ءبىزدىڭ قازاق، جاڭا تۋعان نارەستەنى 40 كۇنگە دەيىن سىرتقا شىعارماي، بوتەن كوزگە كورسەتپەي، تىعىپ ۇستايدى. بۇل عۇرپىن «قىرقىنان شىعارۋ» دەپ اتايدى. بۇل ءداستۇر نە ءۇشىن ويلاپ تابىلعان؟ ءدال قازىر وسى تاقىرىپتى اركىم وزىنشە جورامالداپ، ءالى كەلگەنشە تالداعان بولىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەر «قىرىق» اتاۋىنان شاماندىق ءىز كورسە، ەندى بىرەۋلەر سيمۆوليكالىق ءمان، فيلوسوفيا ىزدەۋدە. الايدا بۇل پىكىر-پايىمداردىڭ ەشقايسىسى دۇرىس ەمەس. بۇل سالت – تازا تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەن تۋعان. ءارى بۇل جورالعىنى مەديتسينادان حابارى بار ادام ويلاپ شىعارعان.
جوعا، بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس. شىمكەنتتەگى №2 بالالار ەمحاناسىنىڭ پەدياتورى ءمانسيا كابۋلوۆا وسىلاي دەيدى. بالالار دارىگەرى – «جاڭا تۋعان نارەستەگە بولمەنىڭ سىرتىنداعى اۋا، تۋىس ەمەس كىسىلەر، بارلىعى-بارلىعى بوتەن سانالادى. سەبەبى – بوتەن زات، بوگدە كىسىلەردە ءتۇرلى ميكروب بولادى. ءبۇلدىرشىننىڭ اعزاسى ول ۆيرۋستاردى تانىمايدى. سونىڭ كەسىرىنەن اۋىرىپ قالۋى ىقتيمال. بۇعان ءبىزدىڭ قازەكەم تالاي عاسىرلىق تاجىريبەسى ارقىلى كوز جەتكىزگەن. سوڭىرا، وسى عۇرىپتى ومىرگە اكەلگەن»، – دەيدى اپكەمىز.
ۇمىتىپ بارامىن. بۇل دارىگەر ۇلىمنىڭ كىندىك شەشەسى. قىرىق كۇن بويى ۇيگە كەلىپ، بوبەگىمدى تۇزدى سۋمەن شومىلدىرىپ جۇرگەندە وسى ويىن ايتىپ ەدى. تۇز دەمەكشى، اپكەمىز جاڭا تۋعان نارەستەنى تۇزدى سۋعا مالۋدىڭ قانداي پايداسى بارىن دا ايتىپ بەردى. سويتسەك، تۇزعا پىسكەن ءسابي شىمىر بولادى، ءارى ەسەيگەن سوڭ دەنەسى زاقىمدانسا جاراسى تەز جازىلادى ەكەن. تۇزدى سۋعا شومىلدىرۋدىڭ پايداسىن قابىلسەيىت احمەد دەيتىن كىسىنىڭ دە ايتقانى بار. بەيجىڭ مەن الماتى اراسىندا كوپ جۇرەدى. سونداي ساپاردىڭ ءبىرىندى ءىشى ءبۇرىپ، قىتايداعى ءبىر اۋرۋحاناعا تۇسكەن. ارمەن قاراي ءسوزدى وزىنە بەرسەك: «سوقىرىشەك دەگەن دياگنوز قويدى. وتا جاسالدى. ەسىمدى جيدىم. ىلە-شالا كورپەنى كوتەرىپ قارايمىن عوي باياعى. بايقاسام، قارنىمدى ەكى-اق جىپپەن تارتا سالعان. ال پالاتادا مەنىمەن بىرگە جاتقان قىتايلىقتاردىڭ ءىشىن شيمايلاپ تىگىپتى. نەگە بۇلاي؟» – دەپ سۇرادىم. باس دارىگەر: «قازاقتار كىشكەنتايىنان تۇزدى سۋعا شومىلادى. بۇل تۇزدا ناتري دەيتىن ەلەمەنت قاننىڭ تەز قويۋلانۋىنا سەبەپكەر. سونىڭ سەبەبىمەن، قازاقتاردىڭ تىلىنگەن، كەسىلگەن جەرلەرى تەز بىتەدى»، – دەدى.
راسىمەن، قابەكەڭنىڭ جاراسى جىلدام جازىلىپ، اپتا تولماي جۇگىرىپ كەتكەن. ال ءبىر ۋاقتا وتاعا تۇسكەن حانزۋلىقتار ايعا جۋىق توسەكتە تاڭىلىپ جاتقان.
ءجا، تاقىرىپتان اۋىتقىپ بارامىز. قىرقىنان شىعارۋ ءداستۇرىنىڭ پايدا بولۋىنا سابيدەن بولەك، اناسىنىڭ دا دەنساۋلىعى تۇرتكى بولعان. ۇيدەگى باتىرىم انە-مىنە ومىرگە كەلەدى دەپ كۇتىپ جۇرگەندە، ايەلىمدى «انا مەن بالا ۇلتتىق عىلىمي ورتالىعىنا» تالاي تاسىدىم عوي. بوسانعان سوڭ «ءوزىڭدى كۇت، ءۇيت-ءبۇيت» دەپ كەڭەس بەرگەن زينايدا اندرونوۆا ەسىمدى دارىگەر وسى «قىرقىنان شىعارۋ» عۇرپىن قۋاتتايتىن كەرەمەت ءبىر قۇبىلىستى ايتتى. ايەل ادام بوسانعاننان كەيىن 40 كۇن بويىنا قان كەلىپ تۇرادى. مۇنى مەديتسينا تىلىندە «لوحيا» دەپ اتايدى. بۇل كەزدە ايەلدىڭ دەنساۋلىعى وتە ءالسىز بولادى. ءتۇرلى ينفەكتسيانى جۇقتىرىپ الۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى، جاڭا تۋعان انا جۇرتپەن كوپ ارالاسپاۋى كەرەك. مۇمكىن بولسا، ءبىر بولمەدە كۇتىنگەنى جاقسى»، – دەپ اڭگىمەنى ۇرىپ تۇر.
وسى ارادا مەن زينايدا اپايىمنىڭ ءسوزىن ءۇزىپ، مۇنى ءبىزدىڭ قازاق بىلگەن، – دەدىم. «قىرقىنان شىعارۋ» ءداستۇرى مەن شارت-امالدارىن ايتىپ بەرىپ ەم، تاڭعالدى. سوناۋ ەسكى زامانداردا، بالانىڭ يممۋنيتەتىن بولمە اتموسفەراسىندا شىنىقتىرىپ الۋدى قازاق قايدان بىلگەن ەكەن؟» – دەپ تاڭداي قاعۋمەن بولدى.
سوسىن، قىرىق كۇن دەگەنگە «قاتىپ» قالۋدىڭ قاجەتى جوق، – دەپ ءوز اقىلىن قوستى. بوسانعاننان كەيىن قان كەلۋ بارلىق ايەلدەردە بىردەي ەمەس. دەنساۋلىعى مىقتى انالار بۇل كەزەڭنەن 40 كۇن تولماي ەرتە شىعىپ كەتەدى، – دەدى.
ە-ە-ە، دەپ ويلانىپ قالدىم. شىنىمەن، بۇل سالت سانعا بايلانىپ قالماعان ەكەن عوي. مەنىڭ تۋعان ءىنىم «قىرقىنان» ەرتە شىعارىلعانىن بىلەم. 321 كۇندە-اق باسىن تىكتەپ، اينالاعا كوز توقتاتا الاتىن بولىپتى. سوڭعى جولدى جازۋىمنىڭ سەبەبى، تاعى دا ساننان سيقىر ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەنىم عوي.
قورىتىندى ورنىنا ايتپاعىم، قازاقتىڭ كوپ داستۇرىنەن ميستيكا ىزدەپ اۋرەلەنبەڭىز. عۇرپىمىزدىڭ كوبى تازا مەديتسينالىق قاجەتتىلىك پەن تۇرمىستىڭ تالابىنان تۋعان.
جوعا، بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس. شىمكەنتتەگى №2 بالالار ەمحاناسىنىڭ پەدياتورى ءمانسيا كابۋلوۆا وسىلاي دەيدى. بالالار دارىگەرى – «جاڭا تۋعان نارەستەگە بولمەنىڭ سىرتىنداعى اۋا، تۋىس ەمەس كىسىلەر، بارلىعى-بارلىعى بوتەن سانالادى. سەبەبى – بوتەن زات، بوگدە كىسىلەردە ءتۇرلى ميكروب بولادى. ءبۇلدىرشىننىڭ اعزاسى ول ۆيرۋستاردى تانىمايدى. سونىڭ كەسىرىنەن اۋىرىپ قالۋى ىقتيمال. بۇعان ءبىزدىڭ قازەكەم تالاي عاسىرلىق تاجىريبەسى ارقىلى كوز جەتكىزگەن. سوڭىرا، وسى عۇرىپتى ومىرگە اكەلگەن»، – دەيدى اپكەمىز.
ۇمىتىپ بارامىن. بۇل دارىگەر ۇلىمنىڭ كىندىك شەشەسى. قىرىق كۇن بويى ۇيگە كەلىپ، بوبەگىمدى تۇزدى سۋمەن شومىلدىرىپ جۇرگەندە وسى ويىن ايتىپ ەدى. تۇز دەمەكشى، اپكەمىز جاڭا تۋعان نارەستەنى تۇزدى سۋعا مالۋدىڭ قانداي پايداسى بارىن دا ايتىپ بەردى. سويتسەك، تۇزعا پىسكەن ءسابي شىمىر بولادى، ءارى ەسەيگەن سوڭ دەنەسى زاقىمدانسا جاراسى تەز جازىلادى ەكەن. تۇزدى سۋعا شومىلدىرۋدىڭ پايداسىن قابىلسەيىت احمەد دەيتىن كىسىنىڭ دە ايتقانى بار. بەيجىڭ مەن الماتى اراسىندا كوپ جۇرەدى. سونداي ساپاردىڭ ءبىرىندى ءىشى ءبۇرىپ، قىتايداعى ءبىر اۋرۋحاناعا تۇسكەن. ارمەن قاراي ءسوزدى وزىنە بەرسەك: «سوقىرىشەك دەگەن دياگنوز قويدى. وتا جاسالدى. ەسىمدى جيدىم. ىلە-شالا كورپەنى كوتەرىپ قارايمىن عوي باياعى. بايقاسام، قارنىمدى ەكى-اق جىپپەن تارتا سالعان. ال پالاتادا مەنىمەن بىرگە جاتقان قىتايلىقتاردىڭ ءىشىن شيمايلاپ تىگىپتى. نەگە بۇلاي؟» – دەپ سۇرادىم. باس دارىگەر: «قازاقتار كىشكەنتايىنان تۇزدى سۋعا شومىلادى. بۇل تۇزدا ناتري دەيتىن ەلەمەنت قاننىڭ تەز قويۋلانۋىنا سەبەپكەر. سونىڭ سەبەبىمەن، قازاقتاردىڭ تىلىنگەن، كەسىلگەن جەرلەرى تەز بىتەدى»، – دەدى.
راسىمەن، قابەكەڭنىڭ جاراسى جىلدام جازىلىپ، اپتا تولماي جۇگىرىپ كەتكەن. ال ءبىر ۋاقتا وتاعا تۇسكەن حانزۋلىقتار ايعا جۋىق توسەكتە تاڭىلىپ جاتقان.
ءجا، تاقىرىپتان اۋىتقىپ بارامىز. قىرقىنان شىعارۋ ءداستۇرىنىڭ پايدا بولۋىنا سابيدەن بولەك، اناسىنىڭ دا دەنساۋلىعى تۇرتكى بولعان. ۇيدەگى باتىرىم انە-مىنە ومىرگە كەلەدى دەپ كۇتىپ جۇرگەندە، ايەلىمدى «انا مەن بالا ۇلتتىق عىلىمي ورتالىعىنا» تالاي تاسىدىم عوي. بوسانعان سوڭ «ءوزىڭدى كۇت، ءۇيت-ءبۇيت» دەپ كەڭەس بەرگەن زينايدا اندرونوۆا ەسىمدى دارىگەر وسى «قىرقىنان شىعارۋ» عۇرپىن قۋاتتايتىن كەرەمەت ءبىر قۇبىلىستى ايتتى. ايەل ادام بوسانعاننان كەيىن 40 كۇن بويىنا قان كەلىپ تۇرادى. مۇنى مەديتسينا تىلىندە «لوحيا» دەپ اتايدى. بۇل كەزدە ايەلدىڭ دەنساۋلىعى وتە ءالسىز بولادى. ءتۇرلى ينفەكتسيانى جۇقتىرىپ الۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى، جاڭا تۋعان انا جۇرتپەن كوپ ارالاسپاۋى كەرەك. مۇمكىن بولسا، ءبىر بولمەدە كۇتىنگەنى جاقسى»، – دەپ اڭگىمەنى ۇرىپ تۇر.
وسى ارادا مەن زينايدا اپايىمنىڭ ءسوزىن ءۇزىپ، مۇنى ءبىزدىڭ قازاق بىلگەن، – دەدىم. «قىرقىنان شىعارۋ» ءداستۇرى مەن شارت-امالدارىن ايتىپ بەرىپ ەم، تاڭعالدى. سوناۋ ەسكى زامانداردا، بالانىڭ يممۋنيتەتىن بولمە اتموسفەراسىندا شىنىقتىرىپ الۋدى قازاق قايدان بىلگەن ەكەن؟» – دەپ تاڭداي قاعۋمەن بولدى.
سوسىن، قىرىق كۇن دەگەنگە «قاتىپ» قالۋدىڭ قاجەتى جوق، – دەپ ءوز اقىلىن قوستى. بوسانعاننان كەيىن قان كەلۋ بارلىق ايەلدەردە بىردەي ەمەس. دەنساۋلىعى مىقتى انالار بۇل كەزەڭنەن 40 كۇن تولماي ەرتە شىعىپ كەتەدى، – دەدى.
ە-ە-ە، دەپ ويلانىپ قالدىم. شىنىمەن، بۇل سالت سانعا بايلانىپ قالماعان ەكەن عوي. مەنىڭ تۋعان ءىنىم «قىرقىنان» ەرتە شىعارىلعانىن بىلەم. 321 كۇندە-اق باسىن تىكتەپ، اينالاعا كوز توقتاتا الاتىن بولىپتى. سوڭعى جولدى جازۋىمنىڭ سەبەبى، تاعى دا ساننان سيقىر ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەنىم عوي.
قورىتىندى ورنىنا ايتپاعىم، قازاقتىڭ كوپ داستۇرىنەن ميستيكا ىزدەپ اۋرەلەنبەڭىز. عۇرپىمىزدىڭ كوبى تازا مەديتسينالىق قاجەتتىلىك پەن تۇرمىستىڭ تالابىنان تۋعان.
نۇربەك بەكباۋ
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
