باستى بەت
قوعام
قازاقستانداعى ۇيعىر، وزبەك، قاراقالپاقتىڭ ەتنودەموگرافيالىق احۋالى نەمەسە ولاردى قالاي قازاق قىلامىز

قازاقستانداعى ۇيعىر، وزبەك، قاراقالپاقتىڭ ەتنودەموگرافيالىق احۋالى نەمەسە ولاردى قالاي قازاق قىلامىز

16.05.2019

3274

بۇگىنگى كۇنى قازاقستان مۋلتيەتنيكالىق مەملەكەت. سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك قازاقتىڭ سانى 12 ميلليون 505 مىڭ، ال رەسپۋبليكادا مولشەرى 18 ميلليون 400 مىڭ تۇرعىن بار. سوندا قازاقتىڭ ۇلەسى مولشەرى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن-59%، ال ورىستار ۇلەسى-19% جەتىپ جىعىلادى. ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ءوز اتامەكەندەرىنە كوشىپ جاتىر. كوشۋ سەبەبى قازاقستان مەن رەسەي، قازاقستان مەن گەرمانيا اراسىنداعى تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ ايىرماشىلىعى. مەن گەرمانياعا زەرتتەۋ باعدارلاماسىنا سايكەس كوشىپ بارعان نەمىستەرمەن كەزدەسكەنىمدە ولاردىڭ اراسىندا نەمىستەن باسقا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى ورىس ەكەن. ۋكراين، تاتار دا كوپتەپ كەزدەسەدى. سونىمەن جىلما جىل ەلىمىزدەن 36-40 مىڭ ادام كوشىپ جاتىر. رەسەيدەن ەسەسىنە ازداپ ورالمان قازاق باۋىرلاس كەلىپ جاتىر. شىعىس سلاۆياندار مەن نەمىس جۇرتشىلىعى 1970 جىلداردان باستاپ ۇدايى كوشىپ جاتىر. دەرەك بويىنشا 1994-1995 جىلدارى 410- 300 مىڭ ادام كوشكەن، كەيىننەن كوشۋشىلەر سانى ازايدى. 1992 جىلدان باستاپ ەلىمىزدەگى ورىستار اراسىندا دەپوپۋلياتسيا باستالىپ: تۋعانداردان ولگەندەر سانى ارتىپ كەتتى. سونىمەن ورىستەكتىلەر سانى ورتا ەسەپپەن 50 مىڭ ادامعا كەمىدى. قازاقتىڭ سانىنىڭ جىلما جىل ءوسىمى- مولشەرى 260 مىڭعا ءوسىپ كەلەدى. سوندا كەلەسى ون جىلدا قازاقتىڭ سانى 2 ميلليون 500 مىڭعا وسەدى. ءبىز بىرەگەي مەملەكەت، بىرگەي ۇلت قۇرۋعا ۇمتىلۋدامىز. وسى باعىتتا ءتىل بىرلىگى ماقساتىنا جەتۋىمىز كەرەك.

بۇگىنگى كۇنى ءار ولكەدە قازاقتىڭ سانى باسىم، تەك ەلىمىزدىڭ ەكى وبلىسىندا سولتۇستىك قازاقستان مەن قوستاناي وبلىستارىندا قازاقتىڭ ۇلەسى 31-35 پايىز.

باۋىرلاس وزبەك پەن ۇيعىر جۇرتشىلىعى ەجەلدەن بوتەن ەمەس. ماسەلەن، قازاق ءوز اعام دەپ وزبەكتى اتاعان. ابىلحايىر حان تۇسىندا قازاق پەن وزبەك ءبىر مەملەكەت، ءبىر ۇلىس بولعان. تەك كەيىننەن عانا ەكى ۇلت بولىپ بولىنگەنى ديناستيا پرينتسيپىنە قاتىستى ەدى. وزبەك اعايىندار شەيباني حان ديناستياسىنىڭ جاقتاستارى، ال قازاقتار ورىسحان ديناستياسىنىڭ بيلىگىنە باعىندى.

التى الاش – دەموكراتيالىق پرينتسيتە قۇرىلعان مەملەكەت بولدى. التى الاشتا ۇش ءجۇز قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، قىرعىز بولدى. بىرەگەي قازاق حاندارىنىڭ ءبارى دەلىك سايلانبالى بولدى. قازاقتىڭ ەكى حانى قىزمەتتەرىندەگى ساتسىزدىكتەر ءۇشىن يمپيچمەنتكە ۇشىرادى.

ءبىز بىرنەشە تۇجىرىم جانە ۇسىنىس جاساماقپىز:

1.قازاق پەن بىرقاتار قازاقستاندىق ۇلت وكىلدەرى – وزبەك، قاراقالپاق، ۇيعىر اراسىندا جاقىنداسۋى بايقالادى. سونىمەن بىرگە، وزبەكستاندا تولقۇجاتىندا وزبەك، نە قاراقالپاق بولىپ جازىلىپ كەتكەن مىڭداعان قازاق بالاسى قازاقستاندا تۇرعىسى بار. ولارعا قازاقتىققا ورالۋعا كومەكتەسۋ كەرەك. بيۋروكراتيالىق تالاپتاردى جۇمسارتىپ : قازاقشا بىلسە، قازاقپىن دەسە . تولقۇجات پەن ازاماتتىق بەرىپ ، پاسپورتىندا قازاق دەپ كورسەتىپ بەرگەن دۇرىس بولار.

2.وزبەك ۇلتى وكىلدەرى قازاقستانادا قازاقتان دا جوعارى. بۇل جاعداي وڭتۇستىك ولكەدە وزبەك ۇلت وكىلدەرىنىڭ دوميناتسياسىنا اكەلمەيدى. سەبەبى وزبەك جۇرتشىلىعى تۇتاس ورنالاسقان اۋدان شىمكەنت قالاسىنا كىردى. بۇل جاعداي وزبەك جۇرتشىلىعىنىڭ الەۋمەتتەنۋىن كۇشەيتپەك. بۇگىنگى كۇنى سان جاعىنان وزبەكتەر ءۇشىنشى ورىندا. وزبەك جۇرتشىلىعى نەگىزىنەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تۇرادى. وزبەك-ديحانشى حالىق. سوندىقتان وڭتۇستىكتىڭ وزبەكتەرىنە جۇمىسسىزدىقتان قۇتىلۋ جولى- ول سولتۇستىك ولكەگە كوشۋگە جول اشۋ، سولتۇستىكتە جۇمىس قولى جەتىسپەيدى. سولتۇستىك ولكەلەردە قىزمەتتەرىندە كارەرا جاساۋ جەڭىلدەۋ تيەدى. ال، كوكونىس، جەمىس جيدەك وسىرۋشىلەر ول جاقتا قات.

3.ۇيعىر جۇرتشىلىعىنىڭ سانى ءتاۋىر ءوسىپ كەلەدى. ۇيعىرلار نەگىزىنەن تولىققاندى ءوز ۇلتتىعىن دامىتا الاتىن اۋدان- ول نەگىزىنەن ۇيعىر اۋدانى. باسقا اۋدانداردا ۇيعىر بالالارى ورىس، نە قازاق مەكتەبىنە بارۋعا ءماجبۇر بولادى. الماتى قالاسىندا ۇيعىرلار اراسىندا ورىس ءتىلى كەڭ تاراعان. اۋىلدىق جەرلەردە ۇيعىر تەكتىلەر اراسىندا قازاقشا كەڭ تاراعان. سوڭعى جىلدا ۇيعىرشا وقيتىندار سانى 2005 جىلدان بەرى ەكى ەسە ازايعان 31 مىڭنان 15 مىڭعا قىسقارعان ەكەن.[1]ۇيعىرلار باسقا ەتنوستارمەن ارالاس ورنالاسىپ، كوپ ەلدى مەكەندەردە كوپشىلىك قۇرامايدى.

4.قاراقالپاق ۇلتى اتا مەكەنى قاراقالپاقستاندا ەكولوگيالىق، ەكونوميكالىق قيىندىق پەن الەۋمەتتىك قيىندىق پەن ۇلتتىق ەزگىگە ۇشىرادى.سول سەبەپتەن قاراقالپاقتىڭ ءبىر بولىگى قازاق بولىپ جازىلادى دەپ ەسەپتەلەدى. قاراقالپاق ۇلتى قۇرىمايدى، بىراق اتالعان سول سەبەپتەردەن ولاردىڭ سانى ويداعىداي وسپەيدى دەپ ويلايمىز.[2]وزبەكستان قاراقالپاقتارىنىڭ ءوز بەتىمەن قازاق بولىپ جازىلۋى قاراقالپاقستاندا نوكىس قالاسىندا بايقالعان. ءوز بەتىمەن قازاقتىققا ۇمتىلعاندى توسىنەن يتەرمەي- قوش كەلدىڭىز دەپ قارسى الۋ ماڭىزدى.

.......................................................

ساۋلە يساباەۆا ميفى ي پراۆدا و كازاحستانسكيح ۋيگۋراح. 13-02-2015, https://camonitor.kz/15189-mify-i-pravda-o-kazahstanskih-uygurah.html
ولگا بوريسوۆا كاراكالپاكي حوتيات جيت ۆ كازاحستانە. پراۆيتەلستۆۋ ۋزبەكيستانا نا رۋكۋ ماسسوۆايا ميگراتسيا جيتەلەي كاراكالپاكستانا ۆ كازاحستان، كۋدا ۆىەحالا، پو نەكوتورىم داننىم، ۋجە شەستايا چاست ناسەلەنيا اۆتونومي. https://iwpr.net/ru/global-voices. ازيمباي گالي. كاراكالپاكسكي فاكتور ۆ سرەدنەي ازي ي روسسيا 01 اپرەليا، 2015 https://www.altyn-orda.kz/azimbaj-gali-karakalpakskij-faktor-v-srednej-azii-i-rossiya/

ەتنوستار	1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2019
قازاقتار	2327625	2794966	4161164	5289349	6534616	7985039	10096763	12505251
%	100	120
		100	149
			100	127
				100	124
					100	122
						100	126
							100	124
	100							537
		100						447
			100					301
				100				236
					100			191
						100		157
وزبەكتەر	120655	136570	207514	263295	332017	370 663	456 997	590 993
%	100	113
		100	152
			100	127
				100	126
					100	112
						100	123
							100	129
	100							490
		100						433
			100					285
				100				224
					100			178
						100		159
ۇيعىرلار	35 409	59 840	120784	147 943	185 301	210365	224 713	270096
%	100	169
		100	201
			100	122
				100	125
					100	114
						100	107
							100	120
	100							763
		100						451
			100					224
				100				183
					100			146
						100		128