Halyqtyŋ bilıkke, ädıldıkke, sot jüiesıne degen senımın arttyruda sot jūmysynyŋ aşyqtyǧy, jariialylyǧy, qoljetımdılıgı maŋyzdy röl atqarady. Sondyqtan sot organdarynyŋ būqaralyq aqparat qūraldaryn şaqyryp, özınıŋ atqarǧan qyzmetınıŋ qorytyndysyn jariialap, jetısterımen bölısıp, olqy tūstaryn tüzetu üşın qandai ıs-şaralardy jüzege asyratynyn ortaǧa saluy ärdaiym jūrtşylyqty da eleŋ etkızedı. Bız de osy ümıtpen Almaty qalalyq sotynyŋ tabaldyryǧyn attaǧanbyz. Alaida mūndaǧy memlekettık tıldıŋ qoldanyluy alyp-ūşqan köŋılımızdı su sepken basyp tastady. Öitkenı 2017 jylǧy sot törelıgın jüzege asyrudaǧy jūmys qorytyndylary boiynşa Almaty qalasy sottarynyŋ keŋeitılgen keŋesı boiynşa 2018 jylǧy 6 aqpandaǧy (№10 (3035) «SOT QAŞAN QAZAQŞA SÖILEIDI?!» degen materialymyzda söz bolǧan jaǧdai biyl taǧy qaitalandy. Baspasöz mäslihatyn jartyjyldyqtyŋ qorytyndysyna arnalǧan baiandamamen bastaǧan sot töraǧasy Nūrǧazy Äbdıqanovtyŋ sözınen bır auyz qazaqşa estuge zar bop qaldyq. «Aldyŋǧy arba qaida jürse, soŋǧy arba sonda jüredı» degendei bastyǧynyŋ salyp bergen ızınen odan keiın söz alǧan Qylmystyq ıster jönındegı sot alqasynyŋ töraǧasy Baqytjan Qaramanov pen Azamattyq ıster jönındegı sot alqasynyŋ töraǧasy Baqyt Qaseiınov de jaŋylmady. Tek konferensiianyŋ sūraq-jauap almasu bölımınde ǧana «Zaŋ gazetı» tılşısınıŋ memlekettık tılde qoilyǧan sūraǧynan B.Qaseiınov pen N.Äbdıqanov myrzany erıksız qazaqşa söiletkendei boldyq. Onyŋ özı basy qazaqşa bastalyp, aiaǧy qaita orysşaǧa ūlasty. Sonymen basymyz äŋkı-täŋkı bolyp bız qaittyq, bır mındetten qūtyldyq dep quanyp olar qaldy. Ärine mūndai «esep berulerden» keiın memlekettık tılde tolyqqandy aqparat ala almaǧan būqaralyq aqparat qūraldary erıksız halyq pen bilık organy arasynda däneker ǧana emes audarmaşy qyzmetın qosa atqaruyna tūra keledı.
Memlekettık tıldıŋ üstemdıgın sot moiyndai ma?
1995 jyly 30 tamyzda respublikalyq referendum arqyly qabyldanǧan «Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ» 7-babynyŋ 1 tarmaǧynda: «Qazaqstan Respublikasyndaǧy memlekettık tıl – qazaq tılı» dep jazylǧan. Al 1997 jyly 11 şıldedegı «Qazaqstantan Respublikasyndaǧy tıl turaly» zaŋnyŋ 4-babynda: « Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettik tili – qazaq tili. Memlekettik til – memlekettiŋ bükil aumaǧynda qoǧamdyq qatynastardyŋ barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqaru, zaŋ şyǧaru, sot isin jürgizu jäne is qaǧazdaryn jürgizu tili. Qazaqstan halqyn toptastyrudyŋ asa maŋyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi meŋgeru – Qazaqstan Respublikasynyŋ ärbir azamatynyŋ paryzy. Ükimet, özge de memlekettik, jergilikti ökildi jäne atqaruşy organdar: Qazaqstan Respublikasynda memlekettik tildi barynşa damytuǧa, onyŋ halyqaralyq bedelin nyǧaituǧa; Qazaqstan Respublikasynyŋ barşa azamattarynyŋ memlekettik tildi erkin jäne tegin meŋgeruine qajetti barlyq ūiymdastyruşylyq, materialdyq-tehnikalyq jaǧdailardy jasauǧa mindetti» ekenı jazylǧan. Alaida bızdıǧŋ märtebelı sottarymyz Konstiusiianyŋ 4-babynyŋ 2-tarmaǧyndaǧy: «Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady». Sondai-aq «Qazaqstantan Respublikasyndaǧy tıl turaly» zaŋnyŋ «Orys tilin qoldanu» turaly 5-baptaǧy «Memlekettik ūiymdarda jäne jergilikti özin-özi basqaru organdarynda orys tili resmi türde qazaq tilimen teŋ qoldanylady» degenge arqa süiegısı keledı. Osy arada 2011 jylǧy 29 masumydaǧy QR Prezidentıenıŋ №110 Jarlyǧymen qabyldanyp, 2019 jyldyŋ 19 säuırındegı №29 Jarlyǧymen küşın joiǧan «Qazaqstan Respublikasynda tılderdı damytu men qoldanudyŋ 2011-2020 jyldarǧa aprnalǧan memlekettık baǧdarlamasy» erıksız eske tüserı anyq. Onda: memlekettık tıldı meŋgergen tūrǧyndardyŋ ülesın (2017 jylǧa qarai – 80 , 2020 jylǧa qarai – 90 %); memlekettık tıldı V1 deŋgeiınde meŋgergen mektep tülekterınıŋ ülesın (2017 jylǧa qarai – 70%, 2020 jylǧa qarai – 100%); memlekettık būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy qazaq tılındegı kontenttıŋ ülesın (2014 jylǧa qarai – 53 , 2017 jylǧa qarai – 62 , 2020 jylǧa qarai – 72 ); qazaq tılınıŋ rettelgen terminologiialyq qorynyŋ ülesın (2014 jylǧa qarai - 20%, 2017 jylǧa qarai - 60%, 2020 jylǧa qarai – 100%); etnomädeni bırlestıkter janyndaǧy qazaq jäne ana tılderın oqytatyn kurstarmen qamtylǧan etnostardyŋ ülesın (2014 jylǧa qarai – 60%, 2017 jylǧa qarai – 70%, 2020 jylǧa qarai – 80 ) ūlǧaitu qarastyrylǧan bolatyn. Al QR Mädeniet jäne sport ministrı 2017 jyly memlekettık tıldı meŋgergen el tūrǧyndarynyŋ ülesı 83,1 paiyzǧa jetkenın mälımdegen bolatyn. Iаǧni qoǧamdyq qatynastardyŋ barlyq salasynda Qazaqstan halqyn toptastyrudyŋ asa maŋyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildiŋ qoldanu aiasyn keŋeituge barlyq mümkındık bar. Iаǧni Almaty qalalyq sotynyŋ būl ürdısten tys qaluy bärkeldı deitındei qūptarlyq närse emes. Qaita mädeniet pe bılımnıŋ ülken ortalyǧy retınde atyna syn boluy tiıs. Tek ony tüsınıp, nätije şyǧarar jan bolsa.
Erlık ERJANŪLY, jurnalist
"Adyrna" ūlttyq portaly
