قىتايداعى “4 ماۋسىم ستۋدەنتتەر قوزعالىسىنىڭ” cەبەپتەرى مەن ساباقتارى
وسىدان تۋرا 30 جىل بۇرىن، 1989 جىلدىڭ كوكتەمىندە قىتاي ستۋدەنتتەرىنىڭ كوتەرىلىسى بۇرق ەتە قالدى. بۇل اۋقىمى جاعىنان قىتاي تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەموراتيالىق قوزعالىس ەدى. 3 ماۋسىمنان 4 ماۋسىمعا قاراعان ءتۇنى ءۇش ايعا جۋىق جالعاسقان ەرەۋىلدى بيلىك تانكىمەن پۋلەمەتپەن اياۋسىز جانىشتادى. سول قوزعالىستىڭ قاتىسۋشىسى رەتىندە،وقيعانىڭ 30 جىلدىعىندا از-كەم مويىن بۇرۋدى، ونىڭ تۋ سەبەپتەرى مەن قالدىرعان ساباقتارى، ەلىمىزدەگى ءتۇرتىپ قالساڭ جارىلعالى تۇرعان بۇگىنگى جاعدايدا ەسكەرەر تۇستارى جايلى ءسوز ەتۋدى ءجون سانادىق.
1989 جىلدىڭ 15 ساۋىرىندە، 1986 جىلى “كاپيتاليستىك ەركىنسۋگە ىرىق بەرىپ، كومۋنيستىك بيلىكتىڭ السىرەۋىنە جول بەردى” دەگەن ايىپپەن قكپ باس سەكرەتارى قىزمەتىنەن بوساتىلعان حۋ ياۋباڭ كەنەتتەن قايتىس بولدى. 1975 جىلى قكپ ورتالىق كوميتەتى ۇيىمداستىرۋ سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالعاننان كەيىن، حۋ جۇمىسىن اتىشۋلى مادەنيەت توڭكەرىسى كەزىندە ناقاقتان جازالانعان كىسىلەردى اقتاۋدان باستاعان-دى. 1984 جىلدىڭ اياعىندا ناقاقتان كۇيگەن 3 ملن ادام اقتالىپ، وڭشىلدىققا قارسى ناۋقان تۇسىندا قارالانعان 550 مىڭ زيالىنىڭ اتاعى قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇل جاعداي حۋدى حالىقتىڭ شەكسىز ىقىلاسىنا بولەدى. ونىمەن قويماي، حۋ قاتىپ-سەمگەن كومۋنيستىك يدەولوگيانىڭ توڭىن ءجىبىتىپ، الەۋمەتتىك سانا مەن باسپاسوزگە، كومۋنيستىك تىزگىندەۋ شەڭبەرىنىڭ ىشىندە، مەيلىنشە ەركىندىك بەرگەن باسشى بولدى. سونىسىمەن دە زيالى قاۋىم مەن جاستاردىڭ رياسىز قوشامەتىنە ىلىكتى. 1981 ماۋسىمىندا قكپ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعاننان كەيىن، حۋ حالىقتىڭ بيلىكتى سىناۋ، ەركىن پىكىر ءبىلدىرۋ قۇقىعى، ءباسپاسوز بوستاندىعى سياقتى كومۋنيستىك رەجيم قابىلداي المايتىن جاعدايلارعا اسا توزىمدىلىك، ءتىپتى، قولداۋ تانىتتى.
ناتيجەسىندە، حالىق، اسىرەسە، جاستار جاعى، زيالى ورتا ساياسي رەفورما جۇرگىزۋ، ادام قۇقىقتارىن سىيلاۋ، دەموكراتيالىق سايلاۋ، تۇرعىنداردىڭ ەركىندىگىن ءالى دە قامتاماسىز ەتۋ، بوتەن كوزقاراسىنا بايلانىستى قاماۋداعى تۇرعاندارعا بوستاندىق بەرۋ سىندى تالاپتارمەن ۋنيۆەرسيتەت اۋديتوريالارى مەن ۇندەۋ پاراقشالارىن تاراتۋدى مىسە تۇتپاي، كوشەلەرگە ەرەۋىلگە شىعا باستادى. بۇعان قكپ ودان ارى توزە الماس ەدى. جۇرتتىڭ تالابىن “بۋرجۋازيالىق ەركىنسۋ” دەپ باعالاعان قكپ، وسىعان جول بەرگەن حۋدى قىزمەتىنەن شەتتەتى (16.01.1987.).
وسىنداي حالىقتىڭ قالاۋلىسىنا اينالعان كىسىنىڭ قازاسى الەۋمەتتى قايتا توپتاستىردى. ويتكەنى، حالىق ونىڭ قازاسىنا، ەكى جىلدان بەرگى ۇنسىزدىگى ءۇشىن وزدەرىن قارىزدار ساناعان بولاتىن. سوندىقتان دا، ونى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋمەن بىرگە، ونىڭ ورىنداي الماعان ارمانىن قايتا كوتەرۋدى مۇرات تۇتتى. سول تۇستاعى ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعداي دا حالىقتى باس كوتەرۋگە يتەرمەلەدى. سوڭعى جىلدارعى رەفورمالار ەلدىڭ باي-كەدەي بولىپ ەكى جاققا جىكتەلۋىن اسقىندىرىپ، ساياسي شيەلەنىسۋ فاكتىلەرىن كوبەيتىپ جىبەرگەن-ءدى.
جۇمىسسىزدىق ەتەك الىپ، زاتتاردىڭ باعاسى شارىقتاپ كەتكەن ەدى (1989 جىلى 18.5%-كە جەتتى). وسىلاردىڭ بارلىعى جينالا كەلە حالىقتىڭ نارازىلىعىن اسقىندىرىپ، كوشەگە جەتەلەدى. سول تۇستاعى ساياسي كەڭىستىك تە بۇعان جول بەردى. ويتكەنى، حۋدىڭ ورنىنا تاعايىندالعان جاۋ زىياڭ دا كوزقاراسى اناعۇرلىم كەڭ، ساياسي ۇستانىمى مeيىلىنشە ليبەرال، ناعىز رەفورماتور تۇلعا ەدى. وسىنداي جىلىمىق ساياسي ورتانى وڭتايلى پايدالانعان ستۋدەنتتەر، حۋ ياۋباڭدى ازا تۇتۋ ورايىمەن نەعۇرلىم ەركىندىك پەن دەموكراتيانى تالاپ ەتكەن ىنتالارىن بىلدىرۋگە تيانانمين الاڭىنا بەت تۇزەدى. مۇنىڭ اقىرى قىتاي استاناسىنداعى ستۋدەنتتەردىڭ الاڭدى تۇتاسىمەن باسىپ الۋىنا، جوو ستۋدەنتتەرىنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ بىرلەستىگىن قۇرىپ، بيلىكپەن تەكەتىرەسۋگە، بيلىكتەگ ساياسي جۇيەنى تۇبەگەيلى قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەۋگە تىقسىرعان شىن مانىندەگى دەموكراتيالىق ەرەۋىلگە ۇلاستى.
ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ كۇللى اۋماعىن شارپىپ، تۇتاس مەملەكەتتىك قوزعالىسقا اينالدى. ءاۋ باستا جاستارعا جاناشىرلىق پەيىل بىلدىرگەن ەل حالقى بىرتە-بىرتە ولارعا رۋحاني قولداۋمەن بىرگە ماتەريالدىق كومەك ۇسىناتىن قۋاتتى قاينارعا اينالدى. ولاردىڭ تالاپلارى دا الەۋمەتتىك تەڭدىك سۇراۋ، جەمقورلىقتىڭ جولىن كەسۋ، باعانى قولجەتىمدى ەتۋ سياقتى العاشقى ارناسىنان اسىپ، تۇپكىلىكتى ساياسي وزگەرىستەرگە بەت الدى. بۇل ەندى قكپ تۇبەگەيلى رەجيمىنە سوقتىعۋ بولىپ تابىلاتىن. بۇعان جول بەرۋ قكپ ءۇشىن ولىممەن تەڭ ەدى.
سوندىقتان دا، “بارلىق ءتاسىلدى ىسكە قوسىپ، كەرىتوڭكەرىستىك سويقاندى” باسۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، 3 ماۋسىم كۇنى تيانانمىن الاڭىنا اسكەر كىرگىزىپ، 4 ماۋسىم تاڭعى 6-عا دەيىن، الاڭدى تاپ-تۇيناقتاي قىلىپ تازارتۋعا پارمەن بەردى. بارلىعى سولاي تىندى دا. «دىڭ ششياۋپيڭ زامانىنىڭ» اۆتورى EZRA F. VOGEL-ءدىڭ جازۋىنشا، ارميا كىرۋدىڭ الدىندا الاڭدا 100 مىڭ ەرەۋىلشى بولعان ەكەن. تاڭعى ساعات 2-دە ولاردىڭ نەشە مىڭى قالىپتى. ساعات 4-تە الاڭنىڭ جارىعى سوندىرىلگەن. ساعات 5.40-تا جارلىق تالابىنداعىداي، الاڭدا ءبىر دە ءبىر ەرەۋىلشى قالماعان. الاڭداعى كىسى شىعىنى جايلى دەرەكتەر سان-ساققا جۇگىرەدى. بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىنگى ۇكىمەتتىڭ ەسەبىندە 200 ادامنىڭ ولگەنى، 2000-ىنىڭ جارالانعانى ايتىلادى. ىلە شالا دىڭ ششياۋپيڭ كوتەرىلىستىڭ باسىلۋى قىتايعا 10-20 جىلداي تۇراقتى دامۋعا ۋاقىت سىيلاعاندىعىن مالىمدەگەنى بار. («دىڭ ششياۋپيڭ زامانى»، 588,597 بەتتەر، قىت.)
30 جىلدىق دەربەس دامۋىمىزدا ەل ەسەبىندە ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرىمىزبەن بىرگە پۇشايمان بولار تۇستارىمىز دا بار. توڭىرەگىمىزدە بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر جانە ونىڭ سالدارى مەن ساباقتارىنا باجايلاپ، ودان قورتىندى شىعارۋدىڭ پايداسى بولماسا زيانى جوق. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قوعامدا دا ەكى تاپقا جىكتەلۋ، بيلىك پەن قوعامنىڭ ءوزارا الىستاۋى، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك نارازىلىقتاردىڭ بەلەڭ الۋى مەن ەتەك جايۋى، قارا حالىقتىڭ ادىلدىككە دەگەن شولىركەۋى ت.ب. ماسەلەلەر كۇن تارتىبىندە تۇر. ەڭ وزەكتىسى، ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ەرەۋىلگە دەگەن سۇرانىستارى ارتىپ بارادى. ول ارينە، وسى توپتاردىڭ ءتيىستى سۇرانىستارى مەن ءۇمىت ەتكەندەرىنىڭ قاناعاتتانباۋىنان تۋىنداپ وتىر. ونىڭ اياق استىنان ىلىككە العىسىز سەبەپپەن ۇلكەن لاڭعا ۇلاسىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. ادامداردىڭ پىكىر ءبىلدىرۋ، قالاۋىن جەتكىزۋ ەركىندىگىن قۇرساۋلاي بەرۋ ونىڭ تىلەگىن باسقاشا جولمەن بىلدىرۋىنە ماجبۇرلەۋى ىقتيمال. قىتاي عا ساياساتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ سول تۇستاعى ديرەكتورى، ستۋدەنتتەر قوزعالىسىن استىرتىن ۇرلەگەن “قارا كۇش” دەپ تانىلىپ، اقش-نا دەپورتاتسيالانعان يان ءجياچيدىڭ باعامداۋىنشا، “قىتايدا ءتيىستى باق ەركىندىگى مەن ءسوز بوستاندىعى بولماعاندىقتان، حالىقتىڭ قالاۋىن جەتكىزەتىن قانداي دا ءبىر جول تاپشى بولدى. سوندىقتان، الاڭ نۇسقاسى، ياعني جيىلىپ كوشەگە شىعۋ حالىقتىڭ ەرىك-تىلەگىن ءبىلدىرۋدىڭ سوڭعى فورماتىنا اينالىپ قالدى”(BBC). دەمەك، بيلىك حالىقپەن، قوعاممەن ءۇزىلىسسىز ديالوگتا بولۋى، جۇرتقا ولاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن جەتكىزەتىن ارنالارىن ارشىپ وتىرۋى، كەرەك بولسا، وسىنداي جولداردى ماقساتتى تۇردە ۇسىنىپ وتىرعانى ءلازىم.
ءادىلىن ايتار بولساق، 1989 جىلى قىتايدىڭ ەكونوميكاسى بولسىن، قوعامدىق دامۋى بولسىن، ادامداردىڭ رۋحاني شىرايى بولسىن، 10 جىلدىڭ الدىمەن سالىستىرعاندا، كوش ىلگەرى-ءتىن. الايدا بۇل جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ رازى-قوش ەكەندىگىنەن دەرەك بەرمەسە كەرەك. پراكتيكا كورسەتكەنىندەي، قارىنى تويىپ، كيىمى بۇتىندەلە باستاعان قىتاي حالقى باسقا سۇرانىستارىنىڭ بارلىعىن، كومۋنيستىك قاپىرىقتان بەزىنىپ ەركىن تىنىستاۋعا ءزارۋ ەكەندىكتەرىن پاش ەتتى. قوزعالىستان كەيىن اقش-نا جەر اۋىپ، وندا «قىتاي كوكتەمى» باسىلىمىن شىعارۋشى حۋ پيڭ ''قوعامداعى وزگەرىستەردىڭ ءوزى ادامداردىڭ تۇرمىسىن ونان ارى توزگىسىز جاعدايعا كەلتىرىپ، ولاردى باستارىن بايگەگە تىگۋگە ءماجبۇر ەتتى دەۋگە كەلمەس. قايتا جاعدايدىڭ جاقسارۋى ولاردىڭ رەفورمانى ونان ارى تەرەڭدەتۋگە دەگەن تالاپتارىن جاني جانە پارمەندى ەتە ءتۇستى''(BBC) دەيدى.
قىتايدىڭ ستۋدەنتتەر ەرەۋىلى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى جويۋ، باعانى تۇراقتاندىرۋ، جەمقورلىقتى اۋىزدىقتاۋ، جالپىلاما دەموكراتيانى دارىپتەۋ سىقىلدى تالاپتاردان باستالعان-دى. وسىلاردىڭ باستاۋ كوزىنە ۇڭىلگەن سايىن، ماسەلەنىڭ ءتۇپ تامىرى تاعايىنداۋلى بيلىك، اۆتوريتارلى جۇيە، قۇرساۋلانعان بوستاندىق سىندى سىرەسكەن جۇيەدە ەكەندىگى ماعلۇم بولا بەردى. ستۋدەنتتەر تالابى دا كەزەگىنشە وسى اڭعارعا اۋىستى. ءبىزدىڭ ەلدە دە “الدىمەن ەكونوميكا، سوڭىنان ساياسي جاڭعىرۋ” دەيتىن ۇستانىم باسشىلىققا الىنىپ كەلدى. جاقىنداعى جاعدايلاردى زەردەلەسەك، وتە-موتە، كوكتەمگى بيلىك اۋىسىمىنان كەيىن، حالىقتىڭ جۇيەلى ساياسي وزگەرىستەرگە ىقىلاستى، ءتىپتى ءزارۋ ەكەندىگىن باعامدار ەدىك. بالالى ايەلدەر الەگى، ۇشقىنداعان جەكە باس كوتەرۋلەر، سايلاۋ ءناسيحاتى بارىسىنداعى وپپوزيتسيا وكىلىنە الابوتەن كوڭىل-كۇي، وسىلاردىڭ بارلىعى دا تۇبەگەيلى ساياسي جاڭعىرۋلاردى قولقالايدى.
قازىر ساياسي تاقىرىپتا ەڭ كوپ اۋىزعا الىناتىن تەرمين---ارانداتۋ بولسا كەرەك. بيلىك ءۇشىن دە، وزگەرىس كۇتكەن كوپ ءۇشىن دە، ەكەۋىنىڭ ءوزارا ىقپالداسۋى مەن سەنىمى ءۇشىن دە، شىن مانىسىندە، ءۇشىنشى كۇشتىڭ كورىنەۋ جانە جاسىرىن اسەر ەتەر الەۋەتىن تومەن باعالاۋعا بولمايدى. قىتاي ستۋدەنتتەرىنىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسى كەزىندە اقش ەلشىلىگى قىزمەتكەرلەرىنىڭ نەمەن “قانجىلىك بولعانىن” جازساق تا جەتكىلىكتى.
David Shear : “ەلشىلىك قىزمەتشىلەرىنىڭ بولىسىلگەن قىزمەتى بولار-دى. بىراق، سول كوكتەمدە ەشكىم ءوز جۇمىسىمەن اينالىسقان جوق، بىزدەر بىرتە-بىرتە ۆەلوسيپەدپەن كوشەلەردى كەزىپ، قىتايدىڭ ساياسي جاعدايىنان حابار بەرەتىن تىلشىلەرگە اينالىپ شىعا كەلدىك. ءبىز كوتەرىلىسشىلەردى جاقىننان باقىلاۋعا قۇلشىندىق، ءوزىمىزدىڭ ەلشىلىك ادامدارى ەكەنىمىزدى بىلدىرۋگە تىرىستىق”(BBC).
وسى جۇرگەندەرىندە ولاردىڭ قىتايلىقتارعا شىنىمەن ەمەشەگى ەزىلىپ بارا جاتتى دەۋگە كەلمەس. ال، سويتكەن “جاناشىرلاردىڭ” جانتاسىلىمدە كىرەرگە جەر تاپپاي پانا سۇراعان قىتايلىقتارعا مامىلەسى مىناداي بولعان. اقش قىتايداعى ەلشىلىگىنىڭ ساياسي ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى James Keits: “aدامگەرشىلىك تۇرعىسىنان، امەريكا ستۋدەنتتەرگە قول ۇشىن بەرۋگە ءتيىستى ەدى، بىراق ولاي ىستەي العان جوق. بۇلاي ەتسە قىتاي مەن اقش قاتىناسىنىڭ كەلەشەگىنە ىقپالى جامان بولار ەدى”(BBC). مۇنان الاتىن ساباعىمىز سول، جۇرتشىلىقتىڭ ءوز تالاپ-شاعىمدارىن بىلدىرەردە، قاشاندا ءوز اقىلدارى مەن تۇيسىكتەرىنە جۇگىنۋگە، ءۇشىنشى بىرەۋگە سەنىم ارتپاۋعا داعدىلانعانى ابزال. ويتكەنى، اناۋ ءۇشىن ونىڭ ءوز مۇددەسى العاشقى كەزەكتە بولماق تا، سەنىڭ قالاۋىڭ ونىڭ قۇرالى بولىپ قالۋى مۇمكىن.
قۇرمەت قابىلعازىۇلى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
