Qytaıdaǵy “4 maýsym stýdentter qozǵalysynyń” cebepteri men sabaqtary
Osydan týra 30 jyl buryn, 1989 jyldyń kókteminde Qytaı stýdentteriniń kóterilisi burq ete qaldy. Bul aýqymy jaǵynan Qytaı tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan demoratııalyq qozǵalys edi. 3 maýsymnan 4 maýsymǵa qaraǵan túni úsh aıǵa jýyq jalǵasqan ereýildi bılik tankimen pýlemetpen aıaýsyz janyshtady. Sol qozǵalystyń qatysýshysy retinde,oqıǵanyń 30 jyldyǵynda az-kem moıyn burýdy, onyń týý sebepteri men qaldyrǵan sabaqtary, elimizdegi túrtip qalsań jarylǵaly turǵan búgingi jaǵdaıda eskerer tustary jaıly sóz etýdi jón sanadyq.
1989 jyldyń 15 sáýirinde, 1986 jyly “kapıtalıstik erkinsýge yryq berip, komýnıstik bıliktiń álsireýine jol berdi” degen aıyppen QKP bas sekretary qyzmetinen bosatylǵan Hý Iaýbań kenetten qaıtys boldy. 1975 jyly QKP ortalyq komıteti uıymdastyrý sektorynyń meńgerýshisi bolyp taǵaıyndalǵannan keıin, Hý jumysyn atyshýly mádenıet tóńkerisi kezinde naqaqtan jazalanǵan kisilerdi aqtaýdan bastaǵan-dy. 1984 jyldyń aıaǵynda naqaqtan kúıgen 3 mln adam aqtalyp, ońshyldyqqa qarsy naýqan tusynda qaralanǵan 550 myń zııalynyń ataǵy qalpyna keltirildi. Bul jaǵdaı Hýdy halyqtyń sheksiz yqylasyna bóledi. Onymen qoımaı, Hý qatyp-semgen komýnıstik ıdeologııanyń tońyn jibitip, áleýmettik sana men baspasózge, komýnıstik tizgindeý sheńberiniń ishinde, meılinshe erkindik bergen basshy boldy. Sonysymen de zııaly qaýym men jastardyń rııasyz qoshametine ilikti. 1981 maýsymynda QKP tóraǵasy bolyp taǵaıyndalǵannan keıin, Hý halyqtyń bılikti synaý, erkin pikir bildirý quqyǵy, baspasóz bostandyǵy sııaqty komýnıstik rejım qabyldaı almaıtyn jaǵdaılarǵa asa tózimdilik, tipti, qoldaý tanytty.
Nátıjesinde, halyq, ásirese, jastar jaǵy, zııaly orta saıası reforma júrgizý, adam quqyqtaryn syılaý, demokratııalyq saılaý, turǵyndardyń erkindigin áli de qamtamasyz etý, bóten kózqarasyna baılanysty qamaýdaǵy turǵandarǵa bostandyq berý syndy talaptarmen ýnıversıtet aýdıtorııalary men úndeý paraqshalaryn taratýdy mise tutpaı, kóshelerge ereýilge shyǵa bastady. Buǵan QKP odan ary tóze almas edi. Jurttyń talabyn “býrjýazııalyq erkinsý” dep baǵalaǵan QKP, osyǵan jol bergen Hýdy qyzmetinen shetteti (16.01.1987.).
Osyndaı halyqtyń qalaýlysyna aınalǵan kisiniń qazasy áleýmetti qaıta toptastyrdy. Óıtkeni, halyq onyń qazasyna, eki jyldan bergi únsizdigi úshin ózderin qaryzdar sanaǵan bolatyn. Sondyqtan da, ony aqtyq saparǵa shyǵaryp salýmen birge, onyń oryndaı almaǵan armanyn qaıta kóterýdi murat tutty. Sol tustaǵy eldegi áleýmettik jaǵdaı da halyqty bas kóterýge ıtermeledi. Sońǵy jyldarǵy reformalar eldiń baı-kedeı bolyp eki jaqqa jiktelýin asqyndyryp, saıası shıelenisý faktilerin kóbeıtip jibergen-di.
Jumyssyzdyq etek alyp, zattardyń baǵasy sharyqtap ketken edi (1989 jyly 18.5%-ke jetti). Osylardyń barlyǵy jınala kele halyqtyń narazylyǵyn asqyndyryp, kóshege jeteledi. Sol tustaǵy saıası keńistik te buǵan jol berdi. Óıtkeni, Hýdyń ornyna taǵaıyndalǵan Jaý Zyıań da kózqarasy anaǵurlym keń, saıası ustanymy meıilinshe lıberal, naǵyz reformator tulǵa edi. Osyndaı jylymyq saıası ortany ońtaıly paıdalanǵan stýdentter, Hý Iaýbańdy aza tutý oraıymen neǵurlym erkindik pen demokratııany talap etken yntalaryn bildirýge Tııananmın alańyna bet túzedi. Munyń aqyry Qytaı astanasyndaǵy stýdentterdiń alańdy tutasymen basyp alýyna, JOO stýdentteriniń ózin-ózi basqarý birlestigin quryp, bılikpen teketiresýge, bılikteg saıası júıeni túbegeıli qaıta qaraýǵa májbúrleýge tyqsyrǵan shyn mánindegi demokratııalyq ereýilge ulasty.
Onyń ústine Qytaıdyń kúlli aýmaǵyn sharpyp, tutas memlekettik qozǵalysqa aınaldy. Áý basta jastarǵa janashyrlyq peıil bildirgen el halqy birte-birte olarǵa rýhanı qoldaýmen birge materıaldyq kómek usynatyn qýatty qaınarǵa aınaldy. Olardyń talaplary da áleýmettik teńdik suraý, jemqorlyqtyń jolyn kesý, baǵany qoljetimdi etý sııaqty alǵashqy arnasynan asyp, túpkilikti saıası ózgeristerge bet aldy. Bul endi QKP túbegeıli rejımine soqtyǵý bolyp tabylatyn. Buǵan jol berý QKP úshin ólimmen teń edi.
Sondyqtan da, “barlyq tásildi iske qosyp, keritóńkeristik soıqandy” basý týraly sheshim qabyldap, 3 maýsym kúni Tııananmyn alańyna ásker kirgizip, 4 maýsym tańǵy 6-ǵa deıin, alańdy tap-tuınaqtaı qylyp tazartýǵa pármen berdi. Barlyǵy solaı tyndy da. «Dyń ıaýpıń zamanynyń» avtory EZRA F. VOGEL-diń jazýynsha, armııa kirýdiń aldynda alańda 100 myń ereýilshi bolǵan eken. Tańǵy saǵat 2-de olardyń neshe myńy qalypty. Saǵat 4-te alańnyń jaryǵy sóndirilgen. Saǵat 5.40-ta jarlyq talabyndaǵydaı, alańda bir de bir ereýilshi qalmaǵan. Alańdaǵy kisi shyǵyny jaıly derekter san-saqqa júgiredi. Birneshe kún ótkennen keıingi úkimettiń esebinde 200 adamnyń ólgeni, 2000-ynyń jaralanǵany aıtylady. Ile shala Dyń ıaýpıń kóterilistiń basylýy Qytaıǵa 10-20 jyldaı turaqty damýǵa ýaqyt syılaǵandyǵyn málimdegeni bar. («Dyń ıaýpıń zamany», 588,597 better, Qyt.)
30 jyldyq derbes damýymyzda el esebinde aıtarlyqtaı jetistikterimizben birge pushaıman bolar tustarymyz da bar. Tóńiregimizde bolyp jatqan úderister jáne onyń saldary men sabaqtaryna bajaılap, odan qortyndy shyǵarýdyń paıdasy bolmasa zııany joq. Onyń ústine bizdiń qoǵamda da eki tapqa jiktelý, bılik pen qoǵamnyń ózara alystaýy, ártúrli áleýmettik narazylyqtardyń beleń alýy men etek jaıýy, qara halyqtyń ádildikke degen shólirkeýi t.b. máseleler kún tártibinde tur. Eń ózektisi, túrli áleýmettik toptardyń ereýilge degen suranystary artyp barady. Ol árıne, osy toptardyń tıisti suranystary men úmit etkenderiniń qanaǵattanbaýynan týyndap otyr. Onyń aıaq astynan ilikke alǵysyz sebeppen úlken lańǵa ulasyp ketýi bek múmkin. Adamdardyń pikir bildirý, qalaýyn jetkizý erkindigin qursaýlaı berý onyń tilegin basqasha jolmen bildirýine májbúrleýi yqtımal. Qytaı ǴA saıasattaný ınstıtýtynyń sol tustaǵy dırektory, stýdentter qozǵalysyn astyrtyn úrlegen “qara kúsh” dep tanylyp, AQSh-na deportaııalanǵan Ian Jııachıdiń baǵamdaýynsha, “Qytaıda tıisti BAQ erkindigi men sóz bostandyǵy bolmaǵandyqtan, halyqtyń qalaýyn jetkizetin qandaı da bir jol tapshy boldy. Sondyqtan, alań nusqasy, ıaǵnı jıylyp kóshege shyǵý halyqtyń erik-tilegin bildirýdiń sońǵy formatyna aınalyp qaldy”(BBC). Demek, bılik halyqpen, qoǵammen úzilissiz dıalogta bolýy, jurtqa olardyń talap-tilekterin jetkizetin arnalaryn arshyp otyrýy, kerek bolsa, osyndaı joldardy maqsatty túrde usynyp otyrǵany lázim.
Ádilin aıtar bolsaq, 1989 jyly Qytaıdyń ekonomıkasy bolsyn, qoǵamdyq damýy bolsyn, adamdardyń rýhanı shyraıy bolsyn, 10 jyldyń aldymen salystyrǵanda, kósh ilgeri-tin. Alaıda bul jurttyń báriniń razy-qosh ekendiginen derek bermese kerek. Praktıka kórsetkenindeı, qaryny toıyp, kıimi bútindele bastaǵan Qytaı halqy basqa suranystarynyń barlyǵyn, komýnıstik qapyryqtan bezinip erkin tynystaýǵa zárý ekendikterin pash etti. Qozǵalystan keıin AQSh-na jer aýyp, onda «Qytaı kóktemi» basylymyn shyǵarýshy Hý Pıń ''qoǵamdaǵy ózgeristerdiń ózi adamdardyń turmysyn onan ary tózgisiz jaǵdaıǵa keltirip, olardy bastaryn báıgege tigýge májbúr etti deýge kelmes. Qaıta jaǵdaıdyń jaqsarýy olardyń reformany onan ary tereńdetýge degen talaptaryn janı jáne pármendi ete tústi''(BBC) deıdi.
Qytaıdyń stýdentter ereýili, áleýmettik teńsizdikti joıý, baǵany turaqtandyrý, jemqorlyqty aýyzdyqtaý, jalpylama demokratııany dáripteý syqyldy talaptardan bastalǵan-dy. Osylardyń bastaý kózine úńilgen saıyn, máseleniń túp tamyry taǵaıyndaýly bılik, avtorıtarly júıe, qursaýlanǵan bostandyq syndy siresken júıede ekendigi maǵlum bola berdi. Stýdentter talaby da kezeginshe osy ańǵarǵa aýysty. Bizdiń elde de “aldymen ekonomıka, sońynan saıası jańǵyrý” deıtin ustanym basshylyqqa alynyp keldi. Jaqyndaǵy jaǵdaılardy zerdelesek, óte-móte, kóktemgi bılik aýysymynan keıin, halyqtyń júıeli saıası ózgeristerge yqylasty, tipti zárý ekendigin baǵamdar edik. Balaly áıelder álegi, ushqyndaǵan jeke bas kóterýler, saılaý násıhaty barysyndaǵy oppozıııa ókiline alabóten kóńil-kúı, osylardyń barlyǵy da túbegeıli saıası jańǵyrýlardy qolqalaıdy.
Qazir saıası taqyrypta eń kóp aýyzǵa alynatyn termın---arandatý bolsa kerek. Bılik úshin de, ózgeris kútken kóp úshin de, ekeýiniń ózara yqpaldasýy men senimi úshin de, shyn mánisinde, úshinshi kúshtiń kórineý jáne jasyryn áser eter áleýetin tómen baǵalaýǵa bolmaıdy. Qytaı stýdentteriniń demokratııalyq qozǵalysy kezinde AQSh elshiligi qyzmetkerleriniń nemen “qanjilik bolǵanyn” jazsaq ta jetkilikti.
David Shear : “elshilik qyzmetshileriniń bólisilgen qyzmeti bolar-dy. Biraq, sol kóktemde eshkim óz jumysymen aınalysqan joq, bizder birte-birte velosıpedpen kóshelerdi kezip, Qytaıdyń saıası jaǵdaıynan habar beretin tilshilerge aınalyp shyǵa keldik. Biz kóterilisshilerdi jaqynnan baqylaýǵa qulshyndyq, ózimizdiń elshilik adamdary ekenimizdi bildirýge tyrystyq”(BBC).
Osy júrgenderinde olardyń Qytaılyqtarǵa shynymen emeshegi ezilip bara jatty deýge kelmes. Al, sóıtken “janashyrlardyń” jantásilimde kirerge jer tappaı pana suraǵan Qytaılyqtarǵa mámilesi mynadaı bolǵan. AQSh Qytaıdaǵy elshiliginiń saıası bóliminiń qyzmetkeri James Keits: “adamgershilik turǵysynan, Amerıka stýdentterge qol ushyn berýge tıisti edi, biraq olaı isteı alǵan joq. Bulaı etse Qytaı men AQSh qatynasynyń keleshegine yqpaly jaman bolar edi”(BBC). Munan alatyn sabaǵymyz sol, jurtshylyqtyń óz talap-shaǵymdaryn bildirerde, qashanda óz aqyldary men túısikterine júginýge, úshinshi bireýge senim artpaýǵa daǵdylanǵany abzal. Óıtkeni, anaý úshin onyń óz múddesi alǵashqy kezekte bolmaq ta, seniń qalaýyń onyń quraly bolyp qalýy múmkin.
Qurmet Qabylǵazyuly
"Adyrna" ulttyq portaly
