzege asyratynyn ortaǵa salýy árdaıym jurtshylyqty da eleń etkizedi. Biz de osy úmitpen Almaty qalalyq sotynyń tabaldyryǵyn attaǵanbyz. Alaıda mundaǵy memlekettik tildiń qoldanylýy alyp-ushqan kóńilimizdi sý sepken basyp tastady. Óıtkeni 2017 jylǵy sot tóreligin júzege asyrýdaǵy jumys qorytyndylary boıynsha Almaty qalasy sottarynyń keńeıtilgen keńesi boıynsha 2018 jylǵy 6 aqpandaǵy (№10 (3035) «SOT QAShAN QAZAQShA SÓILEIDI?!» degen materıalymyzda sóz bolǵan jaǵdaı bıyl taǵy qaıtalandy. Baspasóz máslıhatyn jartyjyldyqtyń qorytyndysyna arnalǵan baıandamamen bastaǵan sot tóraǵasy Nurǵazy Ábdiqanovtyń sózinen bir aýyz qazaqsha estýge zar bop qaldyq. «Aldyńǵy arba qaıda júrse, sońǵy arba sonda júredi» degendeı bastyǵynyń salyp bergen izinen odan keıin sóz alǵan Qylmystyq ister jónindegi sot alqasynyń tóraǵasy Baqytjan Qaramanov pen Azamattyq ister jónindegi sot alqasynyń tóraǵasy Baqyt Qaseıinov de jańylmady. Tek konferenııanyń suraq-jaýap almasý bóliminde ǵana «Zań gazeti» tilshisiniń memlekettik tilde qoılyǵan suraǵynan B.Qaseıinov pen N.Ábdiqanov myrzany eriksiz qazaqsha sóıletkendeı boldyq. Onyń ózi basy qazaqsha bastalyp, aıaǵy qaıta orysshaǵa ulasty. Sonymen basymyz áńki-táńki bolyp biz qaıttyq, bir mindetten qutyldyq dep qýanyp olar qaldy. Árıne mundaı «esep berýlerden» keıin memlekettik tilde tolyqqandy aqparat ala almaǵan buqaralyq aqparat quraldary eriksiz halyq pen bılik organy arasynda dáneker ǵana emes aýdarmashy qyzmetin qosa atqarýyna tura keledi.
Memlekettik tildiń ústemdigin sot moıyndaı ma?
1995 jyly 30 tamyzda respýblıkalyq referendým arqyly qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýııasynyń» 7-babynyń 1 tarmaǵynda: «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til – qazaq tili» dep jazylǵan. Al 1997 jyly 11 shildedegi «Qazaqstantan Respýblıkasyndaǵy til týraly» zańnyń 4-babynda: « Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili – qazaq tili. Memlekettik til – memlekettiń búkil aýmaǵynda qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqarý, zań shyǵarý, sot isin júrgizý jáne is qaǵazdaryn júrgizý tili. Qazaqstan halqyn toptastyrýdyń asa mańyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi meńgerý – Qazaqstan Respýblıkasynyń árbir azamatynyń paryzy. Úkimet, ózge de memlekettik, jergilikti ókildi jáne atqarýshy organdar: Qazaqstan Respýblıkasynda memlekettik tildi barynsha damytýǵa, onyń halyqaralyq bedelin nyǵaıtýǵa; Qazaqstan Respýblıkasynyń barsha azamattarynyń memlekettik tildi erkin jáne tegin meńgerýine qajetti barlyq uıymdastyrýshylyq, materıaldyq-tehnıkalyq jaǵdaılardy jasaýǵa mindetti» ekeni jazylǵan. Alaıda bizdiǵń mártebeli sottarymyz Konstıýııanyń 4-babynyń 2-tarmaǵyndaǵy: «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady». Sondaı-aq «Qazaqstantan Respýblıkasyndaǵy til týraly» zańnyń «Orys tilin qoldaný» týraly 5-baptaǵy «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» degenge arqa súıegisi keledi. Osy arada 2011 jylǵy 29 masýmydaǵy QR Prezıdentieniń №110 Jarlyǵymen qabyldanyp, 2019 jyldyń 19 sáýirindegi №29 Jarlyǵymen kúshin joıǵan «Qazaqstan Respýblıkasynda tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011-2020 jyldarǵa aprnalǵan memlekettik baǵdarlamasy» eriksiz eske túseri anyq. Onda: memlekettik tildi meńgergen turǵyndardyń úlesin (2017 jylǵa qaraı – 80 , 2020 jylǵa qaraı – 90 %); memlekettik tildi V1 deńgeıinde meńgergen mektep túlekteriniń úlesin (2017 jylǵa qaraı – 70%, 2020 jylǵa qaraı – 100%); memlekettik buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy qazaq tilindegi kontenttiń úlesin (2014 jylǵa qaraı – 53 , 2017 jylǵa qaraı – 62 , 2020 jylǵa qaraı – 72 ); qazaq tiliniń rettelgen termınologııalyq qorynyń úlesin (2014 jylǵa qaraı - 20%, 2017 jylǵa qaraı - 60%, 2020 jylǵa qaraı – 100%); etnomádenı birlestikter janyndaǵy qazaq jáne ana tilderin oqytatyn kýrstarmen qamtylǵan etnostardyń úlesin (2014 jylǵa qaraı – 60%, 2017 jylǵa qaraı – 70%, 2020 jylǵa qaraı – 80 ) ulǵaıtý qarastyrylǵan bolatyn. Al QR Mádenıet jáne sport mınıstri 2017 jyly memlekettik tildi meńgergen el turǵyndarynyń úlesi 83,1 paıyzǵa jetkenin málimdegen bolatyn. Iaǵnı qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda Qazaqstan halqyn toptastyrýdyń asa mańyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildiń qoldaný aıasyn keńeıtýge barlyq múmkindik bar. Iaǵnı Almaty qalalyq sotynyń bul úrdisten tys qalýy bárkeldi deıtindeı quptarlyq nárse emes. Qaıta mádenıet pe bilimniń úlken ortalyǵy retinde atyna syn bolýy tıis. Tek ony túsinip, nátıje shyǵarar jan bolsa.
Erlik ERJANULY, jýrnalıst
"Adyrna" ulttyq portaly
